География 8-класс Коруктар

ТЕМА: Корголуучу жана өзгөчө корголуучу жайлар

Максаты:

• Ысык-Көл мамлекеттик коругу  — Кыргыз Республиканын аймагыны алгачкы уюштурулган коргоолуучу жер. 1948-жылы сууда сүзгөн жана суу жээктеринде байырланган канаттууларды жана алардын жашоо чөйрөсүн сактоо максатында түзүлгөн.
• Коруктун аймагында  сүт эмүүчүлөрдүн  24  түрү ,  канаттуулардын  232 түрү ( аккуу , кызыл тумшук өрдөк,  кашкалдак , боз каздар ж.б.), 300 дөн ашык өсүмдүктөрдүн түрлөрү корголот. Өзгөчө Ысык-Көл сууда сүзүүчү канттуулардын кышташындагы ролу өтө маанилүү. Окумуштуулардын маалыматтары боюнча Ысык-Көлдө 100миңге жакын сууда сүзүүчү канаттуулар кышташат, алардан башка жазында жана күзүндө жер которгон канаттууладын жолунда эс алуучу жана тоюнуучу жайы. Алардын негизгилери: өрдөктөр, чулдуктар, ак куулар,ак чардактар ж.б.

• Сары-Челек биочөйрөлүк коругу  – Чаткал жана Ат-Ойнок кырка тоолорунун тутумдашында, Кожо-Ата суусунун алабында жайгашкан. 1959-жылы уюшулган, 1979-жылы  ЮНЕСКО  тарабынан биочөйрөлүк коруктардын эл аралык тармагына киргизилген. Коруктун негизги милдети – уникалдуу  жаңгак  токоюнун комплексин, кооз көлдүн тегерегиндеги кайталангыс ландшафты сактоо жана изилдөө. Аянты 23,8 миң га, анын ичинен көл ээлеген аянт 492 га. жаңгак токою ээлеген аянт - 1600 га. Корукта 981 өсүмдүктөрдүн түрлөрү, алардын ичинде жаңгактан башка  көк карагай , кадимки  Тянь-Шань карагайы , клён,  алма ,  алмурут ,  арча ,  долоно ,  алча  ж.б. кездешет. Жаныбарлардын 40 тан ашык, канаттуулардын 150дөн ашык түрлөрү мекендешет. Ири жаныбарлардын арасында байырлаштырылган түрлөрү -  зубр ,  европа бугусу , жанат сыяктуу иттер ж.б.. Белгилеп кете турган нерсе зубрларды байырлаштыруу зубрлар үчүн да, корук үчүн да ийгиликтүү болбой калгандыгын изилдешти. Ал жаныбарлардын экологиялык орду Сары-Челек эмес экендиги байкалды.

• Аянты 107801,3 миң га, түндүктөн түштүктү карай орточо 48 км, чыгыштан батышты карай 75 км созулуп жатат. Эң бийик жери деңиз деңгээлинен 3760 м, эң жапыз жери 940 мди түзөт. Коруктун административдик борбору Жаңы-Базар айылында жайгашкан. Корук аймагында шалбаалуу талаа, саздуу, шалбаалуу жерлер (66 миң гадай) бар. Токой жана сейрек токой 30 миң ганы ээлейт. Коруктун ичинде беде жана көптөгөн өсүмдүктөрдүн түпкү аталары өсөт. Алардын 17 түрү Кыргыз Республикасынын Кызыл Китебине кирген. Өсүмдүктөрдүн 20 %, Батыш Теңир-Тоонун, 80 % Орто Азиянын эндемиги болуп саналат. Өсүмдүктөрдүн 300 дөн ашык түрү, а.и.сейрек кездешүүчү 30 түрү өсөт. Талааларда аюу чач, шашыр басымдуу. Жоогазын, шыбак, пскем пиязы, чекенди, кызылот, кымыздык ж.б.да өсөт. Дарак өсүмдүктөрдөн арча, карагай, бадалдардан мисте, суу жээктеринде терек, тал, кайың, бөрүкарагат, итмурун, табылгы, изирик, долоно, шилби, ыргай, чычырканак ж.б. кездешет.

• Нарын мамлекеттик коругу  - 1983-жылы түзүлгөн. Коруктун максаты,  борбордук Тянь-Шанда  кездешкен жаратылыш комплекстерин жана анда жашаган  жаныбарлардын ,  өсүмдүктөрдүн  сейрек кездешкен түрлөрүн көбөйтүү.
• Нарын мамлекеттик жаратылыш коругунун аймагы бүгүнкү күндө 105519 га түзөт. Коруктун аймагында сүт эмүүчүлөрдүн- 26 түрү, канаттулардын- 104, балыктардын- 3, сойлоп жүрүүчүлөрдүн- 4, жерде-сууда жашоочулардын – 1 түрү кездешет. Курт-кумурскалар бүгүнкү күндө толук изилденип бүтө элек. Корукта «Кызыл китепке» кирген төмөнкү сүт эмүүчүлөр бар:  илбирс ,  мадыл ,  сүлөөсүн , күрөн аюу,  бугу ,  марал ,  кулжа ,  суусар .
• Канаттуулардын төмөнкү түрлөрү кездешет: бүркүт, шумкар, көк жору, көкчулдук, кидик бүркүт, сары үкү, шахин, шумкар, мыкыйүкү, кадимки тартар тоок жана кумай. Корукта өсүмдүктөрдүн 600 ашыктүрү бар.

• Каратал–Жапырык мамлекеттик коругу  —  Кыргызстандагы   Нарын облусунун  аймагындагы бийик тоолуу  коруктардын  бири. Каратал–Жапырык мамлекеттик коругунун жалпы аймагы 36 миң 392,6 гектарды түзөт. Анын ичинен корук аймагы - 6 миң 111,9 гектарды, өзөккү аймагы - 24 миң 522 гектарды, өткөөл аймагы - 5 миң 758,7 гектарды түзөт (2020) [1] .

• Сарычат – Ээрташ мамлекеттик коругу  —  Акшыйрак Тоо  түйүнү менен  Тескей Ала- Тоонун  ортосундагы бийик тоолуу, мөңгүлүү өрөөндүн төрүндө 1995-жылы уюшутурулган. Сарыжаздын он куймасы Үчкөлдүн түзүүчүлөрү Сарычат жана Ээрташ суусунун алабдарын ээлейт. Аянты 72 миң га. Негизги максаты - сырттын жаратылыш комплекстерин бузбай, аларды табигый калыбында сактоо. Ал жердеги  Кыргыз Республикасынын  Кызыл Китебине катталган аркар-кулжа, илбирс, Тянь-Шандын ак тырмактуу аюсунун жана башка коргоого алуу. Бул жерде эчки-теке, карышкыр, суур, коён жана сейрек кездешүүчү жырткыч жаныбар мадыл, суусар мекендешет. Өзгөчө жырткыч канаттулардын өкүлдөрү: ак кажыр, балта жутар көк жору, гималай жорусуу, кузгундар көп.
• Коруктун аймагы бийик тоолуу адам баласынын таасири көп тийбеген жерде жайгашкан. Бир гана алтын казып алып жаткан «Кумтөр» ишканасы коруктун батыш жагында 15-20 чакырым аралыкта жайгашкан. Коруктун турган ордунун тегереги туташ мөңгүлөр менен капталган. Мөңгүлөрдүн алабына байкоо жүргүзүү жалпы климаттын өзгөрүшүн баамдоодо эн маанилүү материалдарды бермек.

• оо этектериндеги талаалардын жана тоо токойлорунун ландшафттары, анда бийик өсүмдүктөрдүн 600дөн ашык түрү, анын ичинде бак-дарактардын жана бадалдардын 70 түрү, дары-дармек өсүмдүктөрүнүн 50гө жакын түрү, көптөгөн бал өсүмдүктөрү жана булгаары өсүмдүктөрү өсөт.Ийне жалбырактуу дарактар ​​– 723 га, анын ичинен карагай – 11 га, Тянь-Шань карагайы – 165 га, карагай – 28 га, арча (арча) – 519 га. Катуу жыгач – карагай – 1 га. Жумшак жалбырактуу дарактар ​​– 69 га, анын ичинен кайың – 61 га, терек – 7 га, тал – 1 га. Башка дарактар ​​36 га, бадалдар 185 га жерди ээлейт.аркар, сибирь элик, эчки, каман, элик, түлкү, карышкыр, коён, борсук, эрмин, кирпи, суусар; Көбүнчө канаттуулары таш кекилик, чили, чукар, каркороз.Кызыл китепке кирген жаныбарлардын ичинен түркстан сүлөөсүн, жылан бүркүт, бүркүт, кумай, шумкар; Сейрек кездешүүчү түрлөргө ак илбирс жана карышкыр кирет.

• Каракол улуттук табият паркы  -  Тескей Ала- Тоонун  түндүк капталында,  Ысык-Көл өрөөнүнүн  чыгыш бөлүгүндө жайгашкан. 1997-жылы Каракол капчыгайынын уникалдуу табигый комплексин коргоо максатында уюшулган. Жалпы аянты 38256 га. Негизги максаты: Түндүк-Чыгыш  Кыргызстанга  мүнөздүү болгон өсүмдүктөр менен жаныбарлар дүйнөсүн коргоо, табигый сакталышына жана калыбына келишине, ошондой эле ал жерде калктын жана чет элдик туристтердин эс алуусуна шарт түзүү.

• Өсүмдүктөр  дүйнөсү 700 түрдөн туруп, алардын ичинен 80 дарак-бадал, өсүмдүктөрү өсөт.  Жаныбарлары  : элик,  түлкү ,  суусар , арыс,  тоо эчки , чие жана башкалар, мындан сырткары Кыргызстандын Кызыл китебине кирген  илбирс ,  ителги ,  көк жору ,  бүркүт  кездешет. Парктын кооз түрдүү ландшафты туристтерди жана эс алуучуларды өзүнө тартат, бирок зарыл туристтик инфраструктуранын жогорку эс алуучулардын, айрыкча чет элдик туристтердин келишине тоскоолдук кылат.

• Чоң-Кемин улуттук табият паркы  — 1997-ж. өзгөчө  экология лык жана эстетикалык жактан баалуу табият комплекси,  токой ,  өсүмдүк  менен  жаныбарларды  коргоо максатында уюшулган. Парк  Чоң -Кемин өрөөнүнүн  түштүк-батыш тарабында жайгашкан. Аянты 126514 га.
• Улуттук табият паркынын негизги максаты Түндүк  Кыргызстан га мүнөздүү табигый сакталган жана өзгөртүлгөн маданий ландшафттардын уникалдуу ареалдарын коргоо. Парк рекреациялык, агартуу, илимий жана маданий жактан пайдаланылат. Татаал өсүмдүктөрдүн 700 түрү кездешип, анын 80ден ашыгы дарак- бадал токойлору. Жаныбарларынан  элик ,  тоо эчки аркар ,  суусар ,  арыс , чил ошондой эле, Кыргызстандын Кызыл китебине кирген  илбирс ,  марал , түркстан сүлөөсүнү, бүркүт, ителги, көк-жору жана башка кездешетПарктын аймагында  Шабдан баатыр дын мавзолейи бар. Парктын жанынан Бишкек –  Торугарт  автомобиль жолу жана Бишкек– Балыкчы  темир жолу өткөндүктөн эс алуучулардын жаначет элдик туристтердин келишине өтө ыңгайлуу.