Գիշատիչ բույսեր

Գիշատիչ բույսեր

Գիշատիչ կամ միջատակեր բույսեր են կոչվում այն բազմամյա խոտաբույսերը, թփերը, լիանաները, որոնք որսում են մանր միջատներ, երբեմն այլ մանր կենդանիներ և օգտագործում են որպես լրացուցիչ (հիմնականում ազոտային) սնունդ: Դրանք աճում են սովորաբար այնպիսի հողերում, որորնք աղքատ են օրգանական նյութերով և հանքային աղերով: Բույսերի պայմանավորված է հողում ազոտի անբավարարությամբ, դրա պատճառով էլ գիշատիչ բույսերը հարմարվել են ազոտ ստանալ միջատներից, որոնց որսում են ամենատարբեր թակարդների միջոցով:

Գիշատիչ բույսերը հայտնի դարձան 17-րդ դարում: Այժմ հայտնի է գիշատիչ բույսերի 630 տեսակ, 19 ընտանիք: Այդ բույսերը տարածված են ամենուրեք, առավելապես արևադարձային և մերձարևադարձային երկրներում: ՀՀ-ում տարածված է խորշաբուսազգիների ընտանիքին պատկանող 3 տեսակ: Դրանք հանդիպում են լեռնային մարզերի (Լոռի, Տավուշ) լճերում, լճակներում, դանդաղահոս ջրերում:

Ջրային գիշատիչ բույսերն ազատ լողացող, արմատազուրկ, բազմամյա խոտաբույսեր են: Այս բույսերը կատարում են ֆոտոսինթեզ, սակայն ազոտային քաղցը, ֆոսֆորի, կալիումի անբավարարությունը նրանք լրացնում են կենդանական կերի հաշվին: Նրանք ունեն միջատներ որսալու տարբեր հարմարանքներ` սափորիկներ, պարկեր, թարթիչավոր ատամնաձև ելուստներ ու խոռոչներ, յուրահատուկ գունավորում, արտազատում են միջատներին հրապուրող քաղցրավուն,կպչուն ու հոտավետ նյութեր:

Վերգետնյա գիշատիչ բույսերի արմատային համակարգը թույլ է զարգացած: Կենդանական սնունդն արագացնում է նրանց զարգացումը, ծաղկումն ու պտղատվությունը: Գիշատիչ բույսերը շատ զգայուն են արտաքին գրգռիչների նկատմամբ:

Վերջերս ամերիկացի բուսաբանները բրազիլական սավաննայում հայտնաբերել են գիշատիչ բույսերի 3 նոր տեսակ` Philcoxia minensis, Philcoxia bahiensis, Philcoxia goiasensis, որոնք սնվում են հողում ապրող որդերով: Սրանք ապրում են ավազոտ և աղքատ հողերում: Պարզվում է Antirrhinum տեսակի պարտեզային ծաղիկների հանդիսացող այս բույսերը հողի տակ ունեն կպչուն տերևների մի ողջ ցանց, որոնց օգնությամբ էլ թակարդն են գցում որսին: Հզոր ֆերմենտների շնորհիվ այդ տերևները հստակ կարողանում են տարբերակել, թե ինչ տեսակի օրգանիզմ են բռնել: Հայտնի բոլոր գիշատիչ բույսերը որս են անում բացառապես հողի մակերևույթին, իսկ նորահայտ այս բույսը նույն գործողությունն անում է գետնի տակ: Պարզվում է, որ 24 ժամվա ընթացքում ազոտը որդերից անցնում է բույսին: Այս բույսերը նման համակարգ են մշակել միջավայրի աղքատության պատճառով:

Dionaea muscipula (ճանճորս վեներական) - գիշատիչ բույսի ցայտուն տարատեսակ է : Այս բույսը I անգամ նկարագրել է անգլիացի բնագետ Ջոն Էլիսոնը 1769 թ-ին Կարլ Լիննեյին գրած իր նամակում:Նա առաջինը նշեց,որ թակարդն ընկած միջատները կեր են հանդիսանում այդ բույսերի համար: Dionaea muscipula-ն սնվում է միջատներով, տարատեսակ որդերով, երբեմն էլ փափկամարմիններով: Աճում է խոնավ վայրերում` Ատլանտյան օվկիանոսի ափերին, ԱՄՆ-ի շատ նահանգներում(Ֆլորիդայում, Հյուսիսային և հարավային Կառոլինայում, Նյու Ջերսիում): Համարվում է որպես դեկորատիվ բույս, կարելի է աճեցնել նաև որպես սենյակային բույս:

Dionaea muscipula-ն ոչ մեծ խոտաբույս է: Աճում է ազոտով աղքատ հողերում, ճահիճներում: Ունի կարճ, սոխուկանման ստորգետնյա ցողուն: Տերևներն ունեն 3-7 սմ երկարություն և կազմված են տերևաթիթեղներից, որոնք ունեն խոզաններ: Թակարդ տերևները սովորաբար ձևավորվում են բույսի ծաղկելուց հետո: Տերևների միջոցով կլանումը պայմանավորված է տերևի էլաստիկությամբ, տուրգորի և աճի բարդ փոխհարաբերությամբ:

Եթե որսը չի կարողանում ազատվել, այն շարունակում է գրգռել տերևի ներքին մակերևույթը, առաջացնելով բջիջների աճ: Վերջապես տերևի եզրերը ամբողջովին միանում են և ձևավորվում է , որտեղ ընթանում է մարսողությունը: Վերջինս տևում է 10 օր, որից հետո որսից մնում է միայն խիտինային թաղանթը: Ապա տերևները բացվում են և պատրաստ են նոր որսի:

Darligtonia kalifornia (վայրի կոբրա)- պատկանում է Sarraceniaceae ընտանիքին: Աճում է Հյուսիսային Ամերիկայի Կալիֆոռնիա և Օրեգոն նահանգների ճահիճներում: Այն աճում է խոնավ, կիսամութ վայրերում:Արևի ուղղակի ճառագայթները վնասում են նրան:Բազմանում է սերմերով,որոնց աճման համար անհրաժեշտ է լույսի առկայությունը:

Այս գիշատիչ բույսը ունի յուրահատուկ արտաքին տեսք: Այն նման է կոբրայի, որը պատրաստ է հարձակման: Ունի երկար ցողուն, որի վերևում ձևավորևվում են թակարդ-տերևները: Վերջիններս սափորանման են, որոնց երկարությունը հասնում է մինչև 1 մ:Սափորի մուտքը փակված է երկթևանի վառ տերևային ելուստներով: Սափորի մակերևույթը տեղ-տեղ զուրկ է քլորոֆիլից, որի հետևանքով սափորը յուրօրինակ գույն է ստացել:Միջատներին գրավում է նրանց արձակած հոտը: Միջատը գայթակղվելով նրա քաղցրավուն սափորի վերին անցքով հայտնվում է ծուղակում: Սափորի ներսը պատված է երկար, դեպի ներս ուղղված մազիկներով, որոնք թույլ են տալիս միջատին շարժվել միայն առաջ, որի շնորհիվ միջատները չեն կարողանում սափորից դուրս գալ: Տերևի ներքին մակերևույթը պատված է գեղձերով, որոնք արտադրում են մարսողական հյութեր: Այդ հութերի ազդեցությամբ միջատը մարսվում է և բույսը ստանում է իրեն անհրաժեշտ սննդանյութերը: Սակայն սա լրացուցիչ սնունդ է հանդիսանում բույսի համար, նա իր հիմնական սննդանյութերը ստանում է արմատային համակարգով:
Գեղեցիկ կարմրադեղնավուն ծաղիկները ցողուններին հայտնվում են հունիսի կեսերին: Այս բույսը դժվարությամբ է հարմարվում սենյակային պայմաններին:

D rosera (ցողաբույս) – պատկանում է Droseracea ընտանիքին: Հանդիպում է ճահիճներում, ավազուտներում, լեռներում: Այն բազմամյա խոտաբույս է, երբեմն հաստացած ցողունով և կլորավուն կամ երկարավուն նստադիր տերևներով:Տերևների չափերը տատանվում են 5մմ-ից` թզուկ ցողիկաբույսի մոտ, մինչև 60սմ` թագավորական ցողիկաբույսի մոտ:Տերևների եզրերը և վերին մակերեսը պատված է խոշոր գինեկարմիր, գեղձակիր թարթիչներով:Վերջիններս արտադրում են ցողի կաթիլներ հիշեցնող կպչուն լորձ, որը պարունակում է կոնիին ալկալոիդը: Վերջինս կաթվածահար է անում միջատին և մարսողական ֆերմենտների ազդեցությամբ իրականացնում է մարսման գործընթացը:Երբ միջատը կպչում է տերևին, տերևի եզրերը սկսում են պարուրվել և միջատին ամբողջությամբ կլանել:

Միջատի մարսումից հետո, որը տևում է մի քանի օր, տերևը նորից բացվում է:
Ընդ որում, տերևի պարուրումը տեղի է ունենում միայն օրգանական սննդի հպումից, ջրի կաթիլը կամ ընկնող տերևը մարսողական գործընթաց չի առաջացնում: Այս եղանակով բույսը միջատից ստանում է նատրիումի, կալիումի, մագնեզիումի, ֆոսֆորի աղեր և ազոտ:

Բույսն ունի մանր կամ խոշոր վառ (սպիտակ կամ վարդագույն) ծաղիկներ, որոնք հավաքված են անվանման ծաղկաբույլում: Ծաղիկն ունի կրկնակի ծաղկապատյան. Հնգաթերթ բաժակ և հնգաթերթ հովանոց:

Nepenthes (սափորատունկ կամ ցնցղենի)- Այս ընտանիքը ընդգրկում է գիշատիչ բույսեիր մոտ 120 տեսակ, որոնք աճում են տրոպիկական վայրերում` Ասիայում, Սեյշելյան կղզիներում, Մադագասկարում, Նոր Գվինեայում, Ավստրալիայի հյուսիսում և այլն:Այս ընտանիքի ներկայացուցիչները թփեր են կամ լիանաներ, որոնք աճում են խոնավ վայրերում: Նրանց երկար, բարակ ցողունները կպչում են հարևան ծառերի խոշոր ճյուղերին և բարձրանում վերև: Տերևակոթունի վրա սովորական տերևների կողքին գտնվում են խոշոր, դեղին կամ կարմիր սափորանման անուշաբույր տերևները:Սափորի եզրերը շատ ողորկ են, իսկ անցքը ծածկված է տերևաթիթեղով: Սաթորը նման է վառ ծաղկի: Տարբեր տեսակների մոտ սափորի գույնն ու չափերը (2,5-30սմ, երբեմն մինչև 50 սմ) տարբեր են: Սափորի եզրերը արտադրում են քաղցր նեկտար, որը և գրավում է միջատներին: Տերևաթիթեղի վրա նստելով, միջատը սահում է դեպի ներս`հատակը և չի կարողանում դուրս գալ: Սափորի ներսում բջիջները արտադրում են մարսողական հյութ, որի ազդեցությամբ միջատը մարսվում է:
Nepenthes-ի ծաղիկները մանր են:Պտուղը տուփիկ է, միջնապատերով բաժանված է առանձինխցիկների, որոնցից յուրաքանչյուրում ամրացված է սերմը:

Որպես սենյակային բույս աճեցնում են շատ հազվադեպ, որը պայմանավորված է նրանց մեծ չափերով:

Pinguicula moranensis Pinguicula vulgaris

Pinguikula- Բազմամյա բույսերի ցեղ է, պատկանում է Lentibulariaceae ընտսնիքին, ընդգրկում է մոտ 65 տեսակ:Լայն տարածված են Ասիայում,Եվրոպայում, Ճապոնիայում,Մեքսիկայում, Գվատեմալայում:Ռուսաստանում հանդիպում է 6-7 տեսակ,որոնցից ամենատարածվածը Pinguicula vulgaris-ն է: Pinguikula անունը առաջացել է լատիներեն բառից, որը թարգմանաբար նշանակում է ճարպ: Այս բույսերը ունեն իսկական արմատներ և նստադիր տերևներ: Տերևները փոքր-ինչ մսոտ են, նրանց արտաքին մակերեսը պատված է բազմաթիվ գեղձային կարճ ու երկար մազիկներով, նրանց մի մասը արտադրում է կպչուն, քաղցր նյութ,որը գրավում է միջատներին, իսկ մյուս մասը արտազատում է ֆերմենտներ, որոնց միջոցով մարսվում է սնունդը: Մանր միջատները ամուր սոսնձվում են տերևին և մարսվում: Թակարդն ընկած խոշոր միջատի շարժումը առաջ է բերում տերևի պարուրում, որից հետո լորձը լուծում է մարմնի սպիտակուցները: սպիտակուցները: Այս բույսը ունի երկար ծաղկակոթերով մենահատ ծաղիկներ, որոնց գույները տարբեր են, լինում են երկնագույն, վարդագույն, մանուշակագույն, շատ հազվադեպ սպիտակ:Պտուղը տուփիկ է:

Այս բույսն օգտագործվում է ժողովրդական բժշկության մեջ`ասթմայի բուժման նպատակով: Աճեցնում են նաև որպես սենյակային բույս, այն խոնավասեր է: Բազմանում է սերմերով, տերևի կտրոններով:

Aldrovanda vesiculo
Aldrovanda –Փոքր բազմամյա խոտաբույս է, հանդիպում է Աֆրիկայում, Ասիայում, Ավստրալիայում,Կովկասում: Արմատներ չունի, որի շնորհիվ ազատ լողում է ջրամբարներում: Ունի թելանման ցողուն, որի վրա օղակաձև խիտ դասավորված են մանր, խոզանավոր,ծալվող թիթեղիկներով տերևները: Նուրբ թելիկների գրգռումից տերևի արտաքին մակերեսի թիթեղիկները ծալվում են մեկը մյուսի վրա: Այս եղանակով նրանք որսում են ջրային մանր թրթուրներ և խեցգետնակերպեր:Ընդ որում այս բույսի որսացող ապարատը գործում է շատ արագ, նրա տերևները ծալվում են 1 վայրկյանում և փակված են մնում 1 շաբաթ: Շատ տերևներ մեկանգամյա որսից հետո մահանում են, բայց նրանց փոխարեն շատ արագ առաջանում են նորերը:

Ալդրովանդան ծաղկում է հուլիս-օգոստոս ամիսներին, նրա ծաղիկները փոքր են և սպիտակ:Պտուղը տուփիկ է:

Drosophyllum lusitanicum

Drosophyllum –Բազմամյա թուփ է, որը պատկանում է Drosophyllaceae ընտանիքին: Աճում է Պորտուգալիայի, Իսպանիայի, Հյուսիսային Մարոկկոյի չոր, քարքարոտ հողերում: Այն ունի լավ զարգացած արմատային համակարգ: Նրա կարճ, ուղիղ և ստորին մասում փայտացած ցողունից դեպի վեր և կողքեր սկիզբ են առնում 20-40սմ երկարությամբ նեղ, երկար, քանոնանման տերևները: Վերջիններիս արտաքին մակերեսը և եզրերը պատված են որսացող գեղձիկներով, որոնց մի մասը նստադիր է, մյուս մասը` ոտիկով: Ոտիկով գեղձերը արտազատում են կպչուն նյութ, որին նույնիսկ ամուր սոսնձվում են խոշոր միջատները: Նստադիր գեղձերը արտազատում են մարսողական ֆերմենտներ այն ժամանակ, երբ զգում են սոսնձված միջատի շարժումները:Ոտիկով գեղձերի թթվային արտադրությունը ընկնելով նստադիր գեղձերի վրա` խթանում և ուժեղացնում է նրանց սեկրեցիան: Դրոզոֆիլլայի մարսողական ունակությունը բավականին ակտիվ է:1 օրվա ընթացքում միջին չափի բույսը հեշտությամբ մարսում է մի քանի տասնյակ խոշոր ճանճերից բաղկացած սնունդը: Սեկրետոր գեղձերը ուղիղ կապի մեջ են գտնվում տերևի անոթների հետ:

Ծաղկում է փետրվար-մարտ ամիսներին: Ծաղիկները վառ դեղին են, 4սմ տրամագծով, հավաքված են խմբերով: Պտուղը թափանցիկ տուփիկ է` 3-10 սև տանձանման սերմերով, յուրաքանչյուրը 2,5մմ տրամագծով:

Biblis – բազմամյա բույս է, Byblidaceae ընտանիքի միակ ցեղն է, ընդգրկում է 2-7 տեսակ:Աճում է Ավստրալիայի, Նոր Գվինեայի ճահճային խոնավ հողերում: Այս բույսերի բարձրությունը հասնում է 0,5 մետրի, իսկ հսկա բիբլիսի (Biblis giganteae) մոտ` 0,7մ-ի: Ունեն փայտացած արմատներ, տերևները բարակ են և երկար, ամբողջությամբ ծածկված են կպչուն մազիկներով և գեղձերով:1 թփի վրա կա մինչև 300 հազար մազիկ և 2 մլն. գեղձ: Գեղձերը արտազատում են մարսողական հյութ:

Ծաղիկները խոշոր չեն, ունեն 5 բաժակաթերթ և 5 մանուշակագույն պսակաթերթեր: Երբեմն հանդիպում են նաև սպիտակ պսակաթերթերով ծաղիկներ: Բիբլիսը ծաղկում է գարնանը: Սնվում է միջատներով, փափկամարմիններով, գորտերով, երբեմն ոչ մեծ թռչուններով: