Грамматика туркменского языка.

Doldurgyçlar

Sözlemiň işlikden bolan agzalaryny aýyklap gelýän sözler doldurgyçlardyr. Olar baglanýan işlikleriniň manysyny anyklaşdyryp gelýärler.

Meselem:

• Düýn mekdepde çeper höwesjeňleriň çykyşy boldy.

2. Myhmanlar bazara gitdiler.

Birinji sözlemdäki doldurgyçlar habary aýyklap, oňa degişli wagty, orny aňlatsalar, ikinji sözlemdäki doldurgyç ugur – tarap bildirýär

SYPATLAR

Sypatlar zadyň dürli alamatlaryny: reňkini, tagamyny, hilini, göwrümini, adamlaryň, haýwanlaryň häsiýetini we ş.m. aňladýarlar.

Meselem:

1) reňk aňladýanlar: ak pagta, gyzyl alma, sary gawun ...

2) tagam bildirýänler: süýji gawun, duzly hyýar, turşy gatyk ...

3) hil bildirýänler: gowy baha, erbet mata, gyzykly hekaýa ...

4) gylyk-häsiýet aňladýanlar: akylly oglan, işeňňir gyz,

ürkek mal ...

5) göwrüm-möçber bildirýänler: uly jaý, uzyn ýüp, beýik

depe, dar köýnek, giň ýol ...

6) wagt, orun aňladýanlar: giçki otly, güýzlük ekin, oba-

daky mekdep, ilerki jaý ... we beýlekiler.

Çykyş d.

Baş d.

DÜŞÜMLER, OLARYŇ MANYSY WE HYZMATY

DÜŞÜMLER

Eýelik d.

Ýeňiş d.

Ýöneliş d .

Wagt-orun d.

Baş d. – – -y,- i/-sy, -si

Eýelik d. -nyň/-niň -nuň/-nüň -yň/-iň,

-uň/-üň -nyň/-niň

Ýöneliş d. -a/-ä -a/-e -na/-ne

Ýeňiş d. -ny/-ni -y/-i -ny/-ni

Wagt-orun d. -da/-de -da/-de -nda/-nde

Çykyş d . -dan/-den -dan/-den

-ndan/-nden

SANLAR

Sanlar özbaşdak söz topary bolup, olar näçe?, näçenji?diýen

soraglara jogap bolýarlar.

näçenji? diýen

soraga tertip görkezýän sanlar jogap bolýarlar

Näçe? diýen soraga mukdar aňladýan sanlar soraga jogap bolýarlar

ÇALYŞMALAR

Atlaryň, sypatlaryň, sanlaryň aňladýan manylaryny gös-göni atlandyrman, olary umumylykda görkezýän sözlere çalyşmalar diýilýär. Çalyşmalar atlaryň aňladýan adyny, sypatlaryň aňladýan alamatyny, hilini, sanlaryň aňladýan mukdaryny anyk bildirmeýärler-de, olary umumy halda görkezýärler, sözlemde şolaryň manysynda, şolara derek ulanylýarlar. Şoňa görä-de çalyşmalaryň anyk manysy olaryň haýsy söze derek ulanylýandygyna baglylykda ýüze çykýar.

Meselem:

1. Düýe süýdi adam üçin iň peýdaly iýmit dir. Onuň düzüminde belok köp bolýar.

2. Men şol hekaýany okajak bolup, ahyry ony öz dostumdan aldym

Çalyşmalaryň toparlara bölünişi

Çalyşmalar aňladýan manylaryna, grammatik alamatlaryna hem-de haýsy söz toparynyň hyzmatynda ulanylýandygyna baglylykda aşakdaky toparlara bölünýärler:

1. At çalyşmalary: men, sen, ol, biz, siz, olar.

2. Görkezme çalyşmalary: bu, şu, ol, şol, hol.

3. Sorag çalyşmalary: kim?, näme?, nire?, näçe?, nähi-li?

4. Özlük çalyşmasy: öz.

5. Nämälim çalyşmalar: neme, pylany, biri, kimdir biri, nämedir

bir zat, kimse...

6. San çalyşmalary: bütin, ähli, hemme, bary, birnäçe...

7. Ýokluk çalyşmalary: hiç, hiç kim, hiç zat, hiç haýsy,hiç hili,

8. Sypatlyk çalyşmalary: her, her kim, her haýsy, her hili, her

haçan, her kişi...

At çalyşmalarynyň üýtgeýşi

Düşümler Çalyşmalar

Baş düşüm men, sen, ol, biz, siz, olar

Eýelik düşüm meniň, seniň, onuň, biziň, siziň,

olaryň

Ýöneliş düşüm maňa, saňa, oňa, bize, size, olara

Ýeňiş düşüm meni, seni, ony, bizi, sizi, olary

Wagt-orun düşüm mende, sende, onda, bizde, sizde,

olarda

Çykyş düşüm menden, senden, ondan, bizden,

sizden, olardan

Işlikler

Gymyldy-hereketi aňladýan sözlere işlikler diýilýär.

Işlik ler näme etdi?, näme edýär?, näme eder?, näme etjek? diýen soraglara jogap bolýarlar.

Meselem:

Meniň jigim 1-nji synpda okaýar (näme

edýär?).

Ol düýn türkmen dilinden 5-lik baha aldy (näme etdi?). Men ertir jigimi teatra äkitjek (näme etjek?)

Sözlemiň deňdeş agzalary

Sözlemiň deň hukukly agzalary

deňdeş agzalardyr.

Deňdeş agzalar deň sanama äheňde, deň säginme bilen aýdylýarlar, sözlemiň şol bir agzasyna baglanyp, birmeňzeş grammatik soraga jogap bolup gelýärler.

Deňdeş agzalar sözlemde deň sintaktik hyzmaty ýerine ýetirýärler. Şol sebäpli olaryň belli bir grammatik şekilde gelmegi şertdir.

Deňdeş agza bolup gelen sözler bir-birlerine

garaşsyzdyr. Şeýle bolansoň, olaryň orunlaryny

çalşyrmak-da,sanlaryny azaldyp-köpeltmek-de

mümkin.

Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözler we olaryň ýazuw düzgüni

Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözler 4 topara bölünýärler:

1.Ýüz tutma sözler.

2.Jogap sözler

3.Ümlükler

4.Giriş sözler.

Sözlemiň eýesi

Sözlemde özi dogrusynda

sözlenip, habar tarapyndan

aýyklanýan söz eýedir.

Sözlemiň eýesini anyklamak üçin şol sözlemiň habaryna eýäniň soraglary berilýär. Kim?, Näme?, Nire? Diýen soraglara jogap bolan söz sözlemiň eýesi bolýar

Sözlem agzalary

Sözlemi emele getirmäge gatnaşýan sözler sözlem ag-

Zalarydyr.

Ýerine ýetirýän

sintaktik hyzmatlaryna

görä, sözlemiň baş аgzalary eýe we habar diýen iki topara bölünýär.

Sözlemiň baş agzalary

Baş agzalar sözlemde baş pikiri aňladýarlar we sözlemiň grammatik özeni (esasy) bolup hyzmat edýärler.

Sözlemiň habary

Eýe dogrusynda habar berýän,

eýe baradaky pikiri

gutarnykly görnüşe getirýän

söz habardyr.

Habary kesgitlemek üçin sözlemiň eýesine näme etdi?, Näme edýär?, Näme etjek? ýaly soraglar berilýär.

Eýe bilen habaryň arasynda kese çyzygyň goýluşy

Eýe bilen habar baş düşümde gelen sözlerden bolup,

ýanaşyk gelseler we grammatik taýdan baglanyşmaýan bolsalar, onda olaryň arasynda kese çyzyk ( – ) goýulýar. Kese çyzyk goýulmasa, onda eýäni beýleki sözlem agzalaryndan tapawutlandyrmak kyn. Olar ýaly sözlemler okalanda jümle basymynysözlemiň eýesine düşürmeli .

Meselem:

1. Gezen – derýa, oturan – gümra (Atalar sözi) .

2. Biz – Watanyň perzentleri.

3. Düýnkiň – täzelik.

4. Ýedi gezek ýediň – kyrk dokuz.

Sözlemiň aýyklaýjy agzalary

Sözlemdäki eýeden, habardan beýleki sözler aýyklaýjy agzalardyr.

Meselem:

Mekdebimiziň täze binasynda düýn dabaraly ýygnak boldy.

Bu sözlemde baş agzalar arkaly baş pikir – ýygnagyň bolandygy habar berilýär. Mekdebiň binasynda söz düzümi arkalyýygnagyň nirede bolandygy, täze binasynda – haýsy binada bolandygy, dabaraly ýygnak – nähili ýygnagyň bolandygy, düýn boldy – ýygnagyň haçan bolandygy anyklaşdyrylýar

Aýyklaýjy agzalar iki topara bölünýärler

1. Predmetleriň degişlilik, hil-häsiýet, mukdardyr tertip... taýdan aýratynlyklaryny görkezýän aýyklaýjy sözler. Bular aýyrgyçlardyr .

2. Işiň, gymyldy-hereketiň aýratynlyklaryny: obýektini,wagtyny, hal-ýagdaýyny... görkezýän aýyklaýjy sözler. Bular doldurgyçlardyr.

Aýyrgyçlar

Aýyrgyçlar, esasan, at, sypat, san, çalyşma söz toparlaryndan, hökmanlyk we ortak işlik şekillerinden bolup, öz baglanýan atlarynyň, at ýerine gelen sözleriň manysyny anyklaşdyrmaga hyzmat edýärler. Olar e ýelik-degişlilik aýyrgyjy, sypat aýyrgyjy, at aýyrgyjy, san aýyrgyjy, işlik aýyrgyjy, hakyndalyk aýyrgyjy, meňzetme aýyrgyjy

ýaly toparlara bölünýärler .

SÖZLEMLERIŇ GURLUŞY TAÝDAN TOPARLARA BÖLÜNIŞI

Sözlemler gurluşlary taýyndan iki topara bölünýärler:

1.Ýönekeý sözlemler . 2.Goşma sözlemler.

Bir sözlemden ybarat bolan sözlemlere ýönekeý sözlem diýilýär.

Meselem: Aman mekdebe gitdi. Sen nirede bolduň? Okuwdan geldim.

Birden artyk ýönekeý sözlemlerden düzülen sözlemlere goşma sözlem diýilýär. Goşma sözlemdäki ýönekeý sözlemler biri-birleri bilen emma, welin, ýöne, we, hem ýaly baglaýjylar ýa-da äheň arkaly baglanyşýarlar.

Meselem: Gurban kitap aldy, emma mendepder aldym. Gök gürledi, ýagyş ýagmady. Sagat alty boldy we töwerek ýagtyl maga başlady

Ýönekeý sözlemler iki hili bolýar .

• Ýygnak ýönekeý sözlem .

Diňe eýe bilen habardan düzülen sözleme ýygnak ýönekeý sözlem diýilýär.

Meselem: Oraz okaýar .

2. Ýaýraň ýönekeý sözlem .

Baş we aýyklaýjy agzalary bolan sözleme ýaý raň ýönekeý sözlem diýilýär.

Meselem: Oraz bäşinji synpda okaýar.

ÝYGNAK ÝÖNEKEÝ SÖZLEMLERDE KESE ÇYZYGYŇ GOÝLUŞY

Sözlemiň eýesi-de, habary-da baş düşümde gelen atlardan bolup,aralarynda grammatik baglanyşyk bolmasa, onda olaryň arasyna

kese çyzyk (–) goýulýar:

Meselem :

Biziň ýurdumyz – bilimler ýurdy.

Herekete–bereket (nakyl).

ÇALYŞMALAR

Atlaryň, sypatlaryň, sanlaryň aňladýan manylaryny gös-göni atlandyrman, olary umumylykda görkezýän sözlere çalyşmalar diýilýär. Çalyşmalar atlaryň aňladýan zadyny, sypatlaryň aňladýan alamatyny, hilini, sanlaryň aňladýan mukdaryny anyk bildirmeýärler-de, olary umumy halda görkezýärler, sözlemde şolaryň manysynda, şolara derek ulanylýarlar. Şoňa görä-de çalyşmalaryň anyk manysy

olaryň haýsy söze derek ulanylýandygyna baglylykda ýüze

çykýar.

Meselem:

1. Düýe süýdi adam üçin iň peýdaly iýmit dir.

Onuň düzüminde belok köp bolýar. 2. Men şol hekaýany

okajak bolup, ahyry ony öz dostumdan aldym.

MODAL SÖZLER

Özbaşdak many aňlatmaýan söz toparlaryna degişli bolup, kömekçi hyzmaty ýerine ýetirýän belki, ähtimal, ýeri, has, edil, mümkin ýaly sözlere modal sözler diýilýär. Modal sözler sözlemde iki hili hyzmaty ýerine ýetirmek üçin ulanylýar:

1. Sözleýän adamyň öz beýan edýän pikirine bolan garaýşyny aňladýar: ýeri, belki, elbetde, meger, garaz, ähtimal, hökman, çemeli, bar, ýok we ş.m.

Meselem:

Elbetde, süýji-süýji iýmäniň düýbüniň bir çöpi bolmaly («Görogly» eposy) .

2. Sözleriň, söz düzümleriniň ýa-da sözlemleriň manysyna goşmaça öwüşgin, ýokundy berýär: hut, has, juda, tüýs,edil, ine, tas, hakyt .

Meselem:

Biz mekdebe has golaý geldik. Bu ýyl daýhanlar ekiş möwsümine örän taýýarlykly geldiler.

Modal sözleriň grammatik häsiýetleri

1. Modal sözler üýtgemeýärler, ýagny olaryň özlerine degişli söz üýtgediji goşulmalary bolmaýar.

2. Olaryň söz ýasaýjy goşulmalary hem ýokdur.

3. Modal sözleriň köpüsi sözlemiň özbaşdak agzasy bolup bilmeýärler.

Käbir hawa, mümkin, çemeli, gerek, bar, ýok ýaly modal sözler sözlemiň habary bolup ýa-da goşma habaryň bölegi bolup gelip bilýärler .

.

Üns beriň!

Käbir özbaşdak many aňladýan sözleriň ýa-da kömekçi

söz leriň hem käte modal sözleriň hyzmatynda ulanylmagy mümkin. Olary garyşdyrmaly däldir .

Meselem:

Sen ertir mekdebe irräk gel (işlik).

Gel, men oňa maslahat salyp göreýin (modal söz).

Men size bardym welin, sen öýde ýok ekeniň (baglaýjy).

Seniň bu aýdanyň welin anyk zat däl (modal söz)

Ownuk bölekler

O

.

Olar sözlem agzasy bolup bilmeýärler.

Ownuk bölekler özbaşdak many aňlatmaýarlar

Ownuk bölekler, köplenç, söze goşulyp, onuň ahyrynda gelýärler we oňa goşmaça many öwüşginini berýär .

Olar özbaşdak ulanylmaýarlar.

Ownuk bölekleriň köpüsi basymy özüne geçirmeýär we bile ulanylýan sözi bilen çyzyjak (defis) arkaly ýazylýar .

DEŇDEŞ AGZALARYŇ TOPARLARA BÖLÜNIŞI

Deňdeş

doldurgyçlar

Deňdeş

eýeler

Deňdeş

aýyrgyçlar

Deňdeş

habarlar