СДЕЛАЙТЕ СВОИ УРОКИ ЕЩЁ ЭФФЕКТИВНЕЕ, А ЖИЗНЬ СВОБОДНЕЕ

Благодаря готовым учебным материалам для работы в классе и дистанционно

Скидки до 50 % на комплекты
только до

Готовые ключевые этапы урока всегда будут у вас под рукой

Организационный момент

Проверка знаний

Объяснение материала

Закрепление изученного

Итоги урока

Грамматика туркменского языка.

Нажмите, чтобы узнать подробности

Предлагаю моим коллегам - учителям туркменского языка созданные мною презентации. Надеюсь они будут полезны для учащихся 6-8 классов .

Просмотр содержимого документа
«Грамматика туркменского языка.»

  Doldurgyçlar Sözlemiň işlikden bolan agzalaryny aýyklap gelýän sözler doldurgyçlardyr. Olar baglanýan işlikleriniň manysyny anyklaşdyryp gelýärler. Meselem: Düýn mekdepde çeper höwesjeňleriň çykyşy boldy. 2. Myhmanlar bazara gitdiler. Birinji sözlemdäki doldurgyçlar habary aýyklap, oňa degişli wagty, orny aňlatsalar, ikinji sözlemdäki doldurgyç ugur – tarap bildirýär

Doldurgyçlar

Sözlemiň işlikden bolan agzalaryny aýyklap gelýän sözler doldurgyçlardyr. Olar baglanýan işlikleriniň manysyny anyklaşdyryp gelýärler.

Meselem:

  • Düýn mekdepde çeper höwesjeňleriň çykyşy boldy.

2. Myhmanlar bazara gitdiler.

Birinji sözlemdäki doldurgyçlar habary aýyklap, oňa degişli wagty, orny aňlatsalar, ikinji sözlemdäki doldurgyç ugur – tarap bildirýär

SYPATLAR  Sypatlar zadyň dürli alamatlaryny: reňkini, tagamyny, hilini, göwrümini, adamlaryň, haýwanlaryň häsiýetini we ş.m. aňladýarlar. Meselem: 1) reňk aňladýanlar: ak pagta, gyzyl alma, sary gawun ... 2) tagam bildirýänler: süýji gawun, duzly hyýar, turşy gatyk ... 3) hil bildirýänler: gowy baha, erbet mata, gyzykly hekaýa ... 4) gylyk-häsiýet aňladýanlar: akylly oglan, işeňňir gyz, ürkek mal ... 5) göwrüm-möçber bildirýänler: uly jaý, uzyn ýüp, beýik depe, dar köýnek, giň ýol ... 6) wagt, orun aňladýanlar: giçki otly, güýzlük ekin, oba- daky mekdep, ilerki jaý ... we beýlekiler.

SYPATLAR

Sypatlar zadyň dürli alamatlaryny: reňkini, tagamyny, hilini, göwrümini, adamlaryň, haýwanlaryň häsiýetini we ş.m. aňladýarlar.

Meselem:

1) reňk aňladýanlar: ak pagta, gyzyl alma, sary gawun ...

2) tagam bildirýänler: süýji gawun, duzly hyýar, turşy gatyk ...

3) hil bildirýänler: gowy baha, erbet mata, gyzykly hekaýa ...

4) gylyk-häsiýet aňladýanlar: akylly oglan, işeňňir gyz,

ürkek mal ...

5) göwrüm-möçber bildirýänler: uly jaý, uzyn ýüp, beýik

depe, dar köýnek, giň ýol ...

6) wagt, orun aňladýanlar: giçki otly, güýzlük ekin, oba-

daky mekdep, ilerki jaý ... we beýlekiler.

Çykyş d. Baş d. DÜŞÜMLER, OLARYŇ MANYSY WE HYZMATY DÜŞÜMLER Eýelik d. Ýeňiş d. Ýöneliş d . Wagt-orun d.

Çykyş d.

Baş d.

DÜŞÜMLER, OLARYŇ MANYSY WE HYZMATY

DÜŞÜMLER

Eýelik d.

Ýeňiş d.

Ýöneliş d .

Wagt-orun d.

Baş d. – – -y,- i/-sy, -si  Eýelik d. -nyň/-niň -nuň/-nüň -yň/-iň,  -uň/-üň -nyň/-niň Ýöneliş d. -a/-ä -a/-e -na/-ne  Ýeňiş d. -ny/-ni -y/-i -ny/-ni  Wagt-orun d. -da/-de -da/-de -nda/-nde  Çykyş d . -dan/-den -dan/-den  -ndan/-nden

Baş d. – – -y,- i/-sy, -si

Eýelik d. -nyň/-niň -nuň/-nüň -yň/-iň,

-uň/-üň -nyň/-niň

Ýöneliş d. -a/-ä -a/-e -na/-ne

Ýeňiş d. -ny/-ni -y/-i -ny/-ni

Wagt-orun d. -da/-de -da/-de -nda/-nde

Çykyş d . -dan/-den -dan/-den

-ndan/-nden

SANLAR Sanlar özbaşdak söz topary bolup, olar näçe?, näçenji?diýen soraglara jogap bolýarlar. näçenji? diýen soraga tertip görkezýän sanlar jogap bolýarlar Näçe? diýen soraga mukdar aňladýan sanlar soraga jogap bolýarlar

SANLAR

Sanlar özbaşdak söz topary bolup, olar näçe?, näçenji?diýen

soraglara jogap bolýarlar.

näçenji? diýen

soraga tertip görkezýän sanlar jogap bolýarlar

Näçe? diýen soraga mukdar aňladýan sanlar soraga jogap bolýarlar

ÇALYŞMALAR Atlaryň, sypatlaryň, sanlaryň aňladýan manylaryny gös-göni atlandyrman, olary umumylykda görkezýän sözlere çalyşmalar diýilýär. Çalyşmalar atlaryň aňladýan adyny, sypatlaryň aňladýan alamatyny, hilini, sanlaryň aňladýan mukdaryny anyk bildirmeýärler-de, olary umumy halda görkezýärler, sözlemde şolaryň manysynda, şolara derek ulanylýarlar. Şoňa görä-de çalyşmalaryň anyk manysy olaryň haýsy söze derek ulanylýandygyna baglylykda ýüze çykýar. Meselem: 1. Düýe süýdi adam üçin iň peýdaly iýmit dir. Onuň düzüminde belok köp bolýar. 2. Men şol hekaýany okajak bolup, ahyry ony öz dostumdan aldym

ÇALYŞMALAR

Atlaryň, sypatlaryň, sanlaryň aňladýan manylaryny gös-göni atlandyrman, olary umumylykda görkezýän sözlere çalyşmalar diýilýär. Çalyşmalar atlaryň aňladýan adyny, sypatlaryň aňladýan alamatyny, hilini, sanlaryň aňladýan mukdaryny anyk bildirmeýärler-de, olary umumy halda görkezýärler, sözlemde şolaryň manysynda, şolara derek ulanylýarlar. Şoňa görä-de çalyşmalaryň anyk manysy olaryň haýsy söze derek ulanylýandygyna baglylykda ýüze çykýar.

Meselem:

1. Düýe süýdi adam üçin iň peýdaly iýmit dir. Onuň düzüminde belok köp bolýar.

2. Men şol hekaýany okajak bolup, ahyry ony öz dostumdan aldym

Çalyşmalaryň toparlara bölünişi Çalyşmalar aňladýan manylaryna, grammatik alamatlaryna hem-de haýsy söz toparynyň hyzmatynda ulanylýandygyna baglylykda aşakdaky toparlara bölünýärler: 1. At çalyşmalary: men, sen, ol, biz, siz, olar. 2. Görkezme çalyşmalary: bu, şu, ol, şol, hol. 3. Sorag çalyşmalary: kim?, näme?, nire?, näçe?, nähi-li? 4. Özlük çalyşmasy: öz. 5. Nämälim çalyşmalar: neme, pylany, biri, kimdir biri, nämedir  bir zat, kimse... 6. San çalyşmalary: bütin, ähli, hemme, bary, birnäçe... 7. Ýokluk çalyşmalary: hiç, hiç kim, hiç zat, hiç haýsy,hiç hili, 8. Sypatlyk çalyşmalary: her, her kim, her haýsy, her hili, her  haçan, her kişi...

Çalyşmalaryň toparlara bölünişi

Çalyşmalar aňladýan manylaryna, grammatik alamatlaryna hem-de haýsy söz toparynyň hyzmatynda ulanylýandygyna baglylykda aşakdaky toparlara bölünýärler:

1. At çalyşmalary: men, sen, ol, biz, siz, olar.

2. Görkezme çalyşmalary: bu, şu, ol, şol, hol.

3. Sorag çalyşmalary: kim?, näme?, nire?, näçe?, nähi-li?

4. Özlük çalyşmasy: öz.

5. Nämälim çalyşmalar: neme, pylany, biri, kimdir biri, nämedir

bir zat, kimse...

6. San çalyşmalary: bütin, ähli, hemme, bary, birnäçe...

7. Ýokluk çalyşmalary: hiç, hiç kim, hiç zat, hiç haýsy,hiç hili,

8. Sypatlyk çalyşmalary: her, her kim, her haýsy, her hili, her

haçan, her kişi...

At çalyşmalarynyň üýtgeýşi   Düşümler Çalyşmalar  Baş düşüm men, sen, ol, biz, siz, olar Eýelik düşüm meniň, seniň, onuň, biziň, siziň,  olaryň Ýöneliş düşüm maňa, saňa, oňa, bize, size, olara Ýeňiş düşüm meni, seni, ony, bizi, sizi, olary Wagt-orun düşüm mende, sende, onda, bizde, sizde,  olarda Çykyş düşüm menden, senden, ondan, bizden,  sizden, olardan

At çalyşmalarynyň üýtgeýşi

Düşümler Çalyşmalar

Baş düşüm men, sen, ol, biz, siz, olar

Eýelik düşüm meniň, seniň, onuň, biziň, siziň,

olaryň

Ýöneliş düşüm maňa, saňa, oňa, bize, size, olara

Ýeňiş düşüm meni, seni, ony, bizi, sizi, olary

Wagt-orun düşüm mende, sende, onda, bizde, sizde,

olarda

Çykyş düşüm menden, senden, ondan, bizden,

sizden, olardan

Işlikler Gymyldy-hereketi aňladýan sözlere işlikler diýilýär. Işlik ler näme etdi?, näme edýär?, näme eder?, näme etjek? diýen soraglara jogap bolýarlar. Meselem: Meniň jigim 1-nji synpda okaýar (näme edýär?). Ol düýn türkmen dilinden 5-lik baha aldy (näme etdi?). Men ertir jigimi teatra äkitjek (näme etjek?)

Işlikler

Gymyldy-hereketi aňladýan sözlere işlikler diýilýär.

Işlik ler näme etdi?, näme edýär?, näme eder?, näme etjek? diýen soraglara jogap bolýarlar.

Meselem:

Meniň jigim 1-nji synpda okaýar (näme

edýär?).

Ol düýn türkmen dilinden 5-lik baha aldy (näme etdi?). Men ertir jigimi teatra äkitjek (näme etjek?)

 Sözlemiň deňdeş agzalary  Sözlemiň deň hukukly agzalary  deňdeş agzalardyr.  Deňdeş agzalar deň sanama äheňde, deň säginme bilen aýdylýarlar, sözlemiň şol bir agzasyna baglanyp, birmeňzeş grammatik soraga jogap bolup gelýärler. Deňdeş agzalar sözlemde deň sintaktik hyzmaty ýerine ýetirýärler. Şol sebäpli olaryň belli bir grammatik şekilde gelmegi şertdir. Deňdeş agza bolup gelen sözler bir-birlerine garaşsyzdyr. Şeýle bolansoň, olaryň orunlaryny çalşyrmak-da,sanlaryny azaldyp-köpeltmek-de  mümkin.

Sözlemiň deňdeş agzalary

Sözlemiň deň hukukly agzalary

deňdeş agzalardyr.

Deňdeş agzalar deň sanama äheňde, deň säginme bilen aýdylýarlar, sözlemiň şol bir agzasyna baglanyp, birmeňzeş grammatik soraga jogap bolup gelýärler.

Deňdeş agzalar sözlemde deň sintaktik hyzmaty ýerine ýetirýärler. Şol sebäpli olaryň belli bir grammatik şekilde gelmegi şertdir.

Deňdeş agza bolup gelen sözler bir-birlerine

garaşsyzdyr. Şeýle bolansoň, olaryň orunlaryny

çalşyrmak-da,sanlaryny azaldyp-köpeltmek-de

mümkin.

 Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözler we olaryň ýazuw düzgüni Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözler 4 topara bölünýärler: 1.Ýüz tutma sözler. 2.Jogap sözler 3.Ümlükler 4.Giriş sözler.

Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözler we olaryň ýazuw düzgüni

Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözler 4 topara bölünýärler:

1.Ýüz tutma sözler.

2.Jogap sözler

3.Ümlükler

4.Giriş sözler.

 Sözlemiň eýesi  Sözlemde özi dogrusynda  sözlenip, habar tarapyndan  aýyklanýan söz eýedir. Sözlemiň eýesini anyklamak üçin şol sözlemiň habaryna eýäniň soraglary berilýär. Kim?, Näme?, Nire? Diýen soraglara jogap bolan söz sözlemiň eýesi bolýar

Sözlemiň eýesi

Sözlemde özi dogrusynda

sözlenip, habar tarapyndan

aýyklanýan söz eýedir.

Sözlemiň eýesini anyklamak üçin şol sözlemiň habaryna eýäniň soraglary berilýär. Kim?, Näme?, Nire? Diýen soraglara jogap bolan söz sözlemiň eýesi bolýar

Sözlem agzalary Sözlemi emele getirmäge gatnaşýan sözler sözlem ag- Zalarydyr.  Ýerine ýetirýän  sintaktik hyzmatlaryna  görä, sözlemiň baş аgzalary eýe we habar diýen iki topara bölünýär. Sözlemiň baş agzalary Baş agzalar sözlemde baş pikiri aňladýarlar we sözlemiň grammatik özeni (esasy) bolup hyzmat edýärler.

Sözlem agzalary

Sözlemi emele getirmäge gatnaşýan sözler sözlem ag-

Zalarydyr.

Ýerine ýetirýän

sintaktik hyzmatlaryna

görä, sözlemiň baş аgzalary eýe we habar diýen iki topara bölünýär.

Sözlemiň baş agzalary

Baş agzalar sözlemde baş pikiri aňladýarlar we sözlemiň grammatik özeni (esasy) bolup hyzmat edýärler.

Sözlemiň habary  Eýe dogrusynda habar berýän,  eýe baradaky pikiri  gutarnykly görnüşe getirýän  söz habardyr. Habary kesgitlemek üçin sözlemiň eýesine näme etdi?, Näme edýär?, Näme etjek? ýaly soraglar berilýär.

Sözlemiň habary

Eýe dogrusynda habar berýän,

eýe baradaky pikiri

gutarnykly görnüşe getirýän

söz habardyr.

Habary kesgitlemek üçin sözlemiň eýesine näme etdi?, Näme edýär?, Näme etjek? ýaly soraglar berilýär.

Eýe bilen habaryň arasynda kese  çyzygyň goýluşy Eýe bilen habar baş düşümde gelen sözlerden bolup, ýanaşyk gelseler we grammatik taýdan baglanyşmaýan bolsalar, onda olaryň arasynda kese çyzyk ( – ) goýulýar. Kese çyzyk goýulmasa, onda eýäni beýleki sözlem agzalaryndan tapawutlandyrmak kyn. Olar ýaly sözlemler okalanda jümle basymynysözlemiň eýesine düşürmeli . Meselem: 1. Gezen – derýa, oturan – gümra (Atalar sözi) . 2. Biz – Watanyň perzentleri. 3. Düýnkiň – täzelik. 4. Ýedi gezek ýediň – kyrk dokuz.

Eýe bilen habaryň arasynda kese çyzygyň goýluşy

Eýe bilen habar baş düşümde gelen sözlerden bolup,

ýanaşyk gelseler we grammatik taýdan baglanyşmaýan bolsalar, onda olaryň arasynda kese çyzyk ( – ) goýulýar. Kese çyzyk goýulmasa, onda eýäni beýleki sözlem agzalaryndan tapawutlandyrmak kyn. Olar ýaly sözlemler okalanda jümle basymynysözlemiň eýesine düşürmeli .

Meselem:

1. Gezen – derýa, oturan – gümra (Atalar sözi) .

2. Biz – Watanyň perzentleri.

3. Düýnkiň – täzelik.

4. Ýedi gezek ýediň – kyrk dokuz.

Sözlemiň aýyklaýjy agzalary Sözlemdäki eýeden, habardan beýleki sözler aýyklaýjy agzalardyr. Meselem: Mekdebimiziň täze binasynda düýn dabaraly ýygnak boldy.  Bu sözlemde baş agzalar arkaly baş pikir – ýygnagyň bolandygy habar berilýär. Mekdebiň binasynda söz düzümi arkalyýygnagyň nirede bolandygy, täze binasynda – haýsy binada bolandygy, dabaraly ýygnak – nähili ýygnagyň bolandygy, düýn boldy – ýygnagyň haçan bolandygy anyklaşdyrylýar

Sözlemiň aýyklaýjy agzalary

Sözlemdäki eýeden, habardan beýleki sözler aýyklaýjy agzalardyr.

Meselem:

Mekdebimiziň täze binasynda düýn dabaraly ýygnak boldy.

Bu sözlemde baş agzalar arkaly baş pikir – ýygnagyň bolandygy habar berilýär. Mekdebiň binasynda söz düzümi arkalyýygnagyň nirede bolandygy, täze binasynda – haýsy binada bolandygy, dabaraly ýygnak – nähili ýygnagyň bolandygy, düýn boldy – ýygnagyň haçan bolandygy anyklaşdyrylýar

Aýyklaýjy agzalar iki topara bölünýärler 1. Predmetleriň degişlilik, hil-häsiýet, mukdardyr tertip... taýdan aýratynlyklaryny görkezýän aýyklaýjy sözler. Bular aýyrgyçlardyr . 2. Işiň, gymyldy-hereketiň aýratynlyklaryny: obýektini,wagtyny, hal-ýagdaýyny... görkezýän aýyklaýjy sözler. Bular doldurgyçlardyr.

Aýyklaýjy agzalar iki topara bölünýärler

1. Predmetleriň degişlilik, hil-häsiýet, mukdardyr tertip... taýdan aýratynlyklaryny görkezýän aýyklaýjy sözler. Bular aýyrgyçlardyr .

2. Işiň, gymyldy-hereketiň aýratynlyklaryny: obýektini,wagtyny, hal-ýagdaýyny... görkezýän aýyklaýjy sözler. Bular doldurgyçlardyr.

Aýyrgyçlar Aýyrgyçlar, esasan, at, sypat, san, çalyşma söz toparlaryndan, hökmanlyk we ortak işlik şekillerinden bolup, öz baglanýan atlarynyň, at ýerine gelen sözleriň manysyny anyklaşdyrmaga hyzmat edýärler. Olar e ýelik-degişlilik aýyrgyjy, sypat aýyrgyjy, at aýyrgyjy, san aýyrgyjy, işlik aýyrgyjy, hakyndalyk aýyrgyjy, meňzetme aýyrgyjy  ýaly toparlara bölünýärler .

Aýyrgyçlar

Aýyrgyçlar, esasan, at, sypat, san, çalyşma söz toparlaryndan, hökmanlyk we ortak işlik şekillerinden bolup, öz baglanýan atlarynyň, at ýerine gelen sözleriň manysyny anyklaşdyrmaga hyzmat edýärler. Olar e ýelik-degişlilik aýyrgyjy, sypat aýyrgyjy, at aýyrgyjy, san aýyrgyjy, işlik aýyrgyjy, hakyndalyk aýyrgyjy, meňzetme aýyrgyjy

ýaly toparlara bölünýärler .

SÖZLEMLERIŇ GURLUŞY TAÝDAN TOPARLARA BÖLÜNIŞI Sözlemler gurluşlary taýyndan iki topara bölünýärler: 1.Ýönekeý sözlemler . 2.Goşma sözlemler. Bir sözlemden ybarat bolan sözlemlere ýönekeý sözlem diýilýär. Meselem: Aman mekdebe gitdi. Sen nirede bolduň? Okuwdan geldim. Birden artyk ýönekeý sözlemlerden düzülen sözlemlere goşma sözlem diýilýär. Goşma sözlemdäki ýönekeý sözlemler biri-birleri bilen emma, welin, ýöne, we, hem ýaly baglaýjylar ýa-da äheň arkaly baglanyşýarlar. Meselem: Gurban kitap aldy, emma mendepder aldym. Gök gürledi, ýagyş ýagmady. Sagat alty boldy we töwerek ýagtyl maga başlady

SÖZLEMLERIŇ GURLUŞY TAÝDAN TOPARLARA BÖLÜNIŞI

Sözlemler gurluşlary taýyndan iki topara bölünýärler:

1.Ýönekeý sözlemler . 2.Goşma sözlemler.

Bir sözlemden ybarat bolan sözlemlere ýönekeý sözlem diýilýär.

Meselem: Aman mekdebe gitdi. Sen nirede bolduň? Okuwdan geldim.

Birden artyk ýönekeý sözlemlerden düzülen sözlemlere goşma sözlem diýilýär. Goşma sözlemdäki ýönekeý sözlemler biri-birleri bilen emma, welin, ýöne, we, hem ýaly baglaýjylar ýa-da äheň arkaly baglanyşýarlar.

Meselem: Gurban kitap aldy, emma mendepder aldym. Gök gürledi, ýagyş ýagmady. Sagat alty boldy we töwerek ýagtyl maga başlady

Ýönekeý sözlemler iki hili bolýar .   Ýygnak ýönekeý sözlem . Diňe eýe bilen habardan düzülen sözleme ýygnak ýönekeý sözlem diýilýär. Meselem: Oraz okaýar . 2. Ýaýraň ýönekeý sözlem . Baş we aýyklaýjy agzalary bolan sözleme ýaý raň ýönekeý sözlem diýilýär. Meselem: Oraz bäşinji synpda okaýar.

Ýönekeý sözlemler iki hili bolýar .

  • Ýygnak ýönekeý sözlem .

Diňe eýe bilen habardan düzülen sözleme ýygnak ýönekeý sözlem diýilýär.

Meselem: Oraz okaýar .

2. Ýaýraň ýönekeý sözlem .

Baş we aýyklaýjy agzalary bolan sözleme ýaý raň ýönekeý sözlem diýilýär.

Meselem: Oraz bäşinji synpda okaýar.

 ÝYGNAK ÝÖNEKEÝ SÖZLEMLERDE KESE ÇYZYGYŇ GOÝLUŞY   Sözlemiň eýesi-de, habary-da baş düşümde gelen atlardan bolup,aralarynda grammatik baglanyşyk bolmasa, onda olaryň arasyna kese çyzyk (–) goýulýar: Meselem : Biziň ýurdumyz – bilimler ýurdy. Herekete–bereket (nakyl).

ÝYGNAK ÝÖNEKEÝ SÖZLEMLERDE KESE ÇYZYGYŇ GOÝLUŞY

Sözlemiň eýesi-de, habary-da baş düşümde gelen atlardan bolup,aralarynda grammatik baglanyşyk bolmasa, onda olaryň arasyna

kese çyzyk (–) goýulýar:

Meselem :

Biziň ýurdumyz – bilimler ýurdy.

Herekete–bereket (nakyl).

ÇALYŞMALAR Atlaryň, sypatlaryň, sanlaryň aňladýan manylaryny gös-göni atlandyrman, olary umumylykda görkezýän sözlere çalyşmalar diýilýär. Çalyşmalar atlaryň aňladýan zadyny, sypatlaryň aňladýan alamatyny, hilini, sanlaryň aňladýan mukdaryny anyk bildirmeýärler-de, olary umumy halda görkezýärler, sözlemde şolaryň manysynda, şolara derek ulanylýarlar. Şoňa görä-de çalyşmalaryň anyk manysy olaryň haýsy söze derek ulanylýandygyna baglylykda ýüze çykýar. Meselem: 1. Düýe süýdi adam üçin iň peýdaly iýmit dir. Onuň düzüminde belok köp bolýar. 2. Men şol hekaýany okajak bolup, ahyry ony öz dostumdan aldym.

ÇALYŞMALAR

Atlaryň, sypatlaryň, sanlaryň aňladýan manylaryny gös-göni atlandyrman, olary umumylykda görkezýän sözlere çalyşmalar diýilýär. Çalyşmalar atlaryň aňladýan zadyny, sypatlaryň aňladýan alamatyny, hilini, sanlaryň aňladýan mukdaryny anyk bildirmeýärler-de, olary umumy halda görkezýärler, sözlemde şolaryň manysynda, şolara derek ulanylýarlar. Şoňa görä-de çalyşmalaryň anyk manysy

olaryň haýsy söze derek ulanylýandygyna baglylykda ýüze

çykýar.

Meselem:

1. Düýe süýdi adam üçin iň peýdaly iýmit dir.

Onuň düzüminde belok köp bolýar. 2. Men şol hekaýany

okajak bolup, ahyry ony öz dostumdan aldym.

MODAL SÖZLER Özbaşdak many aňlatmaýan söz toparlaryna degişli bolup, kömekçi hyzmaty ýerine ýetirýän belki, ähtimal, ýeri, has, edil, mümkin ýaly sözlere modal sözler diýilýär. Modal sözler sözlemde iki hili hyzmaty ýerine ýetirmek üçin ulanylýar: 1. Sözleýän adamyň öz beýan edýän pikirine bolan garaýşyny aňladýar: ýeri, belki, elbetde, meger, garaz, ähtimal, hökman, çemeli, bar, ýok we ş.m. Meselem: Elbetde, süýji-süýji iýmäniň düýbüniň bir çöpi bolmaly («Görogly» eposy) . 2. Sözleriň, söz düzümleriniň ýa-da sözlemleriň manysyna goşmaça öwüşgin, ýokundy berýär: hut, has, juda, tüýs,edil, ine, tas, hakyt .  Meselem: Biz mekdebe has golaý geldik. Bu ýyl daýhanlar ekiş möwsümine örän taýýarlykly geldiler.

MODAL SÖZLER

Özbaşdak many aňlatmaýan söz toparlaryna degişli bolup, kömekçi hyzmaty ýerine ýetirýän belki, ähtimal, ýeri, has, edil, mümkin ýaly sözlere modal sözler diýilýär. Modal sözler sözlemde iki hili hyzmaty ýerine ýetirmek üçin ulanylýar:

1. Sözleýän adamyň öz beýan edýän pikirine bolan garaýşyny aňladýar: ýeri, belki, elbetde, meger, garaz, ähtimal, hökman, çemeli, bar, ýok we ş.m.

Meselem:

Elbetde, süýji-süýji iýmäniň düýbüniň bir çöpi bolmaly («Görogly» eposy) .

2. Sözleriň, söz düzümleriniň ýa-da sözlemleriň manysyna goşmaça öwüşgin, ýokundy berýär: hut, has, juda, tüýs,edil, ine, tas, hakyt .

Meselem:

Biz mekdebe has golaý geldik. Bu ýyl daýhanlar ekiş möwsümine örän taýýarlykly geldiler.

Modal sözleriň grammatik häsiýetleri   1. Modal sözler üýtgemeýärler, ýagny olaryň özlerine degişli söz üýtgediji goşulmalary bolmaýar. 2. Olaryň söz ýasaýjy goşulmalary hem ýokdur. 3. Modal sözleriň köpüsi sözlemiň özbaşdak agzasy bolup bilmeýärler. Käbir hawa, mümkin, çemeli, gerek, bar, ýok ýaly modal sözler sözlemiň habary bolup ýa-da goşma habaryň bölegi bolup gelip bilýärler . .

Modal sözleriň grammatik häsiýetleri

1. Modal sözler üýtgemeýärler, ýagny olaryň özlerine degişli söz üýtgediji goşulmalary bolmaýar.

2. Olaryň söz ýasaýjy goşulmalary hem ýokdur.

3. Modal sözleriň köpüsi sözlemiň özbaşdak agzasy bolup bilmeýärler.

Käbir hawa, mümkin, çemeli, gerek, bar, ýok ýaly modal sözler sözlemiň habary bolup ýa-da goşma habaryň bölegi bolup gelip bilýärler .

.

Üns beriň!   Käbir özbaşdak many aňladýan sözleriň ýa-da kömekçi söz leriň hem käte modal sözleriň hyzmatynda ulanylmagy mümkin. Olary garyşdyrmaly däldir . Meselem: Sen ertir mekdebe irräk gel (işlik). Gel, men oňa maslahat salyp göreýin (modal söz). Men size bardym welin, sen öýde ýok ekeniň (baglaýjy). Seniň bu aýdanyň welin anyk zat däl (modal söz)

Üns beriň!

Käbir özbaşdak many aňladýan sözleriň ýa-da kömekçi

söz leriň hem käte modal sözleriň hyzmatynda ulanylmagy mümkin. Olary garyşdyrmaly däldir .

Meselem:

Sen ertir mekdebe irräk gel (işlik).

Gel, men oňa maslahat salyp göreýin (modal söz).

Men size bardym welin, sen öýde ýok ekeniň (baglaýjy).

Seniň bu aýdanyň welin anyk zat däl (modal söz)

Ownuk bölekler     O . Olar sözlem agzasy bolup bilmeýärler. Ownuk bölekler özbaşdak many aňlatmaýarlar Ownuk bölekler, köplenç, söze goşulyp, onuň ahyrynda gelýärler we oňa goşmaça many öwüşginini berýär . Olar özbaşdak ulanylmaýarlar. Ownuk bölekleriň köpüsi basymy özüne geçirmeýär we bile ulanylýan sözi bilen çyzyjak (defis) arkaly ýazylýar .

Ownuk bölekler

O

.

Olar sözlem agzasy bolup bilmeýärler.

Ownuk bölekler özbaşdak many aňlatmaýarlar

Ownuk bölekler, köplenç, söze goşulyp, onuň ahyrynda gelýärler we oňa goşmaça many öwüşginini berýär .

Olar özbaşdak ulanylmaýarlar.

Ownuk bölekleriň köpüsi basymy özüne geçirmeýär we bile ulanylýan sözi bilen çyzyjak (defis) arkaly ýazylýar .

DEŇDEŞ AGZALARYŇ TOPARLARA BÖLÜNIŞI Deňdeş doldurgyçlar Deňdeş eýeler Deňdeş aýyrgyçlar Deňdeş habarlar

DEŇDEŞ AGZALARYŇ TOPARLARA BÖLÜNIŞI

Deňdeş

doldurgyçlar

Deňdeş

eýeler

Deňdeş

aýyrgyçlar

Deňdeş

habarlar


Скачать

Рекомендуем курсы ПК и ППК для учителей

Вебинар для учителей

Свидетельство об участии БЕСПЛАТНО!