Հայկական հարցը Սան Ստեֆանոյի և Բեռլինի խորհրդաժողովներում

Հայկական հարցը Սան – Ստեֆանոյի և Բեռլինի խորհրդաժողովներում

Շողակաթի միջնակարգ դպրոց . Ս. Հովսեփյան

• Հայկական հարցը Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրում

1878 թվականի փետրվարի 19-ին կնքված Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրում արծարծվեց նաև XIX դարի երկրորդ կեսի հայ հասարակական-քաղաքական կյանքի հիմնական բովանդակությունը կազմող Հայկական հարցը։ Պայմանագիրը ստորագրվել է Ռուսաստանի կողմից կոմս Ն. Իգնատևի և Ա. Նելիդովի, Թուրքիայի կողմից՝ Սավֆետ փաշայի ու Սահադուլլահ բեյի կողմից։ Արևմտահայ շատ գործիչներ՝ հոգևորականներ, հայոց Ազգային ժողովի երեսփոխաններ, այդ թվում ժողովի ատենապետ Ստեփան փաշա Ասլանյանը, Սաֆվեթ փաշայի խորհրդական, դիվանագետ Սարգիս Համամջյանը Հայկական հարցի լուծման ակնկալությամբ հանդիպումներ ունեցան Սան-Ստեֆանոյի ռուսական պատվիրակության ղեկավար կոմս Ն. Իգնատևի հետ։ Սան Ստֆանոյի պայմանագրում մտցվեցին առանձին հոդվածներ ու ձևակերպումներ, որոնք վերաբերում էին Հայաստանին ու հայերին։ Հայերին էր վերաբերում 16-րդ, 25-րդ, 27-րդ հոդվածները:

• ՝ Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի կետեր՝

• Բարձր դուռը պարտավորվում էր Արևմտյան Հայաստանում ռուսների գրավված ու կրկին Թուրքիային վերադարձվելիք տարածքներում անհապաղ բարեփուխումներ անցկացնել՝ ապահովել հայերի անվտանգությունը քրդերից ու չերքեզներից (16-րդ):
• Ռուսական զորքերին իրավունք էր տրվում 6 ամիս ժամկետով մնալ Հայաստանում (25-րդ):
• Թուրքական կառավարությունը պարտավորվում էր չհալածել պատերազմում ռուսներին աջակցած քրիստոնյաներին (27-րդ):
• Պայմանագրի համաձայն
• Ռուսաստանին էին անցնում Կարսի, Կաղզվանի, Օլթիի, Արդահանի, 
• Ալաշկերտի և Բայազետի գավառները, Սև ծովի առափնյա շրջանները՝ Բաթում նավահանգստով
• Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակ էին շարունակում մնալ Էրզրումն ու Բասենը։

• Սան-Ստեֆանոյի պայմանագիրը

Հատուկ հոդվածով (16-րդ) նախատեսվում էր վարչական բարենորոգումներ անցկացնել   Արևմտյան Հայաստանում։ Պատերազմի հաջող ընթացքը   Ռուսաստանի   համար, և Արևմտյան Հայաստանի մի մասի գրավումը   ռուսական   զորքերի կողմից ազատագրական հույսեր ներշնչեցին նաև հայ քաղաքական շրջաններին։ 1877 թվականի վերջին Կ. Պոլսի հայոց ազգային ժողովը մերժեց հայերին զորակոչելու սուլթանի, իրադեն (հրամանագիր), որով փաստորեն հրաժարվեց զենք վերցնել ռուսական բանակի դեմ։

1878 թվականի հունվարին Կ. Պոլսի պատրիարք Ներսես Վարժապետյանը ազգային ժողովին ներկայացրեց մի տեղեկագիր, որտեղ շարադրված էր Հայաստանի ինքնավարության ծրագիրը՝ Լիբանանի օրինակով (1864-ի կանոնադրությամբ Լիբանանը կառավարում էր քրիստոնյա ընդհանուր նահանգապետը)։Ծրագիրը, որ ամենայն հավանականությամբ թելադրված էր թուրքական կառավարության ու Անգլիայի կողմից, մերժվեց։ Կ. Պոլսի և Անդրկովկասի հայ քաղաքական շրջանների (որոնք արևմտահայության ազատագրության հարցը կապում էին Ռուսաստանի հետ) ճնշման տակ Կ. Պոլսի պատրիարքն իր ներկայացուցչի՝ Ադրիանուպոլսի առաջնորդական փոխանորդ Գևորգ վարդապետ Ռուսչուգլյանի միջոցով, իսկ ավելի ուշ նաև անձամբ շփման մեջ մտավ ռուսական հրամանատարության և դիվանագիտական ներկայացուցիչների հետ խնդրագիր հղելով Ալեքսանդր II կայսրի ն։

• Հայկական հարցը Բեռլինի կոնգրեսում

• Բեռլինի վեհաժողովը տեղի է ունեցել 1878թ-ին հունիսի 13-ից հուլիսի 13-ը, որտեղ առաջին անգամ միջազգային դիվանագիտության խնդիր է դարձել Հայկական հարցը՝ որպես Արևելյան հարցի բաղկացուցիչ մաս։ Բեռլինի պայմանագրում հայերին էր վերաբերում 61-րդ հոդվածը:

• Բեռլինի վեհաժողովի կետերը

• Թուրքական կառավարությունը պարտավորվում է բարեփոխումներ անցկացնել հայկական տարածքներում, ապահովել հայերի անվտանգությունը: Հայերի դրության բարելավման հարցը վերցվում էր Ռուսաստանից և տրվում եվրոպական 6 տերություններին (Անգլիա, Ֆրանսիա, Գերմանիա, Ռուսաստան, Ավստրո-Հունգարիա, Իտալիա)։ Դրանով Արևմտյան Հայաստանի հարցը մտնում էր խոշոր պետությունների հակասությունների ոլորտ։ Բեռլինի վեհաժողովը շրջադարձային եղավ Հայկական հարցի պատմության մեջ և խթանեց հայ ազգային-ազատագրական շարժումը Թուրքիայում։ Եվրոպական դիվանագետությունից հուսախաբ հայ հասարակական-քաղաքական շրջանները որդեգրեցին Արևմտյան Հայաստանը թուրքական լծից զինված պայքարով ազատագրելու գաղափարը։

Բեռլինի կոնգրեսն ու հայերը

Մկրտիչ Խրիմյանը մասնակցում է Բեռլինի կոնգրեսին որպես Օսմանյան կայսրությունում հայ ժողովրդի ներկայացուցիչ։ Խրիմյանը կոնգրես է ներկայացնում Գրիգոր Օտյանի կազմած Հայաստանի «Ինքնավարության ծրագիրը», որի հաստատվելու դեպքում ճանաչվելու էր Հայաստանի անկախությունը Օսմանյան կայսրությունից։ Ավստրոհունգարիայի պատվիրակության ղեկավար Անդրաշին առաջարկում է օրակարգում ընդգրկել Հայաստանի ինքնավարության ծրագիրը։ Բեռլինում Ռուսաստանի պատվիրակության ղեկավար՝ Ալեքսանդր Գորչակովը վետո է դնում Հայաստանի ինքնավարության ծրագիրը կոնգրեսի օրակարգ ընդգրկելու վրա՝ պատճառաբանելով, թե հայերն անկախություն չեն ուզում։Խրիմյանի խնդրանքով, Անգլիայի ներկայացուցիչ Սոլսբերին կրկին առաջարկում է օրակարգ մտցնել Հայաստանի Ինքնավարության ծրագիրը, սակայն Ռուսաստանի պատվիրակության ղեկավար Շուվալովը կրկին վետո է դնում։ Այդ պատճառով Հայաստանի անկախության հարցը չի մտնում Բեռլինի կոնգրեսի օրակարգ, սակայն Սոլսբերիի առաջարկով օրակարգ է մտնում բարենորոգումներ իրականացնելու հարցը, որը ներառվում է դաշնադրության մեջ։

խորհուրդը Ճնշված   ու   վհատված   Խրիմյան    Հայրիկը   վերադառնալով   Կ. Պոլսից  Բեռլինի    վեհաժողովը    նմանեցրեց   հարիսայով    լի   կաթսայի,   որտեղից   տարբեր   ազգերի   ներկայացուցիչները   երկաթե    շերեփներով   վերցնում  տանում   են   իրենց     հասանելիքը:  Նա    իր      խոսքերով   ողջ   հայության  մոտ   այն     գիտակցությունն    էր   ուզում   արթնացնել,   որ   ազատությունը   ձեռք   է   բերվում   ոչ   թե    խնդրագրերի,   այլ     երկաթե  շերեփի՝   զինված   պայքարի   գնով:   Պատահական   չէ ,   որ   1878 թ.   հետո   հայ      ազատագրական   շարժումը թևակոխեց    իր    զարգացման   նոր՝  զինված    պայքարի    փուլը:  Պատմությունն    ապացուցեց ,   որ   թուրքական   արյունոտ   բռնակալությունից    հայ    ժողովրդի    փրկության   միակ   հնարավորությունը     զիված     պայքարն   է:   Բռնության    առջև    չպետք   է     խոնարհվել ,   այլ միասնական    ուժերով   պայքարի   նետվել,   և    այդ   ճանապարհով հաստատել   գոյության   ու   անկախության    իրավունքը: " width="640"

• խորհուրդը

• Ճնշված   ու   վհատված   Խրիմյան    Հայրիկը  
• վերադառնալով   Կ. Պոլսից  Բեռլինի    վեհաժողովը   
• նմանեցրեց   հարիսայով    լի   կաթսայի,   որտեղից  
• տարբեր   ազգերի   ներկայացուցիչները   երկաթե   
• շերեփներով   վերցնում  տանում   են   իրենց    
• հասանելիքը:  Նա    իր   
•   խոսքերով   ողջ   հայության  մոտ   այն    
• գիտակցությունն    էր   ուզում   արթնացնել,   որ  
• ազատությունը   ձեռք   է   բերվում   ոչ   թե    խնդրագրերի,   այլ  
•   երկաթե  շերեփի՝   զինված   պայքարի   գնով:
•   Պատահական   չէ ,   որ   1878 թ.   հետո   հայ   
•   ազատագրական   շարժումը թևակոխեց    իր    զարգացման   նոր՝  զինված    պայքարի    փուլը:  Պատմությունն    ապացուցեց ,   որ   թուրքական   արյունոտ   բռնակալությունից    հայ    ժողովրդի   
• փրկության   միակ   հնարավորությունը     զիված    
• պայքարն   է:   Բռնության    առջև    չպետք   է  
•   խոնարհվել ,   այլ միասնական    ուժերով   պայքարի   նետվել,   և    այդ  
• ճանապարհով հաստատել   գոյության   ու   անկախության    իրավունքը:

Շնորհակալություն