Հայկական հարցի ծագումը,բովանդակությունը:Սան Ստեֆանոյի և Բեռլինի վեհաժողովը:

ՀՀ ԿԳՆ ԿԱԻ-ի Կրթության ազգային ինստիտուտ

Գեղարքունիքի մասնաճյուղ

ԱՎԱՐՏԱԿԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ

Առարկա՝ Պատմություն

Թեմա՝ Հայկական հարցի ծագումը,բովանդակությունը:Սան Ստեֆանոյի և Բեռլինի վեհաժողովը:

Ուսուցչուհի՝ Գալոյան Սյուզաննա

Դպրոց՝ Ι միջնակարգ դպրոց

Աշխատանքի ղեկավար՝ Մ. Շահվերդյան

Բովանդակություն

1. Բովանդակություն……………………………………2

1. Ներածություն…………………………………………3

1. Հայկական հարցի ծագումը,բովանդակությունը…………4-6

1. Հայկական հարցի արծարծումը միջազգային խորհրդաժողովներում………………………….................................7

1. Սան Ստեֆանոյի պայմանագիր……………………………8

1. Բեռլինի վեհաժողով………………………………………...9

1. Եզրակացություն…………………………………………….10

1. Գրականության ցանկ……………………………………….11

Ներածություն

XX դարի սկզբին թուրքական հայատյաց քաղաքականությունից խիստ թուլացած, գերտերությունների պաշտպանությունից զրկված և նրանց զավթողական ծրագրերի իրականացման նկրտումների խաղաքարտը դարձած հայ ժողովուրդն աշխարհակործան մարտահրավերներին դեմ առ դեմ կանգնեց միայնակ:

Ընդգծենք, որ հայկական հարցը սոսկ դիվանագիտական եզրույթ չէ, հետևապես հարկավոր է այն դիտարկել նաև իրավաբանական ,տնտեսագիտական , ժողովրդագրական ,մշակութային և էթնոհոգեբանական տեսանկյուններից:

Հայկական հարցի պատմությունը պայմանականորեն բաժանվում է երկու փուլի: Առաջինը ընդգրկում է XV դարի երկրորդ կեսից մինչև 1877-1878 թթ. ռուս- թուրքական պատերազմը: Այդ շրջանում հայ ազատագրական շարժման գործիչները դիվանագիտական բանակցությունների միջոցով փորձում էին եվրոպական որևէ պետության կամ պետությունների խմբի զինված միջամտությամբ ազատագրել Հայաստանը և վերականգնել նրա պետականությունը: Սակայն, այս փուլում Հայկական հարցը չի թափանցել միջազգային դիվանագիտության ոլորտ, չի դարձել ընդհանուր քննարկման առարկա և, բնականաբար, դրա մասին չի ընդունվել որևէ որոշում: Հայկական հարցի երկրորդ փուլն ընդգրկում է 1877-1878 թթ. ռուս- թուրքական պատերազմից մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկիզբը: Հենց այս փուլը նշանավորվեց Հայկական հարցի միջազգայնացմամբ և այն դարձավ դիվանագիտական քննարկման առարկա:

Իբրև Արևելյան հարցի բաղկացուցիչ մաս՝Հայկական հարցը միջազգային դիվանագիտական փաստաթղթի տեսքով ձևակերպվեց 1878 թ. Փետրվարի 19-ի (մարտի 3 -) Սան Ստեֆանոյի հաշտության պայմանագրի 16-րդ և 1878 թ. Հունիսի 1-ի(13-ի) Բեռլինի վեհաժողովի պայմանագրի 61-րդ հոդվածներով:

Այնուհետև հայկական հարցը դարձավ հայ ժողովրդի անբաժանելի ուղեկիցն այսօր՝ հաճախ տեղիք տալով բուռն քննարկումների, հուսախաբությունների և հուսալքումների, ինչպես նաև ազատագրական պայքարի վերելքների:

Հայկական հարցը` որպես միջազգային դիվա- նա գիտական խնդիր, ծագեց 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքում և կազմում էր Արևելյան հարցի բաղկացուցիչ մասը: Սկզբնական շրջանում այն իր մեջ պարունակում էր օսմանյան տիրապետությունից Արևմտահայաստանի ազատագրության հիմնախնդիրը:

Հայոց ցեղասպանության հետևանքով Հայկական հարցի բովանդակությունն այլափոխվեց. այժմ այն իր մեջ ներառում է իրար փոխկապակցված 2 խնդիր.

1.Հայոց ցեղասպանության դատապարտում և միջազգային ճանաչում:

2.Պատմական արդարության վերականգնում և հայ ժողովրդի` իր ամբողջական հայ- րենիքի տարածքում պետականություն ունենալու իրավունքի ընձեռում

1878 թ. փետրվարի 19-ին Սան Ստեֆանո ավանում կնքված ռուս-թուրքական պայմանագրի 16-րդ հոդվածով Օսմանյան Թուրքիան պարտավորվում էր Արևմտյան Հայաստանի տարածքում բարենորոգումներ իրականացնել և «ապահովել հայերի անվտանգությունը քրդերից ու չերքեզներից:

Համաձայն պայմանագրի` Ռուսաստանին էին անցնում արևմտահայկական տարածքներից Կարսը, Արդահանը, Ալաշկերտը, Բայազետը: Էրզրումը և Բասենը ենթակա էին վերադարձման Թուրքիային, որոնց փոխարեն Ռուսաստանին էր անցնում Բաթումը:

Հայկական հարցի ծագումը,բովանդակությունը:

Հայկական հարցը հայ ժողովրդի քաղաքական պատմության՝ օտար տիրապետությունից Հայաստանի ազատագրման, Հայկական լեռնաշխար-հում ինքնուրույն հայկական պետականության վերականգնման, XIXդ. վերջին-XXդ. սկզբին Օսմանյան կայսրության կառավարող շրջանների կողմից հայերի նկատմամբ իրագործված զանգվածային կոտորածների և տեղահանության միջոցով նպատակային բնաջնջման և արմատախիլ անելու քաղաքականության, դրա հետևանքով եվրոպական տերությունների կողմից օսմանյան կառավարությանը պարտադրվող հայկական բարեփոխումների իրականացման, հայ ինքնապաշտպա-նական ու ազգային-ազատագրական պայքարի, ցեղասպանության միջազգային ճանաչման հետ առնչվող հիմնահարցերի ամբողջությունն է:

Հայկական հարցը, որի առաջացումն ի սկզբանե պայմանավորված էր հայկական պետականության անկումով, իսկ հետագայում` XIXդ. 70-ական թվականներից սկսած, Օսմանյան կայսրության տարածքում բնակվող հայերի վիճակի կտրուկ վատթարացումով և ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքով, դարձավ Արևելյան հարցի բաղկացուցիչ մասը, կարևոր տեղ գրավեց միջազգային հարաբերություններում, մեծ տերությունների մերձավոր արևելյան քաղաքականության մեջ, Օսմանյան կայսրությունում ազդեցության ոլորտների և նրա տիրույթների բաժանման համար նրանց պայքարում:

Հայկական հարցը հայ ժողովրդի քաղաքական պատմության՝ օտար տիրապետությունից Հայաստանի ազատագրման, Հայկական լեռնաշխարհում ինքնուրույն հայկական պետականության վերականգնման, XIXդ. վերջին-XXդ. սկզբին Օսմանյան կայսրության կառավարող շրջանների կողմից հայերի նկատմամբ իրագործված զանգվածային կոտորածների և տեղահանության միջոցով նպատակային բնաջնջման և արմատախիլ անելու քաղաքականության, դրա հետևանքով եվրոպական տերությունների կողմից օսմանյան կառավարությանը պարտադրվող հայկական բարեփոխումների իրականացման, հայ ինքնապաշտպա-նական ու ազգային-ազատագրական պայքարի, ցեղասպանության միջազգային ճանաչման հետ առնչվող հիմնահարցերի ամբողջությունն է¹ :

Հայկական հարցը, որի առաջացումն ի սկզբանե պայմանավորված էր հայկական պետականության անկումով, իսկ հետագայում` XIXդ. 70-ական թվականներից սկսած, Օսմանյան կայսրության տարածքում բնակվող հայերի վիճակի կտրուկ վատթարացումով և ազգային ինքնագիտակ-ցության զարթոնքով, դարձավ Արևելյան հարցի բաղկացուցիչ մասը, կարևոր տեղ գրավեց միջազգային հարաբերություններում, մեծ տերությունների մերձավորարևելյան քաղաքականության մեջ, Օսմանյան կայսրությունում ազդեցության ոլորտների և նրա տիրույթների բաժանման համար նրանց պայքարում:

1877-1878թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի նախաշեմին Հայաստանը բաժանված էր Օսմանյան կայսրության և Ռուսաստանի միջև: Պատմական Հայաստանի արևմտյան ու արևելյան այդ հատվածները պայմանականորեն անվանվում են Արևմտյան Հայաստան և Արևելյան Հայաստան: Արևմտյան Հայաստան անվանումը շրջանառության մեջ է մտել դեռևս 387թ. հետո, երբ Մեծ Հայքի թագավորությունը բաժանվել էր Սասանյան Պարսկաստանի և Հռոմեական կայսրության միջև: Օսմանյան Թուրքիայի գերիշխանության տակ Արևմտյան Հայաստանը հայտնվել է 1555թ. Պարսկաստանի հետ ստորագրված Ամասիայի պայմանագրով: Հայաստանի արևելյան հատվածը վերջնականապես անցել է Ռուսաստանին 1826-1828թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքում ստորագրված Թուրքմենչայի պայմանագրերով²:

XIXդ. առաջին կեսին Մերձավոր Արևելքի ամենախոշոր պետությունը՝ Օսմանյան կայսրությունը, դարձել էր Եվրոպայի մեծ տերությունների մրցակցության առարկա: Առաջնորդվելով սեփական շահերով և չցանկանալով թույլ տալ մրցակիցների քաղաքական կամ տնտեսական առավելությունն Օսմանյան կայսրությունում՝ տերություններից յուրաքանչյուրն իր ձգտումները քողարկում էր կայսրության status quo-ի պահպանման իմաստազուրկ սկզբունքով, ինչը ձեռնտու էր սուլթանական ինքնակալությանը` նրա վարած հետադիմական քաղաքականության մեջ:

Էթնիկական տեսանկյունից Օսմանյան կայսրությունը սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական տարբեր մակարդակների վրա գտնվող, մշակութային ու կրոնադավանական զանազան ընդհանրություններին պատկանող 60-ից ավելի ազգերի ու ցեղերի խառնարան էր: Քրիստոնյա ժողովրդների տնտեսական դիրքերի ամրապնդումը, ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքն ու եվրոպական տերությունների ճնշման ուժեղացումն անհնարին դարձրին սուլթանական իշխանությունների կողմից տարվող կայսրության համընդհանուր մահմեդականացման քաղաքականությունը:

Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա ժողովուրդների, այդ թվում՝ հայերի ծանր վիճակն օգտագործելով իբրև Բարձր Դռան (օսմանյան կառավարության) վրա ճնշում գործադրելու և նրա գործերին միջամտելու պատրվակ՝ մեծ տերությունները ոչ միայն չէին նպաստում ազգային փոք-րամասնությունների դրության բարելավմանը, այլև ավելի էին վատթարացնում այն: Թուրքական բազմադարյան լծից ազատվել ցանկացող քրիստոնյա բնակչության մեջ Բարձր Դուռը վտանգ էր տեսնում իր բազմազգ և բազմակրոն կայսրության ապագայի համար: Ձգտելով կասեցնել կայսրու-թյան փլուզումը և երկիրը դուրս բերել ծայրահեղ հետամնացությունից՝ 1839թ. Բարձր Դուռը հրա-պարակեց Գյուլհանեի Հաթթը Շերիֆ բարենորոգումների ծրագիրը, որը հռչակում էր բոլոր հպա-տակների կյանքի, գույքի ու պատվի անձեռնմխելիություն, մահմեդական և ոչ մահմեդական բնակ-չության հավասարություն, տնտեսական վերափոխումներ: Սակայն մահմեդական հետադիմական շրջանների դիմադրության արդյունքում բարեփոխումները մնացին թղթի վրա: 1853-1856թթ. Ղրիմի պատերազմի ժամանակաշրջանում առաջացած ճգնաժամային նոր կացությունը, ինչպես նաև Մեծ Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի և Ավստրո-Հունգարիայի գործադրած ճնշումը ստիպեցին սուլթանական կառավարությանը 1856թ. հրապարակել Հաթթը Հումայունը, որը լրացուցիչ իրավունքներ վերա-պահեց քրիստոնյաներին: Այս վերափոխումները նորից կիսատ էին և էական փոփոխություններ չմտցրին ո՛չ կայսրության պետական և հասարակական կյանքում, ո՛չ էլ ճնշված ժողովրդների վիճակի

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԻ ԱՐԾԱՐԾՈՒՄԸ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԽՈՐՀՐԴԱԺՈՂՈՎՆԵՐՈՒՄ

´³ÉϳÝÛ³Ý ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÇ ³½·³ÛÇÝ-³½³ï³·ñ³Ï³Ý ß³ñÅáõÙÝ»ñÇ í»ñ»ÉùÁ ¨ Ø»ñÓ³íáñ ²ñ¨»ÉùáõÙ ÙÇç³½·³ÛÇÝ Ñ³Ï³ëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ëñáõÙÁ 1877-1878ÃÃ. ѳݷ»óñÇÝ Ñ»ñÃ³Ï³Ý éáõë-Ãáõñù³Ï³Ý å³ï»ñ³½ÙÇ: èáõë³ëï³ÝÁ ѳݹ»ë »Ï³í μ³ÉϳÝÛ³Ý ùñÇëïáÝÛ³ ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÇ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ùμ, áñå»ë½Ç áõŻճóÝÇ Çñ ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ´³ÉϳÝÝ»ñáõÙ ¨ ê¨ ÍáíÇ ³í³½³ÝáõÙ:

1876Ã. ¹»Ïï»Ùμ»ñÇÝ èáõë³ëï³ÝÇ Ý³Ë³Ó»éÝáõÃÛ³Ùμ Î. äáÉëáõÙ Ù»Í ï»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹»ëå³ÝÝ»ñÁ ëáõÉóÝÇÝ Ý»ñϳ۳óñÇÝ ÙÇ Ý³Ë³·ÇÍ, áñáí ´áõÉÕ³ñdzÛÇÝ, ´áëÝdzÛÇÝ áõ лñóá·áíÇݳÛÇÝ ïñí»Éáõ ¿ñ ÇÝùݳí³ñáõÃÛáõÝ: ê³Ï³ÛÝ ëáõÉóÝÁ Ññ³Å³ñí»ó ÁݹáõÝ»É ³Û¹ ݳ˳·ÇÍÁ:

¸³ å³ïñí³Ï ¹³ñÓÝ»Éáí` èáõë³ëï³ÝÁ 1877Ã. ³åñÇÉÇ 12-ÇÝ å³ï»ñ³½Ù ѳÛï³ñ³ñ»ó ÂáõñùdzÛÇÝ: èáõë³Ï³Ý μ³Ý³ÏÁ ´³ÉϳÝÝ»ñáõÙ ç³Ëç³Ë»ó Ãáõñù»ñÇÝ, 1878Ã. ÑáõÝí³ñÇ 8-ÇÝ ·ñ³í»ó ²¹ñdzݳåáÉÇëÁ ¨ ß³ñÅí»ó Î. äáÉëÇ áõÕÕáõÃÛ³Ùμ: ÎáíϳëÛ³Ý ×³Ï³ïáõÙ ÝáõÛÝå»ë ѳçáÕáõÃÛáõÝÁ éáõëÝ»ñÇ ÏáÕÙÝ ¿ñ: Üñ³Ýù ·ñ³í»óÇÝ ´³Û³½»ïÁ, ²ñ¹³Ñ³ÝÁ, γñëÁ, ¾ñ½ñáõÙÁ ¨ ³½³ï³·ñ»óÇÝ ²ñ¨ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ Ù»Í Ù³ëÁ: ÜÙ³Ý å³ÛÙ³ÝÝ»ñáõÙ ëáõÉóÝÁ ëïÇåí³Í ¿ñ ½Çݳ¹³¹³ñ Ëݹñ»É:

ÎáíϳëÛ³Ý é³½Ù³×³Ï³ïáõÙ éáõë³Ï³Ý μ³Ý³ÏÁ ·É˳íáñáõÙ ¿ÇÝ ÙÇ ß³ñù Ñ³Û ·»Ý»ñ³ÉÝ»ñ` ØÇù³Û»É ÈáñÇë-Ø»ÉÇùáíÁ, ¶ñÇ·áñ ÈáñÇë-Ø»ÉÇùáíÁ, ²ñß³Ï î»ñ-ÔáõϳëáíÁ, ÐáíѳÝÝ»ë ȳ½³ñ¨Á, ´»Ñμáõà ޻ÉÏáíÝÇÏáíÁ, гÏáμ ²É˳-½áíÁ, êï»÷³Ý øÇßÙÇߨÁ: ²Ûë ÇñáÕáõÃÛáõÝÝ ³ñ¨Ùï³Ñ³Û»ñÇ ÏáÕÙÇó ÁÝϳÉíáõÙ ¿ñ áñå»ë éáõë³Ñ³Û»ñÇ ÏáÕÙÇó áõÕ³ñÏ-í³Í û·ÝáõÃÛáõÝ: èáõë³Ï³Ý ½»ÝùÇ ÷³ÛÉáõÝ Ñ³ÕóݳÏÝ»ñÝ ³ñ¨Ùï³Ñ³Û»ñÇ ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý Ù»ç ³Ùñ³åݹ»óÇÝ ³ÛÝ ·³Õ³÷³ñÁ, áñ èáõë³ëï³ÝÇ û·ÝáõÃÛ³Ùμ ϳñáÕ »Ý ³½³ï³·ñ í»É Ãáõñù³Ï³Ý ÉÍÇó: ²Û¹ ¿ñ å³ï׳éÁ, áñ ³ñ¨Ùï³Ñ³Û»ñÁ éáõë³Ï³Ý μ³Ý³ÏÇÝ óáõÛó ïí»óÇÝ é³½Ù³Ï³Ý, ÝÛáõÃ³Ï³Ý áõ μ³ñáÛ³Ï³Ý Ù»Í ³ç³ÏóáõÃÛáõÝ: Âáõñù³Ï³Ý μéݳå»ïáõÃÛáõÝÇó ³½³ï³·ñí»Éáõ ÑáõÛëáí` éáõë³Ï³Ý μ³Ý³ÏÇÝ ¿ÇÝ Ùdzó»É ³í»ÉÇ ù³Ý 40.000 Ñ³Û Ï³Ù³íáñÝ»ñ:

ò³íáù, ¹»åù»ñÁ ½³ñ·³ó³Ý áã Ñ³Û ÅáÕáíñ¹Ç û·ïÇÝ, ÇëÏ å³ï»ñ³½ÙÇó Ñ»ïá ³ñ¨Ùï³Ñ³Û»ñÇ Ñ³Ù³ñ ëÏÇ½μ ³é³í ³Õ»ï³ÉÇ Å³Ù³Ý³Ï³ßñç³Ý: Ð³Û ÅáÕáíñ¹Ç ³½³ï³·ñáõÃÛ³Ý ×³Ý³å³ñÑÇÝ Ñ³ÛïÝí»ó ³ÝѳÕóѳñ»ÉÇ ËáãÁݹáï` Ù»Í ï»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ï³ëáõÃÛáõÝÝ»ñÁ (ѳïϳå»ë ³Ý·Éá-éáõë³Ï³Ý): ²Ý·ÉÇ³Ý ã¿ñ ϳñáÕ ÃáõÛÉ ï³É г۳ëï³ÝÇ ·ñ³íáõÙÁ èáõë³ëï³ÝÇ ÏáÕÙÇó, ù³ÝÇ áñ ¹ñ³Ýáí í»ñçÇÝÇë ³éç¨ Ïμ³óí»ÇÝ Ø»ñÓ³íáñ ²ñ¨»Éù ¨ Ðݹϳëï³Ý ï³ÝáÕ ×³Ý³å³ñÑÝ»ñÁ: àõëïÇ ²Ý·ÉÇ³Ý ³Ù»Ý ÇÝã ³ñ»ó, áñå»ë½Ç èáõë³ëï³ÝÁ Ññ³Å³ñíÇ Ð³Û³ëï³ÝáõÙ ·ñ³í³Í ï³ñ³Íù-Ý»ñÇó:

Սան Ստեֆանոյի պայմանագիր

1878Ã. ÷»ïñí³ñÇ 19-ÇÝ ê³Ý êï»ý³ÝáÛáõÙ, Ñ³Û Ù»Í³Ñ³ñáõëï ÐáíÑ. î³ïÛ³Ý μ»ÛÇ ³å³ñ³Ýùáõ٠ѳßïáõÃÛ³Ý å³Ûٳݳ·Çñ ÏÝùí»ó èáõë³ëï³ÝÇ ¨ ÂáõñùdzÛÇ ÙÇç¨: ¸ñ³-Ýáí ê»ñμdzÝ, â»éÝá·áñdzÝ, èáõÙÇÝÇ³Ý ³Ýϳ˳ó³Ý ¨ Áݹ³ñӳϻóÇÝ ï³ñ³ÍùÝ»ñÁ: ´áõÉÕ³ñdzÝ, ´áëÝÇ³Ý ¨ лñóá-·áíÇÝ³Ý ëï³ó³Ý ÇÝùݳí³ñáõÃÛáõÝ: èáõë³ëï³ÝÇÝ ³Ýó³Ý гñ³í³ÛÇÝ ´»ë³ñ³μdzÝ, ´³ÃáõÙÁ, ²ñ¹³Ñ³ÝÁ, γñëÁ, ´³Û³½»ïÁ ¨ ²É³ßÏ»ñïÁ: гÛÏ³Ï³Ý ÙÛáõë ï³ñ³ÍùÝ»ñÁ í»ñ³¹³ñÓí»óÇÝ ÂáõñùdzÛÇݳ

ä³Ûٳݳ·ñÇ 16-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ` ÂáõñùdzÛÇÝ Ùݳó³Í ѳÛÏ³Ï³Ý Ý³Ñ³Ý·Ý»ñáõÙ Çñ³Ï³Ý³óí»Éáõ ¿ÇÝ áñáß μ³ñ»Ýáñá·áõÙÝ»ñ: §ÜϳïÇ ³éÝ»Éáí ³ÛÝ, áñ éáõë³Ï³Ý ½áñù»ñÇ ¹áõñë μ»ñáõÙÁ г۳ëï³ÝÇ Ýñ³Ýó ÏáÕÙÇó ·ñ³í³Í ¨ ÂáõñùdzÛÇÝ í»ñ³¹³ñÓí»ÉÇù í³Ûñ»ñÇó ϳñáÕ ¿ ³ÛÝï»Õ ³éÇà ï³É μ³ËáõÙÝ»ñÇ ¨ μ³ñ¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ, áñáÝù »ñÏáõ å»-ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ μ³ñÇ Ñ³ñ³μ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³ ÏáõÝ»Ý³Ý íݳë³Ï³ñ ³½¹»óáõÃÛáõÝ, ´. ¸áõéÁ å³ñï³íáñíáõÙ ¿ ³Ýѳå³Õ Ï»Ýë³·áñÍ»É Ñ³Û³μÝ³Ï Ù³ñ½»ñÇ ï»Õ³Ï³Ý ϳñÇùÝ»ñÇó μËáÕ μ³ñ»É³íáõÙÝ»ñ áõ μ³ñ»Ýáñá·áõÙÝ»ñ, ³å³Ñáí»É ѳۻñÇ ³Ýíï³Ý·áõÃÛáõÝÁ ùñ¹»ñÇó áõ ã»ñù»½Ý»ñÇó¦: Àëï 25-ñ¹ Ñá¹í³ÍÇ, éáõë³Ï³Ý ½áñùÁ ¹áõñë ¿ñ μ»ñí»Éáõ 6 ³ÙëáõÙ, »Ã» Çñ³·áñÍí»ÇÝ ³Û¹ μ³ñ»Ýáñá·áõÙÝ»ñÁ⁴:

ä»ïù ¿ Ýß»É, áñ г۳ëï³ÝÇ í»ñ³μ»ñÛ³É å³Ûٳݳ·ñÇ Ï»ï»ñÁ ã·áѳóñÇÝ Ñ³Û ù³Õ³ù³Ï³Ý ßñç³ÝÝ»ñÇÝ, áñáÝù ÑáõÛë áõÝ»ÇÝ ÇÝùݳí³ñáõÃÛáõÝ Ó»éù μ»ñ»É: ê³Ï³ÛÝ ê³Ý êï»ý³ÝáÛÇ å³Ûٳݳ·ñÇ Ù»ç ³ÏÝϳÉí³Í ÇÝùݳí³ñáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ ³Ý·³Ù Ëáëù ãϳñ:

²Ý·ÉdzÛÇ ¨ ²íëïñá-ÐáõÝ·³ñdzÛÇ ×ÝßÙ³Ý ï³Ï áñáßí»ó ´»éÉÇÝáõÙ Ññ³íÇñ»É ÙÇç³½·³ÛÇÝ ÏáÝý»ñ³Ýë` í»ñ³Ý³Û»Éáõ éáõë-Ãáõñù³Ï³Ý ѳßïáõÃÛ³Ý å³Ûٳݳ·ÇñÁ:

²ñ¨Ùï³Ñ³Û»ñÇ ß³Ñ»ñÁ å³ßïå³Ý»Éáõ Ýå³ï³Ïáí ºíñáå³ áõÕ³ñÏí»ó ѳÛÏ³Ï³Ý å³ïíÇñ³ÏáõÃÛáõÝ` î³ñáÝÇ ³ñù»åÇëÏáåáë ØÏñïÇã ÊñÇÙÛ³ÝÇ ·É˳íáñáõÃÛ³Ùμ, áñÇÝ ³Ý¹³Ù³Ïó»óÇÝ ä»ßÇÏóßÇ ³ñù»åÇëÏáåáë Êáñ»Ý ܳñμ»ÛÁ (¶³Éý³Û³Ý), ØÇݳë â»ñ³½Á ¨ êï»÷³Ý ö³÷³½Û³ÝÁ: Ð³Û å³ïíÇñ³ÏÝ»ñÁ »Õ³Ý ÐéáÙáõÙ, ö³ñǽáõÙ, ÈáݹáÝáõÙ, ä»-ï»ñμáõñ·áõÙ: Üñ³Ýù ï»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÇó Ëݹñ»óÇÝ ÇÝùݳí³ñáõÃÛáõÝ ßÝáñÑ»É Ð³Û³ëï³ÝÇÝ, ë³Ï³ÛÝ ËáëïáõÙÝ»ñÝ ³ÛÝù³Ý ¿É Ñáõë³¹ñáÕ ã¿ÇÝ: лï³ùñùÇñ ¿ Ýß»É, áñ ö³ñǽáõÙ Ø. ÊñÇÙÛ³ÝÁ ѳݹÇå»ó »·Çåï³Ñ³Û Ý߳ݳíáñ å»ï³Ï³Ý ·áñÍÇã Üáõμ³ñ ÷³ß³ÛÇÝ, áñÁ ËáñÑáõñ¹ ãïí»ó ɳÛÝ ÇÝùݳí³ñáõÃÛáõÝ å³Ñ³Ýç»É, ù³ÝÇ áñ ï»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¹ñ³Ý ã¿ÇÝ Ñ³Ù³Ó³ÛÝÇ: ܳ ³é³ç³ñÏ»ó ³í»ÉÇ Ñ³Ù»ëï Íñ³·ñáí ѳݹ»ë ·³É, μ³ñ»÷áËáõÙÝ»ñ å³Ñ³Ýç»É ѳñϳÛÇÝ, ¹³ï³Ï³Ý ¨ áëïÇÏ³Ý³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·»ñáõÙ, ù³ÝÇ áñ ³ñ¹³ñ ϳñ·»ñÇ ¹»åùáõ٠ѳۻñÁ μáÉáñ μݳ·³í³éÝ»ñáõÙ ³é³ç ϳÝóÝ»ÇÝ Ãáõñù»ñÇó ¨ ÏϳñáճݳÛÇÝ Ï³ñ× Å³Ù³Ý³Ïáõ٠ѳëÝ»É Çñ³Ï³Ý ³ÝϳËáõÃÛ³Ý: Üáõμ³ñÁ Ëáëï³ó³í ³ÝÓ³Ùμ ÙÇçÝáñ¹»É ´»éÉÇÝÇ í»Ñ³ÅáÕáíáõÙ ¨ ϳñ·³íáñ»É ³Û¹ ËݹÇñÝ»ñÁ: Üáõμ³ñÇ Íñ³·ñÇÝ Ñ³í³ÝáõÃÛáõÝ ïí»ó ݳ¨ Ù»Ï ³ÛÉ Ñ³Û³½·Ç ¹Çí³Ý³·»ï` Ø»ÉùáÝ Ë³ÝÁ, áñÁ ö³ñǽáõÙ Æñ³ÝÇ ¹»ëå³ÝÝ ¿ñ, ÇëÏ ´»éÉÇÝÇ ÏáÝý»ñ³ÝëáõÙ ·É˳íáñáõÙ ¿ñ Çñ³Ý³Ï³Ý å³ïíÇñ³ÏáõÃÛáõÝÁ: âÝ³Û³Í Ø. ÊñÇÙÛ³ÝÁ ѳí³ÝáõÃÛáõÝ ïí»ó ³Û¹ Íñ³·ñÇÝ, ë³Ï³ÛÝ å³ïñdzñù Ü. ì³ñųå»ïÛ³ÝÁ Ïïñ³Ï³Ý³å»ë Ù»ñÅ»ó ¨ Ï³ñ·³¹ñ»ó ´»éÉÇÝáõÙ å³Ñ³Ýç»É ɳÛÝ ÇÝùݳí³ñáõÃÛáõÝ⁵:

Բեռլինի Վեհաժողովը

1878Ã. ÑáõÝÇëÇ 1-Çó ÑáõÉÇëÇ 1-Á ï»ÕÇ áõÝ»ó³í ´»éÉÇ-ÝÇ í»Ñ³ÅáÕáíÁ:Ð³Û å³ïíÇñ³ÏÝ»ñÇÝ ÃáõÛÉ ãïñí»ó Ù³ëݳÏó»É ÝÇëï»ñÇÝ:î»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ê³Ý êï»ý³ÝáÛÇ å³Ûٳݳ·ñÇ 16-ñ¹ Ñá¹í³ÍÁ ѳۻñÇ Ñ³Ù³ñ ³ÝÝå³ëï Ó¨áí ßñç»óÇÝ ¨ ´»éÉÇÝÇ å³Ûٳݳ·ñáõÙ ¹³ñÓñÇÝ 61-ñ¹: ²ÛÝ Ó¨³Ï»ñåí»ó Ñ»ï¨Û³É Ï»ñå. §´.¸áõéÁ å³ñï³íáñíáõÙ ¿ ³é³Ýó ѻﳷ³ ѳå³ÕÙ³Ý Ñ³Û³μÝ³Ï Ù³ñ½»ñáõÙ Çñ³·áñÍ»É ï»Õ³-Ï³Ý Ï³ñÇùÝ»ñÇó μËáÕ μ³ñ»É³íáõÙÝ»ñ áõ μ³ñ»Ýáñá·áõÙÝ»ñ, ³å³Ñáí»É ѳۻñÇ ³Ýíï³Ý·áõÃÛáõÝÁ ã»ñù»½Ý»ñÇó áõ ùñ¹»ñÇó: ´. ¸áõéÁ ï»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ å³ñμ»ñ³μ³ñ ÏѳÕáñ¹Ç ³ÛÝ ÙÇçáóÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ, áñáÝù ÇÝùÁ Ó»éù ¿ ³é»É ³Û¹ Ýå³ï³ÏÇ Ñ³Ù³ñ, ÇëÏ ï»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÏÑëÏ»Ý ¹ñ³Ýó ÏÇñ³éÙ³ÝÁ¦:

ÆÝãå»ë ï»ëÝáõÙ »Ýù, ³Ûëï»Õ ³ñ¹»Ý Ëáëù ãϳñ §Ð³Û³ëï³Ý¦ »ñÏñÇ Ù³ëÇÝ, ³ÛÉ ÙdzÛÝ ÑÇß³ï³ÏíáõÙ ¿ §Ñ³Û³μÝ³Ï Ù³ñ½»ñ¦ ѳëϳóáõÃÛáõÝÁ, áñï»Õ ϳï³ñí»ÉÇù ³Ý-áñáß μ³ñ»Ýáñá·áõÙÝ»ñÇ Ï³ï³ñÙ³Ý í»ñ³ÑëÏáÕáõÃÛáõÝÁ ¹ñíáõÙ ¿ñ »íñáå³Ï³Ý Ù»Í ï»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ íñ³, áñáÝù ï³ñ-μ»ñ ߳ѻñ áõ Ýϳï³éáõÙÝ»ñ áõÝ»ÇÝ ³Ûë ѳñóáõÙ: Æ ëϽμ³Ý» å³ñ½ ¿ñ, áñ 61-ñ¹ Ñá¹í³ÍÁ ëï»ÕÍí³Í ¿ñ ùáÕ³ñ-Ï»Éáõ Ñ³Û ÅáÕáíñ¹Ç ³ñ¹³ñ³óÇ å³Ñ³ÝçÝ»ñÇ Ù»ñÅáõÙÁ: ²ÛëåÇëáí, ѳۻñÁ ëïÇåí³Í ¿ÇÝ Ññ³Å³ñí»É áã ÙdzÛÝ ÇÝùݳí³ñáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñÇó, ³ÛÉ Ý³¨ ѳٳϻñåí»É ²ñ¨ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝáõÙ μ³ñ»Ýáñá·áõÙÝ»ñÇ ³Ýáñáß áõ ϳëϳͻÉÇ Ñ»-é³Ýϳñáí: ´»éÉÇÝÇ å³Ûٳݳ·ñáí ÂáõñùdzÛÇÝ í»ñ³¹³ñÓí»óÇÝ Ý³¨ ´³Û³½»ïÝ áõ ²É³ßÏ»ñïÁ:

Ð³Û ÅáÕáíñ¹Ç ׳ϳﳷñáõÙ Ýáñ ųٳݳϳßñç³Ý ëÏëí»ó, »ñμ ê³Ý êï»ý³ÝáÛÇ ¨ ´»éÉÇÝÇ å³Ûٳݳ·ñ»ñÇ ÙÇçáóáí гÛÏ³Ï³Ý Ñ³ñóÁ ¹³ñÓ³í ÙÇç³½·³ÛÇÝ ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛ³Ý ùÝݳñÏÙ³Ý ³é³ñϳ: ²ÛÝ ³ëå³ñ»½ Çç»óí»ó ³ñ¨Ùï³Ñ³ÛáõÃÛ³ÝÁ û·Ý»Éáõ å³ïñí³Ïáí, ë³Ï³ÛÝ áã ÙdzÛÝ áñ¨¿ μ³ñ»É³íáõÙ ãÙïóñ»ó Ýñ³Ýó ÏÛ³ÝùáõÙ, ³ÛÉ ³í»ÉÇ í³ï-óñ³óñ»ó íÇ׳ÏÁ ¨ ¹³ñÓ³í ³ÛÝ ·É˳íáñ å³ï׳éÝ»ñÇó Ù»ÏÁ, áñÁ ѳݷ»óñ»ó гÛáó ó»Õ³ëå³ÝáõÃÛ³ÝÁ:

²ÛëåÇëáí, ѳۻñÁ ëïÇåí³Í ¿ÇÝ Ññ³Å³ñí»É áã ÙdzÛÝ ÇÝùݳí³ñáõÃÛ³Ý ·³Õ³÷³ñÇó, ³ÛÉ Ý³¨ ѳٳϻñåí»É ²ñ¨ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝáõÙ μ³ñ»Ýáñá·áõÙÝ»ñÇ ³Ýáñáß áõ ϳëϳͻÉÇ Ñ»é³Ýϳñáí: ´»éÉÇÝÇ å³Ûٳݳ·ñáí ÂáõñùdzÛÇÝ í»ñ³¹³ñÓí»óÇÝ Ý³¨ ´³Û³½»ïÝ áõ ²É³ßÏ»ñïÁ:

Եզրակացություն

Այսպիսով՝ Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի 16-րդ հոդվածով Թուրքիան պաշտոնապես ճանաչեց Օսմանյան կայսրության սահմաններում Հայաստան երկրի գոյությունը:Առաջին անգամ Հայկական հարցը վերածվեց քաղաքական գործոնի ,տեղ գտավ միջազգային պայմանագրումև դարձավ Արևելյան հարցի բաղկացուցիչ մասը:

Այս ամենով հանդերձ 16-րդ հոդվածը լի էր անորոշություններով:Նախ չէր նշվում ,թե ՞ որոնք Էին Հայկական նահանգների սահմանները,չէր որոշվում, թե ՞, ո ՞վ պետք է ճշտեր տեղական կարիքները ,բարենորոգումների բնույթն ընդգրկումը ,և թե ինչպե ՞ս պետք է Ռուսաստանը վերահսկեր Թուրքական կողմի համապատասխան ձեռնարկումները:Մի բան էր հստակ ու որոշակի .պայմանագրի համաձայն ռուսական բանակը տեղակայվելու էր Արևմտյան Հայաստանի գրավյալ տարածքում,որը դառնալու էր ռուսական ազդեցության ոլորտ,իսկ հայ բնակչությունը մնալու էր նրա հովանավորության ներքո:

Սակայն 16-րդ հոդվածը չիրագործվեց:Սան- Ստեֆանոյի պայմանագիրը նախնական էր ,և շահագրգիռ կողմերը ջանք չխնայեցին այն վերանայելու:

Ինչը վերաբերում է Բեռլինի Վեհաժողովին. այսպիսով՝Բեռլինի կոնգրեսում Հայկական հարցը դուրս բերվեց Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջպետական հարաբերությունների ոլորտիցև դրվեց միջազգային դիվանագիտության սեղանին, որն անիրական դարձրեց այդ հարցը լուծելու հեռանկարները, մյուս կողմիցէայն դարձավ միջազգային դիվանագիտությանշահարկումների առարկա՝բազում դժբախտություններ բերելով հայ ժողովրդին :Հայկական հարցի շահարկման դիմաց Անգլիան Թուրքիայից կորզեց կիպրոսը , ինչպես նաև տնտեսական ու առևտրական բազում առանձնաշնորհումներ :

Բեռլինի կոնգրեսը ճակատագրական նշանակություն ունեցավ Հայկական հարցի համար:Հուսախաբ լինելով դիվանագիտական ուղիններով այն լուծելու հեռանկարից՝հայ գործիչները թուրքական բռնակալությունից իրենց ժողովրդի ազատագրվելը կապեցին հեղափոխական պայքարի հետ:

Օգտագործված գրականության ցանկ

1. Խուրշուդյան Լ., Հայկական հարցը, բովանդակությունը, ծագումը, պատմության հիմնական փուլերը, Երևան, 1995:

1. Ադոնց Ն., Հայկական հարց, Երեևան, 1996:

1. ê.äáÕáëÛ³Ý, ².²ëñÛ³Ý, Ê.êï»÷³ÝÛ³Ý, ¾.ÐáíѳÝÝÇëÛ³Ý ,вÚàò ä²îØàôÂÚàôÜ ՝ Ուսումնական ձեռնարկ,ԽԱԱՀՊՄՀ,Երևան 2009:

1. Վարդանյան Հ., Արևտմահայերի ազատագրության հարցը, Երևան, 1967:

1. Հր.Ռ.Սիմոնյանի ,Հայոց պատմություն,ուս.ձեռնարկ,ԵՊՀ հրատ.,2012

1^ Խուրշուդյան Լ., Հայկական հարցը, բովանդակությունը, ծագումը, պատմության հիմնական փուլերը, Եր., 1995,էջ՝ 25-30

2^ Ադոնց Ն., Հայկական հարց, Եր., 1996,էջ՝ 57-60

3^ Հր.Ռ.Սիմոնյանի ,Հայոց պատմություն,ուս.ձեռնարկ,ԵՊՀ հրատ.,2012,էջ՝346-353

4^ ê.äáÕáëÛ³Ý, ².²ëñÛ³Ý, Ê.êï»÷³ÝÛ³Ý, ¾.ÐáíѳÝÝÇëÛ³Ý ,вÚàò ä²îØàôÂÚàôÜ ՝ Ուսումնական ձեռնարկ,ԽԱԱՀՊՄՀ,Երևան 2009,էջ 151-152

5^ Վարդանյան Հ., Արևտմահայերի ազատագրության հարցը, Եր., 1967, էջ՝ 158-200

9