Հայոց դպրության Տիր աստվածը

ՀԱՅՈՑ ԴՊՐՈՒԹՅԱՆ ՏԻՐ ԱՍՏՎԱԾԸ Տիր կամ Տյուր է կոչվել դպրության,պերճախոսության,գիտությունների ու արվեստների աստվածը հին հայկական դիցարանում:Համարվել է հեթանոս հայերի աստվածների հոր՝Արամազդի ատենադպիրն ու սուրհանդակը,մարդկանց ճակատագրի գուշակողն ու երազների մեկնողը,նրանց չար ու բարի գործերի գրանցողը ,ննջեցյալների հոգիները ;անդրշիրիմյան աշխարհ; ուղեկցուղը:Տիրին նվիրված գլխավոր տաճարը կոչվել է Երազամույն /տեղը ճշտված չէ,գտնվել է Վաղարշապատ և Արտաշատ քաղաքների միջև,որոշ հնագետներ ենթադրում են ,որ Երազամույն տաճարը գտնվելիս է եղել Զվարթնոց տաճարի տեղում/:Տիրին նվիրված տոնահանդեսը կոչվել է Տիրական:5-րդ դարի պատմիչ Ագանթագեղոսը Երազամույնը անվանել է իմաստության ուսուցման մեհյան:Հելլենիստական դարաշրջանում հայերը Տիրին նույնացրել են Ապոլլոնին ու Հերմեսին: Տիրն ըստ էության եղել է հեթանոս հայերի գրականության ,մասնավորապես՝բանաստեղծության աստվածը:Մույն հին հայերենում նշանակում է սուզվել ,ընկղմվել /օրինակ՝ ջրամույն-ջրի մեջ ընկղմված/:Երազամույն նշանակում է երազների մեջ ընկղմված:Բայց երազների մեջ միայն գուշակները կամ աստվածային պատգամախոսները չէ,որ սուզվում էին:Երազն ու երազանքը հոգեհարզատ եննաև բոլոր ժամանակների բանաստեղծներին: Տարին մեկ անգամ Հայաստանի բոլոր կողմերից բանաստեղծները հավաքվում են Տիր աստծո տաճարը՝Երազամույն:Քրմապետը նրանց տալիս է գրելու՝ բանաստեղծելու համար որոշակի թեմա և մեկ օր ժամանակ:Բանաստեղծները մեկ օրով երազամույն են լինում ,հորինում որևէ բանաստեղծություն և ամենքի ներկայությամբ արտասանում: Լավագույն գործերը միցանակ էին շահում :Հաղթողների գլխին դնում էին ուռենու ոստերից հյուսած պսակ: Հաղթողներին անվանում էին պսակավորներ,այսինքն՝ մարդիկ ,որոնց գլխներին հաղթողի պսակ են դրել:Մի քանի հազար տարեկան հայերեն պսակավոր բառը ,որ օգտագործել են մեր պատմիչները , արդի ժամանակներում անիրավացիորեն մոռացության է մատնվում:Միջազգային ճանաչման արժանացած լաուերատ բառը լատիներեն է և նշանակում է դափնեկիր:Հին Հռոմում ու Հունաստանում այդպես էին կոչում հաղթողին, որովհետև նրա գլխին դնում էին դափնու տերևներից հյուսած պսակ:Բայց Հայաստանում դափնի չկար,և հաղթողի գլխին ուռենու ոստերի պսակ էին դնում:Այդ պատճառով էլ ուռենին հնուց իվեր Հայաստանում համարվել է երազանքի , բանստեղծության ծառ:Արդար կլիներ,որ բոլոր մրցույթներում հաղթողներին կոչեինք պսակավորներ ,ինչպես կոչում էին հնում մեր նախնիները:Հին Հայաստանի հեթանոսական գլխավոր կենտրոնը Արտիշատ ավանն էր,որ գտնվում էր Տարոնում ,Արածանի գետի աջ ափին: Այստեղ էին հայոց յոթ բագինները՝Արամազդին ,Անահիտին, Միհրին,Նանեին ,Ասղիկին ,Տիրին ,Վահագնին նվիրված զոհասեղանները:Նավասարդյան տոնախմբությունների ժամանակ այստեղ կազմակերպվում էին մարզական խաղեր ,բանաստեղծների և երգիչների մրցություններ,արհեստավորը ցուցադրում էր իր ձեռքի գործը,հողվորը ՝հողի բարիքները:Հաղթողների գլխին դնում էին վարդերից հյուսած պսակներ և օծում վարդաջրով:Նավասարդյան մրցություններում հաղթողները նույնպես պսակավորներ էին կոչվում ,միևնույն է ,թե հաղթողի գլխին ինչ են դնում ՝ուռենու ոստերից թե վարդերից հյուսած պսակ:Բոլոր դեպքերում պսակը մնում է պսակ և հաղթողին պիտի անվանել պսակավոր տարողունակ բառով: Ինչևէ, Երազամույն տաճարի մոտ տեղի ունեցող բանաստեղծություն արարելու տոնահանդեսը Տիր աստծո անունով կոչվում է Տիրական: Հայոց հին տոմարի չորրորդ ամիսը Տիր աստծո անունով կոչվել է Տրե կամ Տրի ,ծիածանը՝Տիրական կամ Տրական գոտի: Հայաստանում Տրի անունով ստեղծվել են մի քանի տեղանուններ և անձնանուններ.Տիրինկատար /լեռ/, Տիրակատար/քաղաք/, Տիրառիճ/գյուղ/, Տրի /գյուղ/, անձնանուններ՝Տիրան, Տիրատուր, Տիրայր, Տիրիբազ,Տիրոց,Տրդատ…