Հնչյունների ընդհանուր բնութագիրը

Հնչյուն (խոսքի միավոր)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Jump to navigationJump to search

 Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Հնչյուն (այլ կիրառումներ)

Հնչյունը բանավոր խոսքի նվազագույն միավորն է։ Հնչյունը արտաբերվում է մարդու արտասանական գործարաններով և ընկալվում ականջով։

Բովանդակություն

• 1Հնչյունների ընդհանուր բնութագիրը

• 2Հնչյունների տեսակները

• 3Հնչյունների ուսումնասիրությունը

• 4Այլ հնչյուններ

• 5Գրականություն

Հնչյունների ընդհանուր բնութագիրը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնչյունները լեզվի նյութական նվազագույն միավորներն են։ Դրանք ինքնին նշանակություն չունեն, սակայն ծառայում են որպես միջոց իմաստակիր միավորներ, օրինակ՝ բառեր կազմելու համար։ Այսպես՝ Հայաստան բառն արտաբերվում է ութ հնչյունների միջոցով՝ Հ, ա, յ, ա, ս, տ, ա, ն։ Այս հնչյունները չենք կարող բաժանել ձայնային ավելի փոքր միավորների։

Տառերը հնչյունների պայմանական նշաններն են գրավոր խոսքում։

Հայերեն այբուբենի յուրաքանչյուր տառ նշանակում է մեկ հնչյուն, և յուրաքանչյուր հնչյուն արտահայտվում է մեկ տառով։ Սակայն մի քանի հնչյունների և տառերի դեպքում այդ համապատասխանությունը խախտվում է։

Օրինակ՝ ժամանակակից հայերենում օ հնչյունի համար ունենք օ և ո տառերը, է հնչյունի համար՝ է և ե տառերը։ Մյուս կողմից՝ բառասկզբում ո և ե տառերը կարող են արտահայտել երկուական հնչյուն՝ վօ և յէ, ինչպես՝ ոգի-վօգի, երաժիշտ-յէրաժիշտ։ Երբեմն էլ տառը գրվում է, սակայն չի արտասանվում (աշխարհ, շնորհել), հաճախ էլ հնչյունը չի գրվում, բայց արտասանվում է (Մըկըրտիչ, կըկու)։ Այդ պատճառով արդի հայերենում տառերը և հնչյունները բառի մեջ կարող են քանակով իրար չհամապատասխանել։ Օրինակ՝ Զվարթնոց բառի մեջ ունենք 8 տառ, բայց 9 հնչյուն (արտասանվում է Զ ը վ ա ր թ ն օ ց), նաև բառի մեջ՝ 3 տառ, 5 հնչյուն (արտասանվում է ն ա յ է վ), երգիչ բառի մեջ՝ 5 տառ, 6 հնչյուն (արտասանվում է յ է ր գ ի չ), կայսր՝ 5 տառ, 6 հնչյուն (արտասանվում է կ ա յ ս ը ր), աշխարհ՝ 6 տառ, 5 հնչյուն (արտասանվում է ա շ խ ա ր) և այլն։ Մի շարք բաղաձայն հնչյուններ տարբեր դեպքերում գրվում են տարբեր տառերով (լախտ և բողկ, տուֆ և հարավ, գրիչ և վերջ, կաթ և վարդ), հետևաբար բաղաձայն նշանակող որոշ տառեր մի քանի դեպքերում տարբեր հնչյունների գրային նշաններ են դառնում (վարդ և դուռ, օձ և ձև, դարբին և լոբի, կարգին և գին, արջուկ և ջուր)։

Հնչյունների տեսակները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաղորդակցման գործընթացում մարդու արտաբերած հնչյունները արտաշնչվող օդի պարբերական և ոչ պարբերական տատանողական շարժման արդյունք են։ Ըստ որում, պարբերական տատանումները (պիրկ ձգված ձայնալարերը թրթռում են) ընկալվում են որպես ձայն, ոչ պարբերականները (բերանի խոռոչում առաջանում են փակվածքներ կամ նեղվածքներ)՝ աղմուկ։

Անցնելով բերանային արձագանքարանով՝ ձայնի և աղմուկի տատանողական հաճախականությունների մի մասն ուժեղանում է, մյուս մասը՝ թուլանում։ Որպես արդյունք՝ ըստ ձայնի և աղմուկի հարաբերության՝ ստացվում են չորս կարգի հնչյուններ.

• ա. մաքուր ձայնային հնչյուններ (մարդկային բնականոն լսողությունը սրանց աննշան աղմուկը չի ընկալում).

• բ. հնչյուններ, որոնց մեջ ձայնը գերակշռում է աղմուկին.

• գ. հնչյուններ, որոնց մեջ աղմուկն է գերակշռում ձայնի նկատմամբ.

• դ. մաքուր աղմկային կամ անձայն հնչյուններ։

Առաջին խմբի հնչյունները ձայնավորներն են, մյուս երեք խմբերինը՝ բաղաձայնները։ Հայերենի ձայնավոր հնչյունները վեցն են՝ ա, է (ե), ը, ի, օ (ո), ու, բաղաձայն հնչյունները՝ երեսունը՝ բ, գ, դ, զ, թ, ժ, լ, խ, ծ, կ, հ, ձ, ղ, ճ, մ, յ, ն, շ, չ, պ, ջ, ռ, ս, վ, տ, ր ց, փ, ք, ֆ։

Ըստ ձայնի և աղմուկի պարունակության՝ ժամանակակից հայերենում բաղաձայնները լինում են ձայնորդ (բ խումբ), ձայնեղ (գ խումբ), խուլ (դ խումբ)։ Դ խմբի հնչյուններն իրենց հերթին բաժանվում են երկու ենթախմբի՝ պարզ խուլեր և շնչեղ (իրենց մեջ շունչ՝ հագագ, ունեցող) խուլեր։

• Ձայնորդ բաղաձայններ՝ լ, մ, ն, ր, ռ, յ։

• Ձայնեղ բաղաձայններ՝ բ, գ, դ, ձ, ջ, վ, ղ, զ, ժ։

• Խուլ բաղաձայններ՝ պ, կ, տ, ծ, ճ, փ, ք, թ, ց, չ, ֆ, խ, ս, շ, հ.

• շնչեղ խուլեր՝ փ, ք, թ, ց, չ,

• պարզ խուլեր՝ պ, կ, տ, ծ, ճ, ֆ, խ, ս, շ, հ։