Հոմանիշ բառեր

Թեմա՝

Հոմանիշ

Բառ

Բառապաշար

Հականիշ

Բառագիտություն

Բառապաշար

Ներկայացնողներ՝

Ռազմիկ Գյուլազյան

Վալեր Արշակյան

Մասիս Այվազյան

Արեն Սահակյան

Բառագիտություն

Բառագիտություն ,  լեզվաբանության բաժիններից, գիտաճյուղերից մեկը. ուսումնասիրում է լեզվի բառապաշարը, բառագիտական միավորները՝ բառերը, բառայնացած կայուն բառակապակցությունները։ Լայն ըմբռնմամբ սրա հիմնական հարցադրումներն են՝ բառի սահմանումը, բառատեսակների, բառագիտական միավորների արտահայտության և բովանդակային պլանների փոխհարաբերության հարցերը, բառակազմական կաղապարների բացահայտումը, բառիմաստների քննությունը, դրանց տեսակների առանձնացումը, ապա և՝ իմաստափոխության եղանակներն ու պայմանները, ուղղակի և փոխաբերական իմաստները, բառի ծագումն ու նրա պատմական զարգացումը, բառապաշարի ուսմունքը, այս կապակցությամբ՝ բառային կազմը, բառագործածության ոճական ոլորտները, բառաշերտերը, բառապաշարի հարստացման աղբյուրները, փոխառությունները, բառապշարի տեղաշարժերը, կայուն բառակապակցություններն ու դարձվածքները, բառարանագրության տեսությունն ու տեխնիկան։

Ըստ այդմ էլ բառագիտության մեջ մտնում են՝

• բառի տեսությունը,
•   բառակազմությունը,
•   իմաստաբանությունը,
•   ստուգաբանությունը,
• բառապաշարի ուսմունքը,
•   տերմինագիտությունը,
•   դարձվածաբանությունը,
•   բառարանագրությունը։

Բառագիտությունից դուրս սրանց մի մասը (օրինակ, իմաստաբանությունը, ստուգաբանությունը, դարձվածաբանությունը) հաճախ դիտվում է իբրև լեզվաբանական առանձին գիտաճյուղ կամ գիտակարգ, իսկ բառակազմության հարցերը երբեմն տեղափոխվում են ձևաբանության բնագավառը։

Բառերի դասակարգում

Ըստ իմաստի

Բառերն ունեն և՛ քերականական, և՛ իմաստաբանական նշանակություն։

Բառիմաստները մարդու գիտակցության մեջ իրականության ճանաչման արդյունքում արմատացած նշանակություններ են։

Իմաստաբանական նշանակությունը կարող է լինել բառի միակ նշանակությունը (մեկ իմաստ պարունակող բառերը կոչվում են   մենիմաստ )։ Բառերը կարող են ունենալ նաև մի քանի նշանակություն և նման բառերը կոչվում են   բազմիմաստ ։ Գոյություն ունի իմաստաբանական նշանակությունների երեք հիմնական տեսակ։

• ուղիղ (անվանական),
• բառակապակցության մեջ կապված,
• շարահյուսությամբ պայմանավորված։

Մենիմաստություն

Մենիմաստություն ,  բառի մեջ միայն մեկ իմաստի առկայությունը։

Սովորաբար մենիմաստ են լինում տերմինները կամ գիտաբառերը։ Օրինակ՝  թթվածին, ածխածին, մանրէ, թոքաբորբ, անկյունագիծ, քանորդ, խնձորենի, թխկի  և այլն։

Տերմինաբանական արժեք ունեցող բառերից բացի՝ մենիմաստ կարող են լինել առարկա և հատկանիշ ցույց տվող որոշ գոյականներ ու ածականներ, մակբայներ, դերանուններ, ինչպես նաև ձայնարկությունները։ Գոյականներից մենիմաստ են՝  գրասեղան, գդալ, բազմոց, սպասքապահարան  և այլն։

Ածականներից մենիմաստ են այնպիսինները, որոնք գլխավորապես ցույց են տալիս ինչ նյութից լինելը կամ վերացական հատկանիշ, օրինակ՝  փայտե, փղոսկրյա, անդորր, մեծադղորրդ, լայնաշառաչ, հասարակական, գյուղային  և այլն։

Մենիմաստ են նաև ․

• Դերանունները , օրինակ՝  ես, դու, մենք, այնքան, այստեղ, ինչպես  և այլն,
• մակբայների   մեծ մասը, օրինակ՝  երեկ, ուշ, շուտ, կրկին  և այլն,
• Ձայնարկությունները , օրինակ՝  վա՜խ, հե՜յ, ա՜խ  և այլն։

Չթեքվող խոսքի մասերին պատկանող բառերի մենիմաստությունը բացատրվում է նրանով, որ դրանք բառային ընդհանուր իմաստ են արտահայտում, և առարկաների ու երևույթների զուգորդման, հետևաբար և փոխաբերության հնարավորությունը դրանցում բացառվում է։

Բազմիմաստություն

Բազմիմաստություն   լեզվական միավորի (բառի, մասնիկի, արմատի, առհասարակ ձևույթի) մեկից ավելի իմաստներ ունենալը, թեև գծային՝ շարակարգային պլանում նա կարող է դրսևորվել իր որևէ մեկ իմաստով։ Զանազանում են՝  բազմիմաստ բառ, բազմիմաստ մասնիկ բազմիմաստ ածանց, բազմիմաստ ձևույթ ։ Այս հասկացությունը վերաբերում է նաև երկու իմաստ ունեցող միավորներին՝  երկիմաստ կամ կրկնիմաստ բառերին  և այլն։

Բազմիմաստությունը մենիամաստության համեմատ գերիշխող է. բազմիմաստ բառերն ավելի շատ են, քան մենիմաստները։ Բազմիմաստության օրինակներ են՝

խորհուրդ - 1. ցուցում, առաջարկ՝ խրատ՝ պատվիրան, 2. նիստ՝ խորհրդակցություն, 3. պետական կամ ղեկավար մարմին, օրգան, 4. միտք (խոհ) կամ իմաստ։

-անք - 1. բայանուն կերտող (օրինակ՝ անարգանք ), 2. հավաքական անուն կերտող (օրինակ՝ հանդերձանք, Վարդանանք )

Բազմիմաստությունը թեթևացնում է լեզվի արտահայտության պլանը. այն հնարավորություն է տալիս արտասանական սեղմ, սահմանափակ տարրերով, բառերի տնտեսումով ավելի շատ իմաստներ (նշանակություններ, հասկացություններ) արտահայտել։ Այս երևույթը լեզվի զարգացման, առաջընթացի անբաժան ուղեկիցն է։

Այն արտաքին փոխառությունները, որոնք ունեն հայերեն համարժեքներ, կոչվում են օտարաբանություններ ։ Օտարաբանությունների գործածությունը, որպես կանոն, մերժելի է։ Օրինակ՝ օտարաբանություններ են բդեշխ, կոմպյուտեր, ասիստենտ, ստադիոն, նովել, սալաթ, պոմիդոր, մասսա բառերը, քանի որ կան հայերեն կուսակալ, համակարգիչ, ընթերակա, մարզադաշտ, նորավեպ, աղցան, լոլիկ, զանգված բառերը, որ նույն իմաստներն ունեն, նույն բանն են նշանակում։ Մինչդեռ գազ, մզկիթ, հերոս, ջազ, գրամ, մետաղ բառերը, թեև ուրիշ լեզուներից են փոխառված, բայց օտարաբանութըուն չենք համարում, քանի որ դրանց փոխարինող հայերեն բառեր չկան։

Իմաստաբանություն

Բառի կարևորագույն հատկանիշը իմաստ արտահայտելն է։

Բառագիտության այն բաժինը, որն զբաղվում է բառերի իմաստների ու դրանց փոփոխությունների ուսումնասիրությամբ, կոչվումէ իմաստաբանություն։

Բառապաշար

Բառապաշար ,  լեզվի մեջ մտնող բոլոր բառերի ամբողջությունը, կոչվում է նաև բառային կազմ։ Բառապաշար է կոչվում նաև այն բառերի ամբողջությունը, որ գիտի մարդը կամ մարդկանց խումբը։

Լեզվի բառապաշարի մեջ մտնում են ինչպես համագործածական (ընդհանուր գործածածական) բառերն ու դարձվածքները, այլ նաև լայն գործածություն չունեցող տերմինները, այլ կերպ ասած՝ լեզվի բառապաշարն ընդգրկում է ինչպես գործուն (ակտիվ) և ոչ գործուն (պասիվ) բառախմբերը, այնպես էլ տերմինաբանությունը։ Բառապաշարի առավել գործուն, կենսունակ շերտը կոչվում է բառային հիմնական ֆոնդ (հիմնական բառաֆոնդ)։

Բառապաշար, լեզվի բառային կազմը

Հայերենի բառապաշարն ըստ ծագման բաժանվում է մի քանի շերտերի։ Գլխավոր շերտը բնիկ հայերեն բառերն են։ Բնիկ հայերեն են համարվում այն բառերը, որոնք ի սկզբանե եղել են հայերենում, որպես ժառանգություն ստացվել են մայր լեզվից՝ հնդեվրոպական նախալեզվից, և հայերենին ձուլված լեզուներից կամ դրանց հիման վրա ինչ-որ ժամանակ առաջացել են հենց հայոց լեզվի ներսում։ Հայերենի հետ ծագած բառերից են, օրինակ՝ հայր, մայր, եղբայր, արև, լույս, երկինք, երկու, երեք, ես, դու և այլն։ Հայերենում, բայց ավելի ուշ առաջացած բառերից են, օրինակ՝ սուրճ, դուչ, հրետանի, պահարան, շողակն, մեկնարկ, նվագավար, արագացուցիչ և այլն։

Հայերենի բառապաշարը ժամանակի ընթացքում փոփոխությունների ենթարկվել. եղել են բառեր, որ հնում գործածվել են, բայց հետո մոռացվել են կամ դուրս մղվել այլ բառերի կողմից։ Մի շարք բառեր գերծածվել են միջին հայերենում կամ հայերենի բարբառներից որևէ մեկում կամ մի քանիսում։ Այդպիսի ժամանակային ու տարածքային սահմանափակում ունեցող բառերը երբեմն գործածվում են ժամանակակից հայերենում՝ իբրև փոխառություններ գրաբարից, միջին հայերենից կամ բարբառներից։ Դրանք այսպես կոչված ներքին փոխառություններն են։ Օրինակ՝ օրավուր, ձերբակալել, սրբություն սրբոց, գլուխգործոց, դիցուք, հաստոց, էտել, չմուշկ, բուկլից, մղան և այլն։ Լինում են նաև արտաքին փոխառություններ, այսինքն՝ այնպիսի բառեր, որ մեր լեզվին են անցել ուրիշ լեզուներից։ Օրինակ՝ գազ, մզկիթ, հերոս, ջազ, գրամ, մատիտ, տետր, տոմս, մետաղ։

Բառապաշարի շերտերն ըստ ծագման

Հայերենի բառապաշարն ըստ ծագման բաժանվում է մի քանի շերտերի։ Գլխավոր շերտը բնիկ հայերեն բառերն են։ Բնիկ հայերեն են համարվում այն բառերը, որոնք ի սկզբանե եղել են հայերենում, որպես ժառանգություն ստացվել են մայր լեզվից՝ հնդեվրոպական նախալեզվից, և հայերենին ձուլված լեզուներից կամ դրանց հիման վրա ինչ-որ ժամանակ առաջացել են հենց հայոց լեզվի ներսում։ Հայերենի հետ ծագած բառերից են, օրինակ՝ հայր, մայր, եղբայր, արև, լույս, երկինք, երկու, երեք, ես, դու և այլն։ Հայերենում, բայց ավելի ուշ առաջացած բառերից են, օրինակ՝ սուրճ, դուչ, հրետանի, պահարան, շողակն, մեկնարկ, նվագավար, արագացուցիչ և այլն։

Հայերենի բառապաշարը ժամանակի ընթացքում փոփոխությունների ենթարկվել. եղել են բառեր, որ հնում գործածվել են, բայց հետո մոռացվել են կամ դուրս մղվել այլ բառերի կողմից։ Մի շարք բառեր գերծածվել են միջին հայերենում կամ հայերենի բարբառներից որևէ մեկում կամ մի քանիսում։ Այդպիսի ժամանակային ու տարածքային սահմանափակում ունեցող բառերը երբեմն գործածվում են ժամանակակից հայերենում՝ իբրև փոխառություններ գրաբարից, միջին հայերենից կամ բարբառներից։ Դրանք այսպես կոչված ներքին փոխառություններն են։ Օրինակ՝ օրավուր, ձերբակալել, սրբություն սրբոց, գլուխգործոց, դիցուք, հաստոց, էտել, չմուշկ, բուկլից, մղան և այլն։ Լինում են նաև արտաքին փոխառություններ, այսինքն՝ այնպիսի բառեր, որ մեր լեզվին են անցել ուրիշ լեզուներից։ Օրինակ՝ գազ, մզկիթ, հերոս, ջազ, գրամ, մատիտ, տետր, տոմս, մետաղ և այլն։

Բառապաշարի զարգացումը

Բառապաշարը պատմական կարգ է։ Այն անընդհատ փոփոխվում է լեզվի զարգացմանը զուգահեռ, լրացվում է ու կատարելագործվում։

Լեզվի կառուցվածքային բաղադրիչներից ամենինց շատ բառապաշարն է կրում արտալեզվական գործոնների ազդեցությունը։ Հասարակական կյանքում տեղի ունեցող փոփոխությունները շատ արագ իրենց արտահայտությունն են գտնում բառապաշարի մեջ։ Վերջինիս փոփոխումն ու լրացումն անմիջականորեն կապված է արտադրական գործունեության, հասարակական-տնտեսական կյանքի, մշակույթի, գիտության և տեխնիկայի զարգացման հետ։ Նոր առարկաների ու երևույթների ի հայտ գալուն զուգահեռ լեզվուն համալրվում է նոր բառերով, որոնք կարող են լինել ինչպես լեզվում արդեն առկա բառերից բառաբարդման ու ածանցման միջոցով կերտված, այնպես էլ այլ լեզուներից փոխառված։ Մյուս կողմից որոշակի առարկաների ու երևույթների՝ գործածությունից դուրս գալու հետևանքով լեզվից դուրս են մնում նաև դրանց անվանումները։

Բառապաշարի փոփոխմանն ու լրացմանը մեծապես նպաստում են նաև տեղի ունեցող իմաստաբանական բարդ գործընթացները։ Բառային կազմի լրացման աղբյուր կամ բառապաշարից բառի դուրս մղման պատճառ կարող են դառնալ նաև բառերի մեջ նոր իմաստի կամ իմաստների առաջացումը, բառի իմաստի մթագնումը և այլն։

Այսպիսով, բառապաշարում տեղի ունեցող տեղաշարժերն արտահայտվում են նորաբանություններով՝ նոր բառերի կազմությամբ, նորագույն փոխառություններով, լեզվի տարբեր ոլորտներում արդեն գործածական բառերի վերաիմաստավորման, հների մոռացման և այլ իրողությունների շնորհիվ։

Բառային կազմ

Բառային կազմի մեջ մտնում են տվյալ լեզվի բոլոր բառերը.

• Հիմնական բառաֆոնդ  - ընդհանուր գործածական այն բառերը, որոնք անվանում են օբյեկտիվ իրականության առարկաները, երևույթները, գործընթացները, հատկանիշները և այլն։
• Նորաբանություններ , այսինքն՝ նորակազմությւոններ ու նորագույն փոխառություններ։
• Հնացած   ու հազվադեպ հանդիպող այն բառերը, որոնք դեռևս գործածվում են լեզվի տարբեր ոճերում, գեղարվեստական գրականության մեջ։

• Ոչ համաժողովրդական բառապաշարի այն բառերը, որոնք գործածվում են որևէ բնագավառում կամ գեղարվեստական գրականության մեջ (օրինակ՝ հերոսների խոսքում)։
• Զբաղմունքային բառապաշարը՝ մասնագիտական ու տերմինաբանական բառերի ամբողջությունը։
• Ժողովրդախոսակցական լեզվի այն բառերը, որոնք չեն մտնում հիմնական բառաֆոնդի մեջ։
• Օտարազգի ծագում ունեցող այն բառերը, որոնք չեն մտնում հիմնական բառաֆոնդի մեջ և իրենց համազորները չունեն լեզվում։

Ակտիվ բառապաշար

Բառապաշարի այն մասը, որում ընդգրկված բառերը տվյալ լեզվով խոսողը ոչ միայն հասկանում է, այլև օգտագործվում է անվանվում է ակտիվ բառապաշար։ Ավելի լայն իմաստով՝ ակտիվ բառապաշարի մեջ մտնում են առօրյա գործածական այն բառերը, որոնք հասկանալի և օգտագործելի են տվյալ լեզվով խոսող բոլոր մարդկան համար։

ան+գիր, գր+ել, գր+ական, գր+ություն, գր+ող, գր+վածք, գր+իչ, գր+ա+դարան, բառ+գիր+ք, գյուղ գյուղ+ակ, գյուղ+ական, գյուղ+ացի, գյուղ+ովի, գյուղ+ա+պետ, գյուղ+խորհուրդ և այլն։ բ.   Քերականական փոփոխություն ։ Բառերի մի մասը խոսքի (նախադասության) մեջ կարող է քերանական ձևափոխությունների ենթարկվել՝ մնալով նույն բառը՝ նույն իմաստով։ Դա կատարվում է՝ բառի հիմքի վերջում մասնիկ ավելացնելով կամ հիմքի ձայնավորը փոխելով, որով բառի իմաստը չի փոխվում, բայց այդ նոր ձևը քերականական նոր իմաստ է ձեռք բերում՝ դրա շնորհիվ կապակցելով այլ բառերի հետ և խոսք կազմելով։ Օրինակ՝ գիրք գն+ամ, կ+գնաս, չ+գնացիր, գն+ալու եմ, գն+ում էին, գնա՛, գն+այի և այլն։ Բառի այդ ձևափոխությունները կոչվում են բառաձևեր։ Դրանցից մեկը սկզբնական,  ուղիղ ձն  է։ Դրա ձևափոխություններով են սովորաբար առաջանում մյուս՝  թեք ձևերը ։ " width="640"

Բառի ուղիղ և թեք ձևեր

Ժամանակակից հայերենում բառերը երկու կարգի փոփոխությունների են ենթարկվում։

• ա.   Բառակազմական փոփոխություն ։ Բառերը (կամ նրանց արմատները), միանալով իրար կամ ածանց ստանալով, դառնում են նոր բառ՝ նոր իմաստով։ Օրինակ՝ գիր ան+գիր, գր+ել, գր+ական, գր+ություն, գր+ող, գր+վածք, գր+իչ, գր+ա+դարան, բառ+գիր+ք, գյուղ գյուղ+ակ, գյուղ+ական, գյուղ+ացի, գյուղ+ովի, գյուղ+ա+պետ, գյուղ+խորհուրդ և այլն։
• բ.   Քերականական փոփոխություն ։ Բառերի մի մասը խոսքի (նախադասության) մեջ կարող է քերանական ձևափոխությունների ենթարկվել՝ մնալով նույն բառը՝ նույն իմաստով։ Դա կատարվում է՝ բառի հիմքի վերջում մասնիկ ավելացնելով կամ հիմքի ձայնավորը փոխելով, որով բառի իմաստը չի փոխվում, բայց այդ նոր ձևը քերականական նոր իմաստ է ձեռք բերում՝ դրա շնորհիվ կապակցելով այլ բառերի հետ և խոսք կազմելով։ Օրինակ՝ գիրք գն+ամ, կ+գնաս, չ+գնացիր, գն+ալու եմ, գն+ում էին, գնա՛, գն+այի և այլն։ Բառի այդ ձևափոխությունները կոչվում են բառաձևեր։ Դրանցից մեկը սկզբնական,  ուղիղ ձն  է։ Դրա ձևափոխություններով են սովորաբար առաջանում մյուս՝  թեք ձևերը ։

Ըստ ոճական կիրառության

• Պատմական բառեր, որոնք մոռացվել են տվյալ առարկայի կամ հասկացության վերանալու պատճառով, օրինակ հայերեն՝ «բդեշխ» կամ «սակր»։

• Հնաբանություններ  կամ  արխաիզմներ , որոնք հնացել ու փոխարինվել են այլ արդիական բառերով։
• Նորաբանություններ  կամ  նեոլոգիզմներ , որոնք նույնպես քիչ են օգտագործվում զուտ նորության պատճառով։
• Եզրեր , հատուկ բառեր են, որոնք օգտագործվում են որոշակի մասնագիտության տեր մարդկանց կողմից զուտ մասնագիտական հասկացությունների նշանակման համար։
• Արգո ,  Ժարգոն ,  Սլենգ , որոնք օգտագործվում են մարդկանց ոչ պաշտոնական շփման ժամանակ, որոշակի սոցիալական, մասնագիտական և տարիքային խմբերի կողմից։

• Նախատական, հայհոյական բառեր, կամ տաբուացված, արգելված բառեր

• Մեղմախոսություններ  կամ  Էվֆեմիզմներ , որոնք օգտագործվում են տաբուացված բառերի փոխարեն, և այլն։

Ըստ խոսքի մասերի

Գրեթե բոլոր բնական լեզուների բառապաշարը քերականական սկզբունքներով բաղդատվում է մի քանի բառային խմբերի կամ խոսքի մասերի։ Գրեթե բոլոր Բնական լեզուներում բառերը դասակարգվում են գոյականների և բայերի։

Այդ դասակարգման ավանդույթը սկսվել է դեռևս հին դարերի քերականագետ Դիոնիսիոս Թրակացուց (170-90 թթ. մ.թ.ա.), որը հին հունարենի խոսքի մասերը բաժանել է ութ կատեգորիաների՝ գոյական, բայ, ածական, դերանուն, նախդիր, մակբայ, քերականական կապ և ձայնարկություն։Հնդկական քերականական ավանդույթով, սանսկրիտի քերականագետ Փանյինին բառերի նմանատեսակ հիմնարար դասակարգում է կատարել՝ բաժանելով դրանք անվանական և բայական կատեգորիաների։

Բառ

Բառը   լեզվի նվազագույն ազատ միավորը, որը կարող է առանձին արտասանվել՝ կրելով որոշակի իմաստային բովանդակություն, ի տարբերություն լեզվի ամենափոքր միավոր բառարմատի, որը թեև ունի իմաստային պարունակություն, բայց առանձին ազատ միավոր չէ։ Այն հնչյունը կամ հնչյունախումբը որն ունի արմատ,շեշտ և առանձին գործածություն կոչվում է բառ։ Բառը կարող է կազմված լինել միայն մի ձևույթից (օրինակ՝ օ՜հ, տուն, բու, նուռ) կամ՝ մի քանիսից (տներ, բվի, նռնենի)։ Ձևույթը գուցե և չունենա ինքնուրույն գործածություն, ինչպես բառերը (վերոնշյալ բառերում՝ -են, -ի, -ենի)։ Ածանցավոր բառերը հիմնականում կազմված են լինում արմատից և մեկ կամ ավելի ածանցներից (նռ-նենի, օգն-ական, բառ-արան), իսկ բարդ բառերը պարունակում են մեկից ավելի արմատներ (գր-ա-սեղան, առանձն-ա-տուն)։

Բառերը միավորվում են ստեղծելու համար լեզվի ավելի մեծ միավորներ՝ բառակապակցություններ (մեծ տուն), նախադասություններ՝ պարզ (Նա նետեց գրիչը։) և բարդ (Նա նետեց գրիչը, և Աննա բռնեց դա:)։

Բառ տերմինը կարող է վերաբերել բանավոր ասված բառին կամ գրված բառին կամ որևէ մեկի նշանակած վերացական իմաստին։ Բանավոր բառերը արտասանվում են հնչյունային խմբերով՝ հնչույթներով, գրավոր բառերը կազմված է գրույթներից, նշաններից ինչպիսիք են օրինակ լեզվի այբուբենի տառերը։

Լեզվաբանության մեջ ամերիկացի լեզվաբան Լեոնարդ Բլումֆիլդն առաջինն է արտահայտել բառերի մասին  նվազագույն ազատ ձևեր  հասկացությունը կառուցվածքային լեզվաբանությանը նվիրված իր ազդեցիկ գիտական աշխատության մեջ։

Հնչյուններից կազմված լեզվական այն միավորը, որն ունի իմաստ և ինքնուրույն գործածություն, կոչվում է բառ։   Բառերի միջև սահմանը բացատն է (բանավոր խոսքում՝ դադարը)։ Բայց որոշ տեսակի բառերի բաղադրիչների միջև նույնպես կարող է բացատ (դադար) լինել։ Օրինակ՝ ոչ ոք, կուլ տալ, չլինի՞ թե, չէ՞ որ, ի միջի այլոց, գնում եմ, մի՛ գնա և այլն։ Կան մի շարք բառեր, որոնց բաղադրիչների միջև միության գծիկ է դրվում։ Օրինակ՝ ինչ-որ, դույզն-ինչ, առոք-փառոք, արագ-արագ, հյուսիս-արևելք և այլն։ Բառերը երբեմն կարող են կրճատ գրվել հատուկ կանոնների համաձայն։ Օրինակ՝ պրն.՝ Հովհ. Սարգսյան, մ.թ.ա., ն.Ք., մլն, սմ, կգ։

Բառի այն ձևը, որից կազմվում են մյուս բառանաձևերը, կոչվում է բառի ուղիղ ձև։  Բերված օրինակներում այդպիսիք են գիրք, տուն, հայր և գնալ բառաձևերը։  Ուղիղ ձևից կազմված մյուս բառաձևերը կոչվում են բառի թեք ձևեր։  Խոսքի՝ նախադասության մեջ բառերը լինում են նախադասության անդամներ, նաև կատարում այլ դերեր (կոչական, վերաբերական, միջարկություն, կապակցող միջոց և այլն)։ Բառը (հատկապես նրա ուղիղ ձևը ) կարող է գործածվել նաև խոսքից դուրս, անկախաբար՝ հաճախ դառնալով բառ-նախադասություն։ Դրա օրինակ են բառացանկները, բառարանների գլխաբառերը, միաբառ ցուցակները, պիտակները, վերնագրերը։ Բառի ուղիղ ձևը կոչվում է նաև բառարանային ձև, քանի որ բառը բառարաններում մեծ մասամբ ներկայացվում է նախ և առաջ ուղիղ ձևով։ Բառր սովորաբար հիշվում և ճանաչվում է նախ և առաջ հենց իր ուղիղ ձևով։

Որոշ բառեր հասկացությունները նշում են ոչ ուղղակիորեն, այլ ըստ իրադրության կամ հարաբերության ( ես, դու, սա, այսպիսի ), որոշ բառեր էլ արտահայտում են դատողական ( թերևս, իհարկե, արդյոք   և այլն ) , կամ զգացմունքային անմիջական վերաբերմունք ( ա՛խ, ավա՛ղ, վա՛յ   և այլն ), կամ քերականական հարաբերություններ ( մասին, համար, դեպի, բացի, որովհետև, որպեսզի,   և այլն ) ։

Բառերն այդպիսով գործում են որպես բնական լեզուների հիմնական նշանակալի միավորներ։ Մյուս բոլոր բնական լեզուների նման հայերենը բառերի լեզվով շփման միջոց է։ Քերականական կանոնների օգնությամբ առանձին բառերից կամ բառակապակցությունների մեջ միավորված բառերից կազմավորվում են նախադասություններ։ Նախադասություններն իրենց հերթին կառուցում են բովանդակություն կամ տեքստ՝ դառնալով կառուցվածքային ամբողջականությամբ բնորոշված հաղորդակցման ավելի մեծ միավորներ։

Բառային սահմաններ

• Պոտենցիալ դադար ։ Հռետորին խնդրում են դանդաղորեն կրկնել տրված նախադասությունը դադարներ առնելով։ Հռետորը հակված կլինի ավելացնել դադարներ բառերի սահմաններից/ավարտից հետո։ Այդուհանդերձ, սա ամենահարմար մեթոդը չէ․ հռետորը կարող է հեշտորեն բաժանել բազմավանկ բառերը կամ դժվարանալ ճշտգրիտ տարանջատել երկու կամ ավել խիստ կապակցված բառերը։

• Հնչյունաբանական սահմաններ ։ Որոշ լեզուներ ունեն արտասանության որոշակի կանոններ, որոնք հեշտացնում են տարբերակել բառային սահմանները։ Օրինակ մի լեզվում, որտեղ բառային շեշտն ընկնում է բառի վերջին վանկի վրա, բառային սահմանները հանդիպում են ամեն շեշտված վանկից հետո։ Լեզուները, որոնք ունեն ձայնավորների հարմոնիա , բառում առկա ձայնավորները կիսում են միևնույն հատկությունը, հետևաբար բառային սահմանը հանդիպում է ձայնավորային հատկության փոփոխության ժամանակ։ Այդուհանդերձ, ոչ բոլոր լեզուներն ունեն այսքան հարմարավետ հնչյունաբանական կանոններ և, եթե նույնիսկ ունեն, հաճախ լինում են բացառություններ։

Բառի բաղադրիչների տարորշման խնդիրը ներառում է որոշել, թե որտեղ է ավարտվում մի բառը և որտեղ սկսում մյուսը, այլ կերպ ասված, գտնել բառի սահմանները։ Կան մի քանի ձևեր, որոնց միջոցով կարելի է որոշել բառային սահմանները բանավոր խոսքում․

• Անտեսանելիություն ։ Հռետորին խնդրում են բարձրաձայն արտասանել մի նախադասություն, հետո նորից արտսանել նույն նախադասությունը արդեն մի ավելացված բառով։ Օրինակ՝ «Ես ապրել եմ այս գյուղում տասը տարի» նախադասությունը կարող է դառնալ «Իմ ընտանիքն ու ես ապրել ենք այս գյուղում մոտավորապես տասը տարի»։ Այս հավելյալ բառերը կավելացվեն սկզբնական տեքստի բառերի սահմաններին։ Բայց որոշ լեզուներ ունեն միջածանցներ , որոնք դրվում են բառի մեջ։

Բառերի հիմնական հատկություններ

Լեզվի մեջ բառը իր հնչյունական կազմով փոխանցում է հասկացության, առարկայի, գործողության, իրականության երևույթների, նրանց կառուցվածքի կամ փոխհարաբերությունների իմաստը։ Բառի մեջ զուգորդվում են հնչյունական, բառիմաստային, և քերականական հատկանիշներ՝ իմաստի որոշակիություն, ձևի կայունություն, արտասանության ամբողջականություն, բաղադրիչների համադրություն կամ հարադրություն։ Բառը այս հատկանիշներով տարբերվում է լեզվական այլ միավորներից, օրինակ ի տարբերություն լեզվի բառակապակցության և նախադասության, բառն ինքնուրույն կարող է արտահայտել առանձին ամբողջական իմաստ կամ հասկացություն, բառակապակցությունը նույնպես կարող է արտահայտել ամբողջական իմաստ սակայն երկու կամ ավելի կապակցված բառերի միջոցով, իսկ նախադասությունը՝ արտահայտում է ամբողջական միտք։ Բառերի ճնշող մեծամասնությունը արտահայտում է հասկացություններ ( տուն, ծառ, քար, սեր, համբերություն, քաջարի, վազելով, գեղեցկություն, մահ, պատերազմ, մեծ, բարձր, վերևից, նկարել, ուտել, աշխատել, հարյուր, երկրորդ, պետություն )։

Ուղղագրություն

Գրական ավանդույթ ունեցող լեզուներում ուղղագրության և բառի հասկացության միջև գոյություն ունի փոխադարձ կապ։ Բառերի բաժանարարները (հիմնականում բացատները) սովորական երևույթ են այբբենական գիր օգտագործող լեզուների ժամանակակից ուղղագրություններում, բայց սրանք հարաբերականորեն ավելի ժամանակակից զարգացում են։

Անգլերենի ուղղագրությունում բարդ արտահայտությունները կարող են բացատներ պարունակել։ Օրինակ՝  ice cream ,  air raid shelter,   get up,  սրանցից յուրաքանչյուրը, համարվում է, կազմված է մեկից ավելի բառից, քանի որ բաղադրիչներից յուրաքանչյուրը ունեն ինքնուրույն գործածություն։

Ոչ բոլոր լեզուներն են որոշակիորեն սահմանափակում բառերը։ Մանդարինյան չինարենը անալիտիկ լեզու է (մի քանի ածանցներով)՝ անհիմն դարձրենով սահմանափակել բառերն ուղղագրությամբ։ Այդուհանդերձ, Մանդարինյան չինարենում կան շատ բազմաձևույթ բարդություններ, ինչպես նաև մի շարք ձևույթներ, որոնք դժվարեցնում են որոշել բառի բաղադրիչները։

Բազմիմաստությունը  լինում է պատմական զարգացումների ընթացքում մեկ առարկայի կամ հասկացության անվանումը մեկ այլ առարկայի կամ հասկացության փոխանցվելու արդյունքում։ Նման փոխանցումները տեղի են ունենում .

• հասկացությունների կամ առարկաների նմանության պատճառով.
• դրանց հարադրման կամ հարաբերման պատճառով,
• կիրառության կամ գործառնության մեջ կատարված փոփոխությունների պատճառով։

Լեզվաբանության մեջ զանազանում են իմաստային փոխանցման հետևյալ հիմնական տեսակները․

• Փոխաբերություն  կամ  մետաֆորա  (երբ բառերը օգտագործվում է փոխաբերական իմաստով որևէ երկու առարկաների կամ երևույթների միջև եղած նմանության շնորհիվ, դրանց իմաստային փոխանցման արդյունքում),
• Փոխանունություն  կամ  մետոնիմիա  (երբ որևէ առարկայի անվանումն օգտագործվում է մեկ այլ առարկայի համար դրանց միջև որևէ արտաքին կամ ներքին որոշակի կապի առկայության շնորհիվ),
• Մասնամբողջություն  կամ  սինեկդոխա  (երբ ամբողջի անվանումը կիրառվում է մասի նկատմամբ, երբ ընդհանուրի անվանումը փոխանցվում է մասնավորին կամ ընդհակառակը)։

Բառակազմություն

Սինթետիկ լեզուներում մեկ բառարմատը (օրինակ  սեր ) կարող է ունենալ մի շարք տարբեր ձևեր (օրինակ,  սիրեցի ,  սիրով ,  սիրած ,  սիրող ,  սիրուց ,  սիրեց  և այլն)։ Սակայն դրանք սովորաբար տարբեր բառեր չեն համարվում, այլ միևնույն բառի տարբեր ձևերը։ Ուստի ըստ կառուցվածքի «սինթետիկ» դասակարգվող լեզուներում բառերը բաղդատվում են մի շարք ձևույթների։ Մասնավորապես Հնդեվրոպական լեզուներում առանձնացվող ձևույթներն են.

• արմատը
• տարբեր ածանցները, նախածանցները և վերջածանցները
• ձայնակապը

Ձևաբանություն

Ձևաբանությունը ուսումնասիրում է բառաբարդումը և բառերի կառուցվածքը։ Սինթետիկ լեզուներում մի հիմքը (օրինակ՝ սեր) կարող է ունենալ մի քանի տարբեր ձևեր (օրինակ՝ սերեր, սիրո)։ Որոշ նպատակների համար հաճախ չկան տարբեր բառեր, բայց նույն բառի տարբեր ձևերը։ Այս լեզուներում բառերը, համարվում են, կազմված են մի քանի ձևույթներից։

Հնդեվրոպական լեզուներում տարբերակված ձևույթներն են․

• Արմատը,
• Ազատ ածանցներ,
• Անուղղակի վերջածանցներ։

Հետևաբար, հնդեվրոպական նախալեզուն կվերլուծվի որպես կազմված

• արմատի զրո աստիճան
• արմատի ընդլայնում, որի հետևանքով ստեղծվում է բարդ արմատ
• թեմատիկ ածանց
• նեյտրալ սեռի ուղղական կամ հայցական վերջածանց

Բառերի եզրաբանություն

Բոլոր բառերը կարելի է դասակարգել ըստ հետևյալ հիմնական տեսակների.

• Հոմանիշ բառեր․  հոմանիշները  կամ  համանիշները  կամ  սինոնիմները  բառեր են, որոնք մոտ են իմաստով՝ անվանելով նույն առարկան, իրականության երևույթը կամ գործողությունը իմաստային, ոճական և կիրառական փոքր տարբերություններով. Oրինակ՝ վախենալ - սարսափել - երկնչել - սահմռկել, թափառել - դեգերել - շրջել - քարշ գալ - զբոսնել - քայլել, տաք - թեժ - այրող, գործ - աշխատանք, անտարբեր - անհաղորդ - անուշադիր - անկարեկից, և այլն։ Հայերենում ընդունված է տարբերակել հոմանիշների մի քանի տարատեսակներ։

Ըստ գրական լեզվի հանդեպ ունեցած դիրքի

• Գրական բառեր, որոնք ընդունված են  գեղարվեստական ,  պաշտոնական ,  ուսումնական ,  տեղեկատվական  և  լրատվական  գրականության մեջ և օգտագործվում են ընդհանրապես կրթված հասարակության կողմից։
• Խոսակցական բառեր, որոնք ընդունված չէ օգտագործել պաշտոնական, ուսումնական, տեղեկատվական և լրատվական գրականության մեջ և գեղարվեստական գրականության մեջ օգտագործվում են միայն հերոսների սոցիալական դիրքի կամ կերպարների մասին լրացուցիչ անուղղակի տեղեկություններ փոխանցելու համար և առօրյա կյանքում օգտագործվում են քիչ կրթված մարդկանց կողմից անկախ նրանց սոցիալական պատկանելության։
• Բարբառային, բառեր, որոնք բնութագրական են որոշակի գավառի կամ տարածաշրջանի առօրյա խոսակցական բառապաշարին և սովորաբար օգտագործվում են միայն ծնունդով այդ գավառից, կամ շրջանից սերող քիչ կրթված մարդկանց կողմից, երբեմն կարող են օգտագործվել նաև գեղարվեստական գրականության մեջ զուտ դրանք օգտագործող մարդու ծագման կամ ակունքների մասին անուղղակի տեղեկություն տալու նպատակով։

Տարբերում են հոմանիշների երկու տարատեսակներ՝  նույնանիշներ  և  համանիշներ ։

Համանիշ

Նույնանիշ

Համանիշները մոտ իմաստ ունեցող բառերն են։ Համանիշները հոմանիշ բառերի մի ենթատեսակն են և կոչվում են նաև հարաբերական հոմանիշներ։

Նույնանիշ  են կոչվում ձևով տարբեր, իմաստով նույն բառերը։ Նույնանիշները հոմանիշ բառերի մի ենթատեսակն են և կոչվում են նաև  բացարձակ հոմանիշներ ։

Ի տարբերություն նույնանիշ բառերի՝ համանիշները կարող են ունենալ իմաստային տարբերություններ։

Նույնանիշ բառերը լեզվի մեջ առաջ են գալիս տարբեր ճանապարհներով ՝

• բուն հայերեն և փոխառյալ բառերով -  մարդասեր  -  հումանիստ
• գրական լեզվի և բարբառային բառերից -  նիհար  -  լղար
• ժամանակակից գրական հայերենի և գրաբարյան բառերով -  որովհետև  -  քանզի
• արևելահայերեն և արևմտահայերեն բառերով -  օդապարիկ  -  անկարգել

տեսակային տարբերություններ -  մազ  -  հեր  -  վարս  -  գեղմ

աստիճանական տարբերություններ - զեփյուռ - քամի - փոթորիկ

ոճական տարբերություններ - ուտել - խժռել

Ըստ կազմության

Սովորաբար բառը կազմված է լինում արմատից (կամ մեկից ավելի արմատներից) և զրո ու ավելի թվով ածանցներից (նախածանցներ, վերջածանցներ)։ Ըստ կազմության բառերը կարող են լինել պարզ և բաղադրյալ (զանազան ենթատեսակներով)։

Ըստ արտասանության

Ըստ արտասանության բառերը կարող են լինել շեշտավոր և անշեշտ (նախահար անշեշտ, վերջահար անշեշտ )։

Ըստ շարահյուսական կիրառության

Ըստ շարահյուսական կիրառության բառերը լինում են.

• անկախ , կամ ինքնուրույն, որոնք կրում են որոշակի իմաստաբանական նշանակություն, և
• սպասարկող , կամ օժանդակ, որոնք կապակցող դեր են կատարում այլ բառերի միջև։

Ըստ ծագման

Ըստ ծագման բառերը լինում են.

• Բնիկ բառեր , այսինքն, այնպիսի բառեր, որոնք այս կամ այն տեսքով գոյություն են ունեցել տվյալ լեզվակիրների նախնիների լեզվի մեջ,
• Փոխառյալ բառեր , որոնք փոխառվել են որևէ օտար լեզվից։
• Միջազգային բառեր , որոնք միջազգային ճանաչում ունեն և առանց փոփոխության ընդունված են բազմաթիվ լեզուների բառապաշարներում։

Սահմանումներ և նշանակություններ

Ամփոփագիր

Բառի վերծանման դժվարությունը կախված է լեզվից։ Բառարանները բաժանում են լեզվի բառային կազմը լեմմաների։ Սա ցույց է տալիս բառի իմաստը՝ ըստ լեզվակիր գրողների։ Բառի երկարությունը չափելու լավագույն ձևը վանկերի կամ ձևույթների քանակը հաշվելն է։ Բազմիմաստ բառերը կարող են բարդություններ առաջացնել բանավեճերի կամ քննարկումերի ժամանակ։

Բառերի փիլիսոփայություն

Փիլիսոփաների համար բառերը ներքին հմայք պարունակող խորհրդածության առարկա են եղել սկսած մ.թ.ա. առնվազն 5-րդ դարից՝ լեզվի փիլիսոփայության տեսության հաստատումից ի վեր։ Պլատոնը վերլուծում էր բառերի ծագումնաբանությունը և հնչյունաբանությունը, եզրակացնելով, որ որոշակի կապ պետք է լինի բառերի հնչողության և դրանց իմաստի միջև, թեև ժամանակի ընթացքում բառերը փոխվում են և ի վերջո կորցնում իրենց անդրենածին հնչողությունը։ Ջոն Լոքը գրել է, որ բառերն օգտագործվում են որպես «գաղափարների իմաստալից խորհրդանշաններ», թեև դրանց ընտրությունը կատարվում է «ոչ այն բնական կապի շնորհիվ, որը կա արտասանվող հնչյունների և որոշակի գաղափարների միջև, այլապես բոլոր մարդիկ ընդամենը մեկ լեզու կունենային, այլ կամայական ընտրությամբ, ինչը նշանակում է, որ հնչյունները պայմանականորեն են վերագրվում դրանք փոխանցող գաղափարներին»։ Վիթգենշտայնը բառերի մասին ասել է, որ «ոչ թե բառերն են ներկայացնում իմաստ, այլ բառի իմաստը բնորոշվում է լեզվի մեջ դրա օգտագործումով»։

Բառերի տեսակներն ըստ ձևի և իմաստի փոխհարաբերության

Հարանուն

Հոմանիշ

Համանուն

Հականիշ

33

Հոմանիշ

Հոմանիշներ , ձևով տարբեր, իմաստով մոտ բառեր և բառաձևեր։ Զանազանում են ոճականորեն չեզոք և ոճականորեն տարբերակված հոմանիշներ, որոնք մեծ մասամբ արտահայտում են միևնույն առարկան, երևույթը, հատկանիշը և այլն։ Հոմանիշները կարող են օգտագործվել ոճական նկատառումներով, հատկանիշի կամ երևույթի դրսևորման չափերը նշելու, սուբյեկտի հուզական երանգները արտահայտելու համար։

Հոմանիշների օրինակներ են՝

• Բառային՝

• քաջ - արի - խիզախ, մազ - հեր - վարս - ծամ,
• քաջ - արի - խիզախ,
• մազ - հեր - վարս - ծամ,
• Բառադարձվածքայինն՝ հաջողվել - գլուխ գալ, խռովել - երես դարձնել,
• հաջողվել - գլուխ գալ,
• խռովել - երես դարձնել,
• Քերականական՝ հոմանիշ ձևույթներ՝
• հոմանիշ ձևույթներ՝

• եր -ներ - ք - ենք, ի - վա - ոջ,
• եր -ներ - ք - ենք, ի - վա - ոջ,
• եր -ներ - ք - ենք,
• ի - վա - ոջ,

• Բառաձևեր՝
• Բառաձևեր՝

• կանգնած եմ - կանգնել եմ, գրելու եմ - պիտի գրեմ, Բառակապակցություններ՝ գիրքը դնել սեղանին - գիրքը դնել սեղանի վրա, Նախադասություններ՝ Հեռվից նկատելի է; - Հեռվից նկատվում է։
• կանգնած եմ - կանգնել եմ, գրելու եմ - պիտի գրեմ,
• կանգնած եմ - կանգնել եմ,
• գրելու եմ - պիտի գրեմ,
• Բառակապակցություններ՝ գիրքը դնել սեղանին - գիրքը դնել սեղանի վրա,
• գիրքը դնել սեղանին - գիրքը դնել սեղանի վրա,
• Նախադասություններ՝ Հեռվից նկատելի է; - Հեռվից նկատվում է։
• Հեռվից նկատելի է; - Հեռվից նկատվում է։

Հոմանիշ բառեր

Անողոք-դաժան

Խուճուճ-գանգուր

Անդրանիկ-առաջնեկ

Դագանակ-գավազան

Զազիր-գարշելի

Վալրագ-ամեհի

Բնավ-ամենելին

Լապտեր-ջահ

ամենեփն-բնավ

Կապույտ-բիլ

Ամոթխած-ամաչկոտ

Ծերունի-աղևոր

Պինդ-ամուր

Կարծիք-տեսակետ

Ծրար-կապոց

Խիզաի-անվախ

Ասեղ-մախաթ

Համար-թիվ

Գաճաճ-թզուկ

Բազմերանգ-երփներանգ

Կեղծ-շինծու

Գլխարկ-գղակ

Կափարիչ-փական

• Ոճական հոմանիշներ , երբ հոմանիշները պատկանում են կիրառական տարբեր ոճերի, և այդ դեպքում տարբերակվում են ոճականորեն չեզոք և ոճականորեն տարբերակված հոմանիշներ. Օրինակ՝ զբոսնել (ընդհանուր գրական) – ճեմել (գրքային վերամբարձ), կատարել (ոճականորեն չեզոք) – ի կատար ածել (պաշտոնական, վարչական), ձի (ոճականորեն չեզոք) – նժույգ (հնացած, բանաստեղծական), մազ (ոճականորեն չեզոք) – վարս (գրքային) – հեր (բանաստեղծական), այտ (գրական) – թուշ (խոսակցական), և այլն։
• Իմաստային հոմանիշներ , երբ մոտ իմաստ պարունակող բառերն արտահայտում են երևույթի կամ հատկության դրսևորման տարբեր չափեր։ Օրինակ՝ հով, քամի, փոթորիկ, մրրիկ, երկնչել — վախենալ — սարսափել — սահմռկել, և այլն։
• Հուզարտահայտչական հոմանիշներ , երբ բառերի արտահայտած առանձնահատկությունը տարբերվում է դրանց մեջ դրված անձնական վերաբերմունքով և ունի հուզարտահայտչական տարբեր երանգներ։ Օրինակ՝ ուտել – խժռել, խմել – լակել, մահանալ – սատկել, թափառել – քարշ գալ, գոռալ — ոռնալ, և այլն։
• Բացարձակ հոմանիշները  լեզվում շատ քիչ են. Օրինակ՝ տուն – շենք, խփել – հարվածել, ուտելիք - կերակուր, սարեր - լեռներ և այլն։
• Կեղծ հոմանիշները  կամ  կվազի-սինոնիմները  թվացյալ հոմանիշներն են կամ մասնակի հոմանիշներ, որոնք մոտ են իմաստով, բայց միմյանց չեն փոխարինում բոլոր ենթատեքստերում ի տարբերություն հոմանիշների, որոնք պետք է փոխադարձաբար փոխարինելի լինեն ցանկացած ենթատեքստում. Օրինակ՝ ուղի — արահետ, շենք — տուն, տաղանդ — հանճար։

Հականիշ

Հականիշներ , բառային զույգեր, որոնք արտասանությամբ տարբեր են, իմաստով՝ հակառակ  (գագաթ - ստորոտ, չոր - թաց) ։ Ձևով տարբեր, իմաստով հակառակ բառերը կոչվում է հականիշ։ Հականիշների յուրաքանչյուր զույգ պատկանում է միևնույն խոսքի մասին։   Հականիշների յուրաքանչյուր զույգ պատկանում է միևնույն խոսքի մասին՝

• ածական

• գեղեցիկ - տգեղ
• գեղեցիկ - տգեղ
• մակբայ շատ - քիչ
• շատ - քիչ
• կապ հանուն - ընդդեմ
• հանուն - ընդդեմ

• գոյական

• պատերազմ - խաղաղություն
• պատերազմ - խաղաղություն
• բայ մոտենալ – հեռանալ
• մոտենալ – հեռանալ

Հականիշները կարող են լինել տարարմատ՝  ներս - դուրս ,  և համարմատ՝  կիրթ - անկիրթ ։  Բազմիմաստ բառերն ըստ գործածվող իմաստի կարող են ունենալ տարբեր հականիշներ՝

• դատարկ - լի   (բաժակ),
• դատարկ - զբաղեցրած   (տեղ, աթոռ),

• դատարկ - բովանդակալից   (խոսք),
• դատարկ - ճոխ   (սեղան):

Իբրև ոճական հնարանք հականիշներն օգտագործվում են հակաթեզներում, որոնք սովորական հակադրությունից տարբերվում են իրենց արտահայտչականությամբ, խիստ հակադրությամբ և հստակ ռիթմով՝  «Սիրուն մանկիկ, ես գնում եմ, դու գալիս ես այս աշխարհ», «Շատ գիտես, քիչ խոսիր» ։  Հականիշներն օգտագործվում են նաև առածներում, ասացվածքներում։

• Հականիշ բառեր.  հականիշները  կամ  անտոնիմները  բառեր են, որոնք տարբեր հնչողություն կամ ձև ունեն, և արտահայտում են միմյանց հակադիր իմաստներ (օրինակ՝  սև - սպիտակ, մեծ — փոքր, հաստ — բարակ  և այլն)։

Հականիշները կարող են լինել ինքնուրույն բառեր. օրինակ՝  բարձր – ցածր, հեռու — մոտիկ, վերև - ներքև, թշնամի – բարեկամ  և այլն,

կամ ածանցավոր կազմություններ. օրինակ՝  խելոք – անխելք, գեղեցիկ – տգեղ, գոհ – դժգոհ, բախտավոր – դժբախտ  և այլն;

• Նույնանուն բառեր ․ նույնանուններ  կամ  համանունները  կամ  հոմոնիմները  այն բառերն են, որոնք համընկնում են հնչողությամբ և գրությամբ, բայց տարբեր եմ իմաստով.

Oրինակ՝  հոտ  — բուրմունք և  հոտ  — ոչխարի հոտ,  տոն  — իրադարձություն և  տոն  — խոսքի զգացմունքային կամ ոճական երանգ,  փող  — դրամ,  փող  — խողովակ։

Նույնանունները լինում են.

Բացարձակ  կամ  լրիվ նույնանուններ  կամ  համանուններ  են կոչվում այն բառերը, որոնք համընկնում են և գրությամբ, և արտասանությամբ։ Օրինակ՝  կետ (ծովային կենդանի) – կետ (կետադրական նշան), հոտ (բույր) – հոտ (ոչխարի հոտ), փող (խողովակ) – փող (դրամ) ։

Մասնակի նույնանուններ  կամ  համանունները  տարբերակվում են երեք տեսակի.

• Իմաստաոճաբանական տեսակետից հայերենում բառերը տարբերակվում են նաև որպես  ընդհանու անուններ  և  մասնավոր անուններ ։

Մասնավոր անունները   կամ  հիպոնիմները  բառեր են, որոնք ավելի նեղ իմաստով են անվանում առարկաները, դրանց հատկությունները կամ հատկանիշները որպես դասի (բազմության կամ ամբողջության) մի տարրի կամ մի մասի։ Օրինակ «բուլդոգ» բառը  մասնավոր անուն  կամ  հիպոնիմ  է «շուն» բառի համար, իսկ «շուն» բառն իր հերթին հիպոնիմ է «գազան» բառի համար

Ընդհանուր անունները   կամ  հիպերնիմները  բառեր են, որոնք ավելի լայն իմաստով են անվանում առարկաները, կամ ավելի լայն իմաստ արտահայտելու համար օգտագործում են բառի նեղ իմաստները։ Օրինակ «գազան» բառը ընդհանուր անուն կամ հիպերնիմ է «շուն» բառի համար, իսկ «շուն» բառն իր հերթին ընդհանուր անուն կամ հիպերնիմ է «բուլդոգ» եզրի համար։

• Ընդհանուր լեզվաբանության տեսության մեջ ընդունված է տարբերել բառերն ըստ ամբողջության և մասի իմաստային արտահայտման, և կա նաև բառերի հետևյալ իմաստաբանական դասակարգումը՝   հոլոնիմների   և   մերոնիմների ։

Հոլոնիմները   կամ  ամբողջ անունները  բառեր են, որոնք անվանում են որևէ հավաքական առարկայի, կամ առարկաների հավաքականության ամբողջությունը կամ ամբողջը։

Մերոնիմները   կամ  մաս անունները  բառեր են, որոնք անվանում են որևէ հավաքական առարկայի, կամ առարկաների հավաքականության մասի անունը։ Օրինակ «մատ» բառը մերոնիմ, է «ձեռք» բառի համար, իսկ «դար» բառը հոլոնիմ է «տարի» բառի համար, որն իր հերթին հոլոնիմ է «ամիս» բառի համար, որն էլ իր հերթին հոլոնիմ է «շաբաթ» և «օր» բառերի համար և այլն։

• Համաձևեր  ( հոմոմորֆներ)'  կամ   համաձև նույնանուններ , այսինքն՝ արտաքնապես համընկնող քերականական տարբեր ձևերը.

Օրինակ ՝  արի (քաջ) – արի (եկ), հացի (հաց բառի սեռական հոլով) – հացի (հացենի, ծառատեսակ), կրի (շաղախանյութ, սեռական հոլով) – թող կրի (կրել բայի ձև), գնում է (գնալ բառից) – գնում է (գնել բառից), անարգել (առանց արգելքի) — անարգել (ստորացնել, անպատվել) ։

• Համագիրներ   (հոմոգրաֆներ)   կամ   համագիր նույնանուններ , որոնք գրվում են միատեսակ, բայց տարբեր են արտասանվում.

Օրինակ՝  բարդ (երգիչ) – բարդ (ոչ պարզ, արտասանվում է  բարթ ), որդի ( որդի բառի ուղղական հոլով արտասանվում է  որթի ) — որդի (որդ բառի սեռական հոլով),

• Համահունչներ  (հոմոֆոններ)  կամ  համահունչ նույնանուններ , որոնք տարբեր են գրվում, բայց միատեսակ են արտասանվում. Օրինակ՝ աղտ (կեղտ) – ախտ (հիվանդություն), ուղտ – ուխտ, հսկա ցանկ (մեծ ցանկ) — հսկացանկ (հսկման ենթակա ցանկ) և այլն։

• Հարանուն բառեր .   Հարանունները  կամ  պառոնիմները  բառեր են, որոնք գրվում են տարբեր, ունեն տարբեր իմաստ, ու թեև բացարձակապես նույնահունչ չեն, բայց ունեն մոտ հնչող արտասանություն։ Հարանունները օգտագործվում են գեղարվեստական խոսքում հարանունություն կոչվող ոճական հնարք ստեղծելու նպատակով։

Օրինակ՝ ծաղիկ — ցողիկ, հառաչել — շառաչել, աղեղ — ահեղ, և լուրթ – շուրթ, շշուկ – շրշույն, ճչալ շաչել, վայել – բայել – մայել և այլն)։ Հարանունները կարող են լինել պատահական բնույթի. օրինակ՝  մարդ – մարտ, հարդ – հարթ , կամ նույնարմատ բառերից. օրինակ՝  քարոտ - քարքարոտ, կոտրել - կոտրատել, մորթել – մորթոտել

Հարցաշար

Մեկնաբանե՛լ, թե ինչ իմաստներով կարող են ընկալվել տրված բառակապակցություններն ու նախադասությունները։

1. բարձր հարկ-

/շենքի բարձր հարկ/, /վճարել բարձր հարկ/

2. ավել գնել-

/գնել ավելին քան պետք էր/, /հատակը մաքրող ավել գնել/

3. ոչխարի հոտ-

/ոչխարի խումբ/, /ոչխարի տհաճ հոտ/

4. մետաքսի կտոր-

/թանկարժեք կտոր/

5. Նա ջրում է։-

/ջրել ծաղիկները/ /ինչ որ մեկը ջրի մեջ է/

6. Նա գնում է։-

/նա գնում է տուն/, /նա գնում է հաց/

7. Խավարում է։-

/արևը խավարում է/ /ինչ որ մեկը գտնվում է խավարում, մթության մեջ/

Ո՞րն է անհիմն բառի հոմանիշը․

Հիմնավոր

Չգիտեմ

Խախուտ

Ո ՞ րն է արշալույս բառի հոմանիշը:

լուսաբաց

կեսօր

մայրամուտ

  Ո ՞ րն է թեթև բառի հականիշը:

արագ

ծանր

տաք

  Ո ՞ րն է ժիր բառի հոմանիշը:

բազմագույն

խելացի

աշխույժ

Գտնել անվերջ բառի հոմանիշը:

անկախ

պայծառ

անդադար

Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են հոմանիշ։

հմուտ-ճարտար-վարժ-զգլխիչ

դյութիչ-հմայիչ-հրապուրիչ-գրավիչ

թաքնվել-պարուրել-քողարկել-սքողել

Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են իրար հոմանիշ։

հրապուրիչ-հմայիչ-դյութիչ-հուզիչ

ծավի-լաջվարդ-բիլ-դեղձան

խոտոր-զարտուղի-շեղ-ծուռ

Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են իրար հոմանիշ։

մազ-գիսակ-հեր-ագի

կատաղի-վայրագ-դժնի-անագորույն

խառնվել-միանալ-ձուլվել-անէանալ

  Ո՞ր շարքի  ոչ  բոլոր բառերն են իրար հոմանիշ։

անդուլ-հար-շարունակ-հանուր

սերել-ծնվել-ծագել-առաջանալ

համայն-ամենայն-ամբողջ-բովանդակ

Ո՞ր շարքի  ոչ  բոլոր բառերն են իրար հոմանիշ։

ծավի-լաջվարդ-բիլ

անվնաս-անարդար-վտանգազերծ

կասկածել-տարակուսել-երկբայել

2․ Տրված համանուններով կազմել նախադասություններ։

1. սեր (կաթի երեսի թանձր շերտ). սեր (զգացմունք)

Իմ սերը հայրենիքիս հանդեպ աննկարագրելի է:

Կաթի վրա հաստ սերի շերտ էր պատել:

2. կետ (կետանիշ, գծի հատվածի սահման). կետ (ջրային կաթնասուն կենդանի)

Կետը ամենամեծ կաթնասուն կենդանին է:

Հատվածի վրա կետ ավելացրեցի:

3. քանոն (ձողաշերտ՝ չափելու և ուղիղ գծելու համար). քանոն (երաժշտական գործիք)

Աշակերտը քանոնով չափեց սեղանի երկարությունը:

Աղջիկը ունկնդրում էր քանոնի գեղեցիկ ելևէջները:

4. դող (մարմնի սարսուռ). դող (անվին անցկացվող ռետինե շրջանակ)

Նա այդ նորությունը լսելով՝ մարմնում դող զգաց:

Վարպետը փոխեց ավտոմեքենայի դողերը:

5. տոն (ձայնաստիճան). տոն (նշանավոր իրադարձության նվիրված հանդիսավոր օր)

Ուսուցիչը բարձացրեց իր տոնը աշակերտի վրա:

Երեխաների ամենասիրելի տոնը Ամանորն է:

1.Գտնե՛լ համանուն բառերը և մեկնաբանե՛լ նրանց իմաստները։

1. Նա երկու օր ավել աշխատեց։

/ավել-ավելի շատ/

/ավել-հատակը մաքրելու համար

2. Անկյունում դրված էր մի մաշված ավել։

ճյուղերից պատրաստված հարմարանք/

/յուղում- նյութ որով յուղում են դռները,

3. Վարպետը կատարեց դետալների յուղում։

ավտոմեքենաները, ճոճոնակները/

/յուղում-Կերակուրում օգտագործվող յուղ/

4. Խոհարարը բանջարեղենը տապակեց յուղում ։

/կարող-կարել/

5. Զգեստ կարող դերձակը աշխատանքը կատարեց բարձր որակով։

6. Մեր կուրսում շատ կարող ուժեր կան։

/կարող-ընդունակ/

/խմորում-քիմիական ռեակցիա/

7. Քիմիական նյութերի ազդեցությամբ սկսվեց խմորում։

8. Թխվածքի խմորում չամիչներ կային։

/խմորում-ալյուրից պատրաստված խմորը,

որով պատրաստում են թխվածքներ/

9. Ֆուտբոլիստը գեղեցիկ գոլ խփեց։

/գոլ-երբ ֆուտբոլի ժամանակ գնդկաը մտնում է

դարպասի մեջ/

10. Բաժակի մեջ գոլ ջուր կար։

/գոլ- ոչ տաք ոչ սառը ջերմաստիճան/

3․Գտնե՛լ հարանուն բառերն ու բառաձևերը ։

Տաք ճառագայթ է, մրսած  փաթիլ … Մրսած փաթիլը դառնում է  կաթիլ …. Եվ պիտի ելնի ծիլը  հողից , Եվ արտը կախվի լեռան  կողից ։ Եվ ծիլը պիտի դառնա ցողուն, Ցողունը պիտի  հասկահանի Սվսվոցներով  հասկանալի ։ Եվ հասկը ուռած կոպերի  տակ Ամփոփի պիտի արևներ  խակ …. Եզը գութանի գութն ու  գրգիռն   էր, Ոգու կորովն ու արյան  թրթիռն  էր,

Տաք ճառագայթ է, մրսած  փաթիլ … Մրսած փաթիլը դառնում է  կաթիլ …. Եվ պիտի ելնի ծիլը  հողից , Եվ արտը կախվի լեռան  կողից ։ Եվ ծիլը պիտի դառնա ցողուն, Ցողունը պիտի  հասկահանի Սվսվոցներով  հասկանալի ։ Եվ հասկը ուռած կոպերի  տակ Ամփոփի պիտի արևներ  խակ …. Եզը գութանի գութն ու  գրգիռն   էր, Ոգու կորովն ու արյան  թրթիռն  էր,

Ուղեծիր հանող նրա  հրթիռն  էր… Ճակատագիրն էր։ Եզան կերածը դարման ու  սեզ  էր, Ինքը բարության քայլող մի  դեզ  էր, Համառ էր, բայց և խոնարհ ու  հեզ  էր…. Հայրենի հեռավոր  ձորում Քարերից երկինք է  ծորում ։

Հայրենի հեռավոր  դռան Ծաղկել են ծառերը  նռան ։ Թափառող թախիծն եմ  հողիդ , Հայրենի հեռավոր  հովիտ ։

Ուղեծիր հանող նրա  հրթիռն  էր… Ճակատագիրն էր։

Եզան կերածը դարման ու  սեզ  էր, Ինքը բարության քայլող մի  դեզ  էր, Համառ էր, բայց և խոնարհ ու  հեզ  էր…. Հայրենի հեռավոր  ձորում Քարերից երկինք է  ծորում ։

Հայրենի հեռավոր  դռան Ծաղկել են ծառերը  նռան ։ Թափառող թախիծն եմ  հողիդ , Հայրենի հեռավոր  հովիտ ։

Համո Սահյան

Շնոհակալություն դիտման համար