Илептүү сүйлөм (5-класс)

а) Билим берүүчүлүк: окуучулар сүйлөм, анын түрлөрү боюнча түшүнүктөрүн тереңдетишет.

б) Өнүктүрүүчүлүк: окуучулар илептүү сүйлөмдүн күчтүү сезим менен айтылып, көтөрүңкү интонациянын мүнөздүү экендигин жана тыныш белгилеринин коюлушун үйрөнүшөт жана буйрук сүйлөм тууралуу маа- лымат алышат.

в) Тарбия берүүчүлүк: топтордо иштөөдө бири-биринин оюн угуп, өз ара сыйлашууга тарбияланышат.

Жогорудагы максаттарга жетти деп эсептейбиз, эгерде окуучу ...

а) сүйлөм, анын түрлөрү боюнча түшүнүктөрүн тереңдете алышса; б) илептүү сүйлөмдүн күчтүү сезим менен айтылып, көтөрүңкү инто-

нациянын мүнөздүү экендигин, буйрук сүйлөмдүн буйруу иретинде айтыларын жана тыныш белгилеринин коюлушун үйрөнсө;

в) топтордо иштөөдө бири-биринин оюн угуп, өз ара сыйлаша алса.

Тилдик компетенттүүлүк:

• илептүү жана буйрук сүйлөмдөрдү маанилери, айтылыш максаттары жана интонациясы боюнча ажыратат;

• интонацияга ылайык тыныш белгилеринин коюлушун үйрөнөт.

Кептик компетенттүүлүктөр:

• илептүү жана буйрук сүйлөмдөргө мисал келтире алат;

• тексттерден жай, суроолуу, илептүү, буйрук сүйлөмдөрдү ажырата алат.

Маданий компетенттүүлүк:

• макал, лакап, учкул сөздөрдүн маанисин түшүнүп, баалай билет.

• оозеки кепте интонацияга ылайык туура сүйлөөгө калыптанат.

Сабактын тиби: жаңы билимди берүү сабагы.

Сабактын методу: айтып берүүчүлүк-түшүндүрүүчүлүк метод. Сабактын жабдылышы: дидактикалык карточкалар, методикалык кол-

донмолор, ватман, маркер, скотч ж. б.

Сабактын жүрүшү: 1. Уюштуруу. 2. Өткөн теманы кайталоо.

• Суроолуу сүйлөмдөр кандай максатта айтылат?

• Суроолуу сүйлөмгө кандай интонация мүнөздүү? Мисал келтиргиле.

• Суроолуу сүйлөмдөргө кандай белги коюлат?

Суроолуу сүйлөм менен жай сүйлөмгө Венндин диаграммасын түзгүлө. Жаңы тема: Күчтүү сезим (эмоция) аркылуу көркөмдөлүп, илептүү интонация менен айтылган сүйлөмдөр илептүү сүйлөмдөр деп ата- лат. Мындай сүйлөмдөрдүн аягына илеп белгиси (!) коюлат. Илептүү сүйлөмдөр бийик үн (тон) менен айтылат. Анын тутумундагы ички сезим- ди билдирүүчү сөз айрыкча көтөрүңкү үн менен басым маанисинде айтылат: – Жер, дүйнөнүн бардык булуң-бурчунда адам баласын баккан жер, сен айткын, жан боордош жер! (Ч. А.)

Дагы бир эске алуучу нерсе: илептүү сүйлөм өтүлүп жаткан сабакта мугалим милдеттүү түрдө буйрук сүйлөм тууралуу маалымат берүүсү керек.

• Буйрук сүйлөм эркти (өтүнүч, буйрук, каалоо ж. б.) билдирет да, буйруу маанисинде айтылат.

• Сүйлөмдүн бул түрүнүн аягына илеп (!) белгиси коюлат. Мисалы: Алинур, тур! Бардык чындыкты айтып бер!

Окуу китебинде 123-көнүгүүдө берилген тексттин негизинде окуучулар анда айтылган интонацияга жана коюлган тыныш белгилерине көңүл бурушат. 124-көнүгүүнү окуучулар топторго бөлүнүү менен аткарып, 1-топ окуу куралдарын сактоо жөнүндө, 2-топ элдердин достугу жөнүндө, 3-топ жаратылыштын көрүнүшү, аны коргоо тууралуу ураан, чакырыктар- ды жазып, тыныш белгилерин коюшат жана кандай интонация менен ай- тыларын түшүндүрүшөт.

Айтылган аныктамалар окуу китебиндеги 125–126–127-көнүгүүлөр аркылуу бекемделет. Алар топко бөлүнүү менен ишке ашырылат.

Сабактын кийинки бөлүгүндө мугалимдин тандоосу менен төмөнкү текст сунушталат. Окуучулар мугалимдин бөлүштүрүүсү менен окуп, ан- дагы интонацияга көңүл бурушат.

...Бала кыска, бирок катуу чаңырып жиберди. Сарай жакка кир жай- ганы бараткан Асылгүл Кенжештин кыйкырыгын угуп, бурчту айлана чуркап чыкты да, ошол замат көтөрүп бараткан кирин жерге ыргытып жиберип, Бостондун эшигине аттап-буттап жетип барды:

• Карышкыр! Баланы алып кетти, кокуй күн! Болгула, болгула тез! Бостон эмне болуп кеткенин түшүнбөй, дубалдан шапа-шупа мыл-

тыгын ала коюп, үйдөн атып чыкты, артынан Гүлүмкан жүгүрдү.

• Тигине! Тигине, Кенжеш! Карышкырдын жонунда баратат, кудай ай!- деп Асылгүл кыйкырып жатты.

Бостон карышкырды өзү да көрдү желе жортуп кетип бараткан экен, жалына арта салынган бала өкүрүп-бакырып ыйлап баратат.

• Токто! Токто, Акбара! Токто дейм!- деп Бостон үнүнүн болушунча кыйкырды. Карышкырдын артынан жүгүрүп жөнөдү.

Акбара да жүрүшүн тездетти. Бостон тамагы айрылганча бакы- рып, колунда мылтык, артында баратты.

• Ташта, Акбара! Ташта баланы! Экинчи бөрү аттууга тийбейин!

Таштап кет баламды! Акбара! Айланайын, Акбара, ташта баланы!

Ч. Айтматов “Кыямат”

Окуучулардын билимин баалоо критерийдин негизинде жүргүзүлөт.

• эрежени билип, аны пайдалана алышы;

• сүйлөмдлөр бири-биринен айырмалашы;

• сүйлөм, анын түрлөрүн мааниси боюнча ажырата алышы;

• жоопторунун так жана тууралыгы;

• өзүнүн оюн далилдеп бере алышы

• тексттен жай, суроолуу жана илептүү жана буйрук сүйлөмдөрдү аныктай алышы;

• тиешелүү тыныш белгилерин коё билиши.

Үй тапшырма: 128-көнүгүү.