Йод биздин жашообузда долбоордук иш.

Бишкек шаарындагы Р.Шүкүрбеков атындагы № 38 мектеп- гимназия окуу- тарбия комплекси.  

Долбоордук иш

Иод биздин жашообузда

Мазмуну.

• Долбоордун максаты,милдети
• Кириш сөз
• Иод деген эмне? Иоддун келип чыгышы. Жаратылышта кездешүүсү.
• Физикалык, химиялык касиеттери жана алынышы.
• Иоддун колдонулушу.
• Иод жетишсиздигинен келип чыккан оорулар.
• Иод жетишпестигин алдын алуу үчүн керектүү иодду кайдан алабыз?
• Корутунду
• Колдонулган адабияттар
•  
•  
•  

Иод деген эмне?

• Иод  ( лат.   Iodum ) —  Д. И. Менделеев  мезгилдик системасында 2-мезгилинин VII А группасынын элементи, галогендерге(туз пайда кылуучу) кирет катар номери 53, атом массасылык бирдиги 126,9044м.а.б. Табигый иод туруктуу бир изотоптон турат 127 I , ал эми жасалма радиоактивдүү изотопторунан: 131I (T1/2 =8 күн) жана 133 I  (T1/2 =22 саат) ж.б. бар.
• Иод комнаталык температурада күңүрт көгүш - кызыл өңдө болуп, кристаллы азыраак жаркырап турат. Аны ысытсак суюктукка өтпөй туруп бууга өтөт, буусу муздак жерде кайра иод кристаллын пайда кылат. Кескин жыттуу, дем алуу органдарын дүүлүктүрүүчү элемент.

Иоддун келип чыгышы.

• Иод 1811-жылы француз окумуштуусу Б.Куртуа аркылуу ачылган. Ал эки айнек идиштин бирине күкүрт кислотасы менен темирдин жана экинчисине дениз балырларынын күлү менен сприттин аралашмасын даярдап койгон. Куртуанын ийнинде олтурган мышык секирип түшкүндө, идиштерди төңкөрүп кеткен. Суюктуктар аралашып кетип, андан сыя түстүү, кескин жыттуу буу көтөрүлүп чыккан. Ал муздагандан кийин жалтырак
• кристаллдар пайда болгон. Пайда болгон кристалл иод эле. Ошонтип иоддун ачылышына мышык себепкер болгон.

• 1813-жылы Гей – Люссак өз алдынча тыкат иликтеп бул элементке иод деген атты ыйгарган. Грек тилинен которгондо «иодес» (күлгүн түстүү буу)дегенди түшүндүрөт.

Иоддун жаратылышта таркалышы.

• Иод деңиз сууларында аз санда кармалып жүрөт. Андан тышкары деңиздерде жашаган айрым балырлардын ткандарында болот. Иод калий иодаты жана туздары түрүндө, натрий селитрасы менен бирге Чили жана Боливияда кездешет.
• Минералдардын ичинен көп кездешкени — лаутарит Ca(IO 3 ) 2 . Аз санда кездешкендери — иодобромит  Ag(Br, Cl, I), эмболит Ag(Cl, Br), майерсит CuI·4AgI.
• Лаутарит  Ca(IO 3 )

Иодобромит

Түссүз, боз,сары, жарыкта карарат. Кристаллдык жаркырактыкка ээ. Катуулугу 22,5. Тыгыздыгы 5,55-5,66. Минерал бычак менен кесилет. Жеңил балкып ээрийт, аммиактын эритмесинде жакшы ээрийт. Медицинада жүрөк- кан тамыр ооруларын дарылоодо колдонулат.

Эмболит

Майерсит CuI·4AgI

Иоддун физикалык касиети.

• Табигый иод туруктуу бир изотоптон турат 127 I , ал эми жасалма радиоактивдүү изотопторунан: 131I (T1/2 =8 күн) жана 133 I  (T1/2 =22 саат) ж.б. бар. Иондошуу энергиясы:  I 0 ® I+ ® I2+ ( эв  м-н) 10,45 жана 19,1 барабар. Мүнөздүү кычкылдануу даражалары –1+1,+3,+5, +7 барабар. Салыштырмалуу терс электрдүүлүгү Полинг боюнча 2,6 барабар Атом радиусу 0,133  нм  ; ион радиусу 0,220 нм. Иод жер кыртышында массасы боюнча 3 ×10-5 % түзөт, иод суу өсүмдүктөрүнүн организминде чогулат (балырлар),кара-күрөң түстөгү кристаллдык зат; металлдык жалтырактыкка ээ; тыгыздыгы 4,94  г/см3  ; кайноо температурасы 185,5ºС, балкып эрүү температурасы 113,5ºС. Иод катуу зат. Кадимки шартта кескин жыттуу, кызгылт көк түстө, ал эми ысытканда суюк абалга өтпөй түздөн-түз бууланат, ал бара –бара жаркыраган түстө конденцацияаланат. Мындай ыкма менен заттарды алуу кургак буулантып айдоо(возгонка)деп аталат. Возгонка көп убакытта иодду таза түрүндө алуу үчүн пайдаланылат. Сууда начар, бензин, спиртте,керосинде жана бензолдо жакшы эрийт.100г сууда 2,5г эле эрийт.
•  

Иоддун химиялык касиети.

• Химиялык активдүүлүгү хлор менен бромго караганда төмөнүрөөк. Металлдар менен ысытканда реакцияга тез кирип, иодидди пайда кылат.
• Hg+ =Hg
• Cуутек менен суутек иодидин пайда кылат.
• + =2HI
•  
• Иоддун кычкылдандыргыч касиети хлор менен бромго салыштырмалуу начар келет.
• S+ =S+2HI
•  
• Щелочтун ысытылган суудагы эритмеси менен иодид жана иодаттарды пайда кылат:
• 3 + 6NaOH = 5NaI + NaI + 3 O
• Крахмалга иод. эритмесин тамызганда көк түстү пайда кылат.

Иоддун алынышы.

• Эгерде калий иодидинин эритмесине хлордуу сууну куйса анда түсүнүн өзгөрүшү боюнча, иод бөлүнгөндүгүн байкоого болот.
• 2KI+C =2KCL+ (крахмал көгөрөт).

Иоддун колдонулушу.

• 5% иоддун спирттик эритмеси кесилген,жаракат алган терилерди дезинфекциялоочу каражат катары колдонулат. Булчуңдардагы шишиктерге сетка жасоодо колдонулат.Иоддун касиети оору жаратуучу зыяндуу микрорганизмдерди, грибокторду, мителерди жок кыла тургандыгында. Иод бул колдогу эң күчтүү антибиотик, андыктан ал дүйнөнү инфекциалардан коргоочу күч боло алат.

• Иод кылмыштуулукту аныктоодо да колдонулат.
• Мисалы: банкноттун бетиндеги манжа издерин аныктоодо иод буусу колдонулат.

Иод жетишсиздигинен келип чыккан оорулар.

• Дүйнөлүк саламаттыкты сактоо уюмунун маалыматына ылайык дүйнөдө дээрлик ар бир үчүнчү адам иод жетишсиздигинен жабыр тартат. Он миллиондогон балдар организмдеги иод жетишсиздиги менен төрөлөт.
• Альпы, Пакистан, Россиянын көп жерлери, Африканын айрым аймактары, Борбордук Азия эндемикалык аймактарга кирет.
• Иод жетишсиздигинен пайда болуучу оорулардын ичинен богок оорусу жыл санап көбөйүп жатканын дарыгерлер айтып келишет. Бул ооруну убагында дарылоо зарылдыгын эскертүү менен бирге богоктун алдын алуунун жолдоруна жана анын пайда болуу себептерине токтолобуз.
• Богок же зоб оорусу калкан безинин иштөө функциясынын начарлашынан улам пайда болот. Калкан бези адамдарда кекиртектин алдынкы жагында орун алган. Калкан безинин оорусу моюндун жоонойуп кетүүсүнө алып келет. Богок оорусуна чалдыккан кезде, калкан безинин кызматы бузулуп, гормондор бирде аз, бирде көп өлчөмдө бөлүнөт.
• Бул оору чыгармачылык адамдарда гана эмес, баардык кесип ээлеринде болот. Анын себеби тукум куучулук, инфекциялар, психикалык жаракаттар, организмдин алсыроосунан, чарчагандыктан, депрессия, борбордук нерв системасынын жабыркашы, жыныс бездеринин оң иштебөөсүнөн келип чыгат. Күн тартибине багынбай, түндө уктабай, убактысында тамактанбай жүргөндүктөн бул ооруга чалдыгышат. Аларга диффуздуу токсикалык богок кирет.
• Калкан безинин гиперфункциясы менен гипеплазиясынын кесепетинен пайда болгон богок кандай болот?
• Анда адамдын эске сактоо жөндөмү төмөндөп, депрессияга, нервдин жабыркашына, теринин кургап, чачтын түшүсүнө, дене температурасынын төмөндөшү, организмге суу жыйналып, стресстин кесепетинен ашыкча салмак кошуп же болбосо арыктап кетет.

Иод жетишсиздигинен пайда болгон оорулар

• Кыргызстан иод жетишпеген аймакка кирет. Ошондуктан ар бир адам жеп жаткан тамагынын курамындагы йодго өзгөчө маани бергени жөн. Иод жетишпөөчүлүгү тахикардия, колдун калтырашы, диффуздук токсикалык ооруларга себеп болот. Тынчсыздануу пайда болуп, булчуң эт алсызданат. Күчөп кеткен учурда организмдеги туз менен суунун балансы бузулуп, тамактын астындагы без шишип, адамдын көздөрү сыртка чыгып, беттери өзгөрүп, дем алуусу кыйындайт. Нерв талчаларынын кыймылы төмөндөп, мээнин иштөөсү өзгөрөт, акыл эсинин иштөөсү үзгүлтүккө учурайт, жаш балдарды кем акылдуулукка алып келет.
• Жүрөктүн минуталык согушу жайлайт. Миокард гипоксиясы калыпташат. Тамак-аш сиңирүү процесси бузулат. Богок оорусунан дарылануу дүйнө жүзүнүн ден соолук сактоо уюмунун эрежеси баардык жерде бирдей.
• Богоктун түрү көп. Анын ичинен көп тараганы-эндемиялык богок. Богок оорусунда адамдын калкан бези жабыркайт. Аны аныкташ үчүн калкан безинин көлөмүн текшерүү зарыл. Ал УДИ (ультрадобуштук изилдөө) жолу менен аныкталат. Норма боюнча аял кишиники 18 см чейин болсо, эркектердики 25 см чейин болушу керек. Бул көрсөткүчтөрдөн жогору болсо, ал эндемиялык богок деп аталат.
• Анын үч түрдө сыпатталат:
• 1. Калкан бези көрүнбөйт, сыйпалаганда сезилбейт.
• 2. Калкан бези көрүнбөйт, бирок сыйпалаганда сезилет.
• 3. Калкан бези жуткан кезде көрүнүп турат
•  

Иод жетишпестигин алдын алуу үчүн керектүү иодду кайдан алабыз?

• ИОДГО БАЙ СҮТ АЗЫКТАРЫ

ИОДГО БАЙ ДЕҢИЗ ӨСҮМДҮКТӨРҮ ЖАНА ЖАНЫБАРЛАРЫ.

ИОДГО БАЙ ӨСҮМДҮКТӨР.

ИОДГО БАЙ КУРГАТЫЛГАН МӨМӨЛӨР.

Курамында иод бар дары –дармектер.

Иоддун күнүмдүк колдонулушуна көрсөтмө.

к/н

Жаш өзгөчөлүгү

1

Иоддун бир күндөгү керектелүүчү өлчөмү (мкг).

1-8 балдар

2

9-16 балдар

3

90

120

Чоң адамдар

4

Боюнда бар энелер

150

5

220

Бала эмизген энелер

290

.

Сурамжылоо.

• 1 Тамак –ашта иоддолгон тузду колдоносузбу?
• 2 Деңиз тамак-аштарын көп колдоносузбу?
• 3 Сиз өзүңүздү көпчүлүк учурда кандай сезесиз?
• 4 Сиз тез-тез тердейсизби?
• 5 Иод бизге эмне үчүн керек?
• 6 Кайсы продуктуларда иод кездешээрин билесизби?
•  
•  

Эксперимент.

• Организмдеги иодду аныктоо үчүн иоддон сетка жасоо.
• Көрсөтмө: Алаканга иоддуу сетканы 1см туурасынан жана тигинен чийебиз.
• Анткени бул ыкма тез жана эффективдүү таасир этет.
• Жыйынтыгы: 1) эгерде иоддуу сетка 1 саатта жок болсо организмдин иодко өтө муктаждыгын көрсөтөт.
• 2) 3 сааттан кийин жок болсо, иод жетишсиздиги байкалат.
• 3) 6 сааттан кийин жок болсо, иод жетишсиздиги көп байкалбайт.
• 4) 1суткада жок болсо, организмде иод жетиштүү.
• Менин жыйынтыгым : Экспериментке 16- окуучу катышты.
• Жыйынтыгында:Иоддуу сетка жок болду.

Эксперимент жүргүзүү

Жыйынтыгында:Иодду сетка жок болду. Жыйынтыгы боюнча 94% окуучуларда иод жетишсиздиги байкалат .

1сааттан кийин

3 сааттан кийин

1

5

6 сааттан кийин

1 суткадан кийин

7

3

КОРУТУНДУ.

• Биз жүргүзгөн изилдөөчүлүк иштерден кийин түмүндөгүдөй жыйынтыкка келдик:
• Иод жетишсиздиги актуалдуу көйгөй экендиги байкалат.
• Иод жетишсиздиги көбүнчө чоң адамдарда байкалат.
• Иод жетишсиздиги организмде көп ооруларга алып келип, өзгөчө жаш өспүрүмдөрдө акыл –эс өрчүү жөндөмдүүлүгүн начарлатат.
• Окуучулардын арасында да иод жетишсиздиги аныкталды.
• Ошондуктан иодду күнүмдүк тамак –ашта норма менен колдонууга аракет жасайлы. Ошондо биз иод жетишсиздигин алдын алып, ден-соолугубуз бекем болот.