"?аза?станны? ауа температурасы"

Саба?ты? кезе?дері

М??алімні? іс-?рекеті

О?ушыларды? іс-?рекеті

1.?йымдасты-ру кезе?і

О?ушылармен амандасу. Т?гендеу. Саба??а дайынды?ын тексеру. Психологиялы? дайынды?ын тексеру.

М??аліммен амандасу. Саба?та кім жо? екенін аны?тау.

2.?й тапсырмасын тексеру кезе?і.

(10+1-2 мин)

Е? алдымен кескін карталарын тексереді. «К?н радиациясы» ??ымын бекіту ?шін мынадай с?ра?тар мен тапсырамалар береді:

1) Негізгі климат ?алыптастырушы факторларды ата?дар.

2) К?н радиациясы дегеніміз не?

3) К?н радиациясыны? ?андай т?рлерін білесі?дер?

4) Картадан ?аза?стан аума?ында жиынты? к?н радиациясыны? таралуын аны?тап, оны? ?р т?рлі болу себебін т?сіндірі?дер.

Кескін карталарын м??алімге тексертеді. С?ра?тар?а жауаптары:

1) К?н радиациясы, атмосфера циркуляциясы, т?сеніш беті

2) К?н радиациясы дегеніміз – К?ннен шы?атын с?улелі ?уат.

3) К?н радиациясыны? т?рлері – тура, шашыранды, жиынты?, ж?тыл?ан, ша?ылыс?ан

4) Жиынты? к?н  радиациясы солт?стіктен о?т?стікке ?арай артады. Б?л оны? ?о?ыржай ендігіні? о?т?стігіне ?арай орналасуына байланысты болатын ??былыс.

3. Жа?а та?ырып?а к?шу кезе?і

1) Ауа массасы дегеніміз не?

2) Ауаны? ?ысымы дегеніміз не?

3) Жер бетінде температураны? жылды? ?згерісіне ?андай факторлар ?сер етеді?

4) Бір т?улік ішінде температура ?андай себептерге байланысты ?згереді?

5) Биіктеген сайын ауа температурасы ?алай ?згереді? Оны? себебі неде?

1) ?зіне т?н ?асиеттері бар: температурасы, ыл?ал м?лшері бар ?лкен ауа к?лемін ауа массаслары дейміз.

2) Ауаны? ?ысымы дегеніміз ауаны? жер бетіне т?сіретін салма?ы.

3) Жыл мезгілдеріні? ?згеруіне байланысты, я?ни Жерді? К?нді айнала ?оз?алуына байланысты жыл бойында температураны? таралуы ?згереді.

4) К?н мен т?нні? ауысуына байланысты, я?ни Жерді? ?з білігінен айналуы ?сер етеді.

5) Биіктеген сайын ауа температурасы т?мендейді. К?н с?улелері ауадан кідіріссіз ?тіп, оны тікелей ?ыздырмайды. Е? алдымен жер беті жылынып, содан кейін ауа?а тарайды.

3. Жа?а мате-риалды ме?геру кезе?і.

Жа?а та?ырыпты келесі жоспар бойынша ме?гереді:

1. Атмосфераны? циркуляциясы. Ауа массалары.

2. Ауаны? ?ысымы 

3. Желдер

4. ?аза?стан аума?ында ауа температурасыны? таралуы

М??алім жоспарды? ?р б?ліміне ?ыс?аша сипаттама жасап, ?ал?анын о?ушылар?а ?здері сипаттайтындай тапсырмалар мен с?ра?тар беру ар?ылы ме?гертеді.

Та?ырыпты ме?геру ?шін о?улы? м?тінімен ж?не климат картасымен ж?мыс істейді. О?ушыларды? жоспар бойынша орындайтын ж?мыстары:

1. М??аліммен бірге тал?ылай отырып, атмосфераны? т?менгі б?лігі тропосферада ауа а?ындарыны? болатынды?ы мен оны? ?рдайым ?оз?алыста, сипаты бойынша ?р т?рлі болатынын аны?тайды. Кейін ?аза?стан аума?ына ?сер ететін ауа массаларыны? типтерін аны?тайды: олар ?шеу – арктикалы?, ?о?ыржай (полярлы?) ж?не тропиктік.

2.  ?ысымны? таралуына сипаттама береді: ?аза?стан аума?ында ?ысым біркелкі таралма?ан, м?нда ?ысымны? маусымды? ?згеруі бай?алады. О?ан Сібір антициклоны мен оны? о-б тарма?ы – Воейков белдеуі, Азор антициклоныны? шы?ыс тарма?ы ?серін тигізеді. Кейін республиканы? ?р жеріндегі ?ысымны? м?лшерін ?арастыра келе, оны? таралу ерекшелігіне то?талып кетеді.

3. Желді? таралуы атмосфера ?ысымыны? таралуы мен жер бедеріне тікелей байланысты екенін аны?тайды. Желді? ма?ызын аны?тап, республикада?ы оны? орташа температуралары мен жергілікті желдеріні? т?рлерін аны?тайды: ?аза?стан жерінде тау а??арлы?, сай?ан, ебі, шілік желдері, дауыл со?ады.

4. ?аза?стан аума?ында ауа температурасыны? таралу ерекшеліктерін аны?тайды: ол аума?ты? созы??ы болуына ж?не жер бедеріне байланысты. Орташа жылды? температура: солт?стікте 0,4°С-ден о?т?стікте 13,7°С-ге дейін. Е? суы? ай – ?а?тарды? айыны? орташа темп. солт?стікте -19°С, о?т?стікте -1,5°С. Е? суы? жер Атбасар -57°С, е? жылы ай – шілде айыны? орташа темп.  солт?стікте 19°С, о?т?стікте 28-30°С, е? жо?ары темп-лар солт-те 41°С, о?т-те 47°С. Температура инверсиясы – ?ыс?ы уа?ытта тау алдында, тау аралы? ?азанш???ырларда, ?зен а??арларынан тау беткейлеріне биіктеген темп-ны? сайын жо?арылауы. Ал шілде айында биіктеген сайын ауа темп-сы т?мендейді. Орташа жылды? амплитудасын аны?тайды.

4. Жа?а та?ырыпты бекіту

Жа?а та?ырыпты бекіту ретінде: 1. Кестені толтыру тапсырмасын береді;

2. Климат картасы бойынша ?а?тар мен шілде айларыны? орта температураны? солт?стіктен о?т?стікке, батыстан шы?ыс?а ?арай ?алай ?згеретінін бай?ау. Себебін т?сіндіру

1. Кейін республика аума?ында со?атын к?шті желдерді сипаттайды. Оны мына кестеге салады: 

№

?аза?стан аума?ында со?атын желдер

Желді? ?алыптасатын айма?ы

Жылдамды?ы, ба?ыты, со?у ?за?ты?ы

Ерекшеліктері

1) Ебі желі

?ытай жеріндегі Ебі-Н?р к?ліні? ?стінде жо?ары ?ысым ?серінен п.б.

60-80 м/с, Орта Азиядан Жо??ар ?а?пасы ар?ылы Алак?лге (о-ш-тан с-б-?а ?арай), 70-100 к?ндей со?ады

Желді? ішкі температурасы айналасыны? температурасынан 8-10°С. 

2) Сай?ан желі

Алак?л ?стінде жо?ары ?ысым орна?анда п.б.

50-60 м/с, с-б-тан о-ш-?а ?арай Ебі желіне кері ба?ытта, 2-3 т?улікке созылуы м?мкін

Алак?л ойысында темп. 30-37°С-?а т?мендейді. К?л де?гейі 1 м-ге к?теріледі. ?ырк?йек – с?ір айларында к?шті со?ады

3) Шілік желі

Шілік ?зеніні? бастау алатын м?зды?тар ??іріндегі сал?ын ауаны? Іле а??арына ?арай ы?ысуынан пайда болады

8-10 м/с, к?ндіз с-б-тан  о-ш-?а ?арай, т?нде о-ш-тан с-б-?а ?арай со?ады

Бір т?улік ішінде ба?ытын ?згертеді, ?ыста ?дей со??ан жел ?арды ?шырып, жол ?атынасын ?иындатады

4) Арыстанды-?арабас

?аратау жотасыны? о-б беткейіндегі Арыстанды ?зеніні? а??арымен со?ады.

35 м/с, солт?стіктен со?ып т?рады

Мойын??мны? ?стімен ?ткенде ??мды ?ара б?р?асын т?рады

5) ?ордай желі

Жамбыл облысыны? о-ш-да?ы Жетіжол жоотасы мен Кіндіктас тау а??арларында?ы ?ордай асуыны? ?стінен со?ады

40 м/с, 55  к?н к?шті со?ады

?ыста Сібір антициклоны орна?ан кезде жылдамды?ы артады

6) М??алжар желі

М??алжар тауынан со?ады

50 м/с, о?т?стік ж?не о-б-тан со?ады

К?зде батыстан ж?не с-б-тан келетін циклон ?серінен п.б.

2.  ?а?тар ж?не шілде айларында ауа темп-сы солт?стіктен о?т?стікке ?арай жо?арылайды, батыстан шы?ыс?а ?арай да т?мендейді.

5. Саба?ты ?орытындылау

Саба?ты ?орытындылау с?ра?тары: 1. ?аза?стан жеріне ?андай ауа массалары ?сер ететді? 2. Республика аума?ында со?атын ?андай к?шті желдерді білесі?дер?

О?ушыларды? жауаптары: 1. Арктикалы?, ?о?ыржай, тропиктік ауа массалары

2. Руспублика аума?ында Ебі, Сай?ан, Шілік, Арыстанды-?арабас, ?ордай, М??алжар

6. Ба?алау кезе?і

Саба? барысында белсенді ?атысып отыр?ан ж?не картамен ж?мыс істеген о?ушылар ба?аланады.

Ал?ан ба?аларын ты?дап, к?нделіктеріне ?ойдырады. Ескертулері немесе келіспеушіліктері болса, м??алімге айтады.

7. ?йге тапсырма беру

Тапсырмаларын ая?тама?ан жа?дайда оларды со?ына дейін ая?тау. М?тін со?ында?ы с?ра?тар мен тпасырмаларды орындау

К?нделіктерін