Как написать сочинение

Саражаков Николай Тимофеевич,

учитель хакасского языка и литературы

Подготовка к написанию сочинения в формате ГИА

по хакасской литературе

1.Чайаачы тоғыс пазарына чöптер

Чайаачы тоғысты пазар алнында иптiг одырарға паза олғаннарныӊ кöӊнiлерiн кöдiререрге чöптеглер пирерi. Прай сағысты чайаачы тоғыс пазарына айландырары. Тоғысты пiлдiстiг почеркнеӊ пазарға кирек полчатанын чарыт пирерге кирек. Хығырчатхан кiзее ниик хығырара ползын тiп, сағыс тударға.

2. Кiрiс

«Магнит» методнаӊ тузаланары

Метод «Магнит» хығырығҷыны постыӊ тоғызына хайығ айландырарына киректелчеткенi. Чайаачы тоғысты пастирға чöптер:

Пiрее хынған писательнiӊ, цитаталарынаӊ тузаланып, тоғысты пастирға чарир.

Кöзiдiмге алза, Борис Укачиннiӊ кибелiзiнiӊ ӱзiгiнеӊ тузаланчабыс.

(Борис Укачин)

3. Чайаачы тоғысха ат пирерi

Филипп Тимофеевич Бурнаковтыӊ «Пора тай нанҷым» улуғ чооғы хоостыра чайаачы тоғыс пазарға сағыс тутчабыс, аннаӊар пiс аны «Тай» тiп адап саларбыс.

Кöзiдiм: «Тай»

4. Eстӱнде пирiлген цитатанаӊ ноғадаӊар тузаланғанын чарыдары

Кöзiдiм: «Мин чайаачы тоғысты мындағ, ӱстӱнде таныхталған цитатанаӊ пастирға сағынчам. Алтай писательi Борис Укачин позыныӊ кибелiзiнде Сибирьде чуртапчатхан пик сындырлығ чонны кöзiтче, а Филипп Бурнаковтыӊ «Пора тай нанҷым» чооғында андағ ööн матырны паза аныӊ адын кöрерге чарир…»

5. Ноға тоғысты «Тай» тiп адап салғанын чарыдары

Козiдiм. Филипп Бурнаковтыӊ «Пора тай нанҷым чооғында он частығ оолах чабалкай хулунахты тай синiне читiре ӧскiрiп алча. Чоохтағы кееркестiг ööн матыр Кӱдет оолах позыныӊ тайын «Кӱлчӱк» тiп адап салғанын сизiнерге чарир. Ööнiнде хайди сiрер сизiндi поларзар чоох парар чиит оолахтаӊар паза тайыҷахтаӊар, че чайаачы тоғызыбысты чылғы малға чарытчабыс, аннаӊар «Тай» тiп адап салғабыс.

«Хакас-орыс сöстiкте пiди чарыдылча: сöс «Тай» жеребенок (от двух до трех лет)

Борис Укачиннiӊ цитазына килiстiре полар тiп санапчабыс. Оолах паза аныӊ тайыҷағы хузух салаазы осхастар, олар чуртастағы сидiктернi хада тобырчалар.…»

6. Хысхаҷахти писательнеӊ таныстырғаны

Кöзiдiм: «Хакас литературазында чылғы малнаӊ палғалыстырып, аймах -пасха писательлер пасчалар. Оларныӊ санында мындағ чайаачы устарны таныхтирға чарир: Александр Михайлович Топановты, Николай Георгиевич Доможаковты, Михаил Еремеевич Кильчичаковты, Филипп Тимофеевич Бурнаковты, Иван Мартынович Костяковты, Митхас Туранны, Олег Петрович Шулбаевтi паза анаӊ даа пасхаларын.

Ідöк ӱстӱнде пирiлген пиательлернеӊ пасха Филипп Бурнаковты таныхтирға чарир. Ол хакас оолахтыӊ чылғы малға хынызын «Пора тай нанҷым» улуғ чоох хоостыра хакас литературазына кир салған. Аннаӊар «Хабар» газетаныӊ журнализi Анатолий Султреков ,аны сағысха кирiп, газета хоостыра мындағ ӱндезiг пасча: «Филипп Тимофеевич Бурнаков (хоос литературадағы сола ады Филипп Арчол) Асхыс аймаандағы Ылырсы пилтiрi аалда 1932 чылда тöреен. Уғаа хормачы кiзi полған. Позынаӊар пiди чоохтирuа хынҷаӊ: «Тöреендöк, минiӊ пастағы сöстерiм полтыр: ручка -чазын пирiӊер…»

7. Чайаачы тоғыстыӊ ööн чардығы

Кöзiдiм: «Хакас чоныныӊ саблығ чайаачы узы Филипп Бурнаков хакас аалда тöреен, чылғы- малныӊ оӊдайын чахсы пiлчеткен кiзi. Оларнаӊ «Пора тай нанҷым» улуғ чооғында хығырығҷыны таныстырча. Ол позы ат чарызы марығны чахсы пiлчеткенiн пу хоос произведениеде сизiнерге чарир. Таныхталған чоохта чиит оолах позыныӊ пик хылиин хайдағ даа сидiктер урунза, алнында турғысхан пöгiнiн толдырарға кӱстенче. Оолахха пöгiннернi толдырарға, кöптi кöрген кiзi- Самдар аға- полысчы полча. Аныӊ чöптерiн ситкiп истiп, позына килiстiре тайыҷахты ӱгретче. Хакастар ат малны хаҷан даа улуғ аарласта тутчаӊнар. Аттыӊ омазына чарыдып, аймах- пасха чайаачы устар пасчалар. Сағамғы туста «ат чарызын» хакас кöг öмелерiнiӊ репертуарларында ат чӱгӱрiзiн тыӊнирға чарир. Оларны пiс удаа чатхан кöö пастыра исчебiс. Кöзiдiмге алза, «Айланыс» öменiӊ устағҷызы Александр Саможиков, Валентина Кирилловна Татарованыӊ «Чыллар, чыллар» кибелiзiне тöстенiп, кööн пас салған. Олар аны прай чир ӱстӱне мындағ сöстер хоостыра сабландырчалар:

«Чыллар, чыллар, чӱгiрiк аттар

Хайдар чӱгӱртiп парирзар, хайдар?

Ноға сiрернi пiр дее тут полбас.

Ноға чилнiлерiӊ паза айланмас…»

Пирiлген кибелiсте хыри-пазы чох сiлiг учухчатхан аттарныӊ тынызын паза омазын сизiнерге чарир.

Чылғы мал хакастарныӊ чуртазында ööн орында турча. Ирткен чылларда атнаӊ чон кöп тузаланған. Сағамғы техника тузында удаа тузаланмаза даа, ағаа аарлас, улуғлас сағыста хала парған. Ідöк Филипп Бурнаковтыӊ ат чарызынаӊар кöп ниме пiлiп аларға чарир. Сағамғы туста хакас тiлiнде «седок» сöс орыс тiлiнеӊ тузаланчабыс, а писатель пiстi пурунғы «мӱндӱт» сöстi тiлге кирерге чöп пирче. Ол аны килiстiре орын таап, мындағ кöзiдiмде ӱгреде пiди кöзiтче:

«Мӱндiт полҷаӊ, олғаннар, аныӊ ады, - тiбiстi Самдар аға, - атха одырҷаӊ кiзi пурынғылар iди адаҷаӊнар…»

Пирiлген кöзiдiм хоостыра, пiс пiлiп алчабыс хайди ат ӱстӱнде пик одырчатхан кiзiнi «мӱндiт» тiп адаҷаӊ полғаннарын. Ідöк «мӱндiттiӊ» тастындағы кöрiмiн ол туста кисчеӊ полғаннарын таныхтирға чарир: тегiлек пöрiгес, таар кибiҷек паза чiбек хур. Писатель пазох пiстi наа сöснеӊ таныстырча. Ол аны «порака» - чарғыҷы тiп адапча. Мыннаӊ сығара, атнаӊ палғалыстығ сöтернеӊ танызып алчабыс. Писатель ат чарызын олаӊай марығ, чiли, пiске кöзiтпинче. Ол аны харбазығнаӊ тиӊнестiрче. Илбек ада ханнығ чаа тузын, хаҷан прай халых чон фашист азымахчыларынаӊ тоғыр кӱресчеткен тусты кöзiтче. Автор ööн матыларны, чиит оолахты паза аныӊ тайыҷағын марығ пастыра пайларнаӊ тоғыр турғысча. Хоос произведениеде автор ööн матырны- Кӱдеттi, паза аныӊ тайыҷағын- Кӱлчiктi, совет чоныныӊ ӱчӱн турызып, чарыда пасча. Кееркестiг матырлар ат чарызы марығда чиӊiсчi полар ӱчӱн кöп сидiктернi алтирға килiс парған. Оолах чабалкай хулунахты тай синге читiре öскiрче. Позы андағ кӱстенҷiк полбаан полза, пайларныӊ аттарынаӊ турыстыра чарысха тимнеп полбасчых.

Филипп Тимофеевич Бурнаков чоохта удаа улуғ кiзiнiӊ (Самдар ағаныӊ) хыйға сöстерiнеӊ тузаланча, аны пiс мындағ чолларда кöрчебiс: «Соонзар Кӱдет ат ахсын тарта тут парған. Самдар ағаныӊ чöбiнеӊ иткен..».

Писатель «Пора тай нанҷым» чоохта улуғ частығ кiзiнi ,Самдар ағаны, таныхтаан полза, а Михаил Еремеевич Кильчичаков «Абалығ хол» пьесазында Орамай ағазар хайиин айландырча, iдöк Николай Георгиевич Доможаков «Ыраххы аалда» романында Хоортай ағаныӊ хыйғазын кöзiтче. Мыннаӊ сығара сизiнерге чарир, полған на писатель, постарыныӊ произведениелерiнде хакас чоныныӊ хыйға сöзiн (ах сағаллар) омазы пастыра пiске читiрерге кӱстенчелер…»

8. Чайаачы тоғыстыӊ тоозылғаны (заключение)

«Чайаачы тоғысты пастир алнында, пiс тиктеӊ не нимес, алтай чоныныӊ Борис Укачинiӊ цитатазынаӊ тузаланғабыс. Аныӊ кибелiзi «Хазалҷых хузух салаазы»,а Филипп Бурнаковтыӊ « Пора тай нанҷым» чооғындағы кееркестiг матырларға килiстiре полар тiп санапчабыс. Чоохтағы ööн матырлар, Кӱдет паза аныӊ тайыҷағы, урунған сидiктернi алтапчалар, че хайдағ даа хатығ чиллер полза, чиӊiс чолына читчелер. Оолах позы чабалкай хулунахты тай синiне читiре öскiрiп, пайларныӊ чахсы аттарынаӊ тоғыр турғысча, хайда ол тайыҷағынаӊ хада чалтырама чиӊiс тутча. Чиит оолахты чоохтағы матыр Самдар аға ат малны чарысха айдағ оӊдайнаӊ тимнирiне ӱгретче.

Ідöк писатель Филипп Бурнаков «Пора тай нанҷым» чооғында сағамғы туста тузаланминчатан сöстернеӊ таныстырча.

Позыбыстыӊ чайаачы тоғызыбыста писатель Борис Укачинович Укачиннiӊ ӱстӱнде таныхталған кибелiзiнiӊ халғанҷы чолларынаӊ тоозарға сағынчабыс:

«Я с кем-нибудь даже могу поделиться...
Мой друг неизвестный!
Быть может, с тобой?...»

Филипп Тимофеевич Бурнаков хакас литературазына улуғ хозым ит салған тiп чоохтаза, саба полбас тiп сағынчабыс. Аныӊ «Пора тай нанҷым» чооғы хоостыра «ат чарызы» марығдаӊар кöп ниме пiлiп аларға чарир тiп таныхтапча. Кирек полза пирiлген чоох хоостыра чуртасха даа ӱгрет салар, тiп чоохтанғанға тööй пiлдiрче…»

9. Хоос оӊдайларнаӊ тузаланары (Художественные средства)

Чайаачы тоғыс пасчатса, кöп хоос оӊдайларнаӊ тузаланарға чöп пирчебiс. Эпитет:

«Чиит оолах, пик сындырлығ чон, чабалкай хулунах…»

Тиӊнестiрiглер (сравнение):

Оолах паза аныӊ тайыҷағы хузух салаазы осхастар,

«Кiзi чiли öстеп ала, писатель «Пора тай нанҷым» чоохта улуғ частығ кiзiнi, Самдар ағаны, таныхтаан полза, а Михаил Еремеевич Кильчичаков «Абалығ хол» пьесазында Орамай ағазар хайығ айландырча, iдöк Николай Георгиевич Доможаков «Ыраххы аалда» романында Хоортай ағаныӊ хыйгазын кöзiтче. Мыннаӊ сығара сизiнерге чарир, полған на писатель, постарыныӊ произведениелерiнде хакас чоныныӊ хыйға сöзiн (ах сағаллар) омазы пастыра пiске читiрерге кӱстенчелер…»

Метафоралар:

«Алтын хол, ах сағал, чатхан ӱнi пiстiӊ чирнеӊ, хайдар хайхастығ сыӊырапча…»

Хаталыстар (повторение):

«Чыллар, чыллар, чӱгӱрiк аттар…»

Тiрiлдiрiстер (олицетворение):

«Я — горного кедра колючая ветка!
Расту. Зеленею. И с первого дня
Гроза надо мной пролетала нередко
И молнии косо метала в меня…»

«Чыллар, чыллар, чӱгӱрiк аттар

Хайдар чӱгӱртiп парирзар, хайдар?

Гиперболалар (преувеличение):

«Тағ синiнҷе алып пол парды, хыри- пазы чох сiлiг учухчатхан аттарныӊ тынызын…»

Тузаланған литература

1. Анжиганова, О. Хакасско-русский словарь. – Новосибирск: Наука, 2006. – 1114 с.

2. Бурнаков, Ф. Пора тай нанxым. – Аuбан, 1987. – 168 с.