Календарно-тематическое планирование Саха тыла 3 класс

1. Быьаарыы сурук

Тереебут тыл, федеральнай государственнай уерэх стандартын (ФГОС) ирдэбилинэн, уопсай уерэхтээьин булгуччулаах чааьыгар киирэн, базиснай уерэх былааныгар (федеральнай) миэстэтэ, уерэтиллэр чааьа чопчу ыйыллан уерэтиллэр таьыма урдээтэ. Алын суьуех оскуола таьымыгар тереебут тылы уерэх предметин быьыытынан уерэтиигэ тумук ирдэбили эмиэ федеральнай государственнай уерэх стандарта суруннуур.

Ити ааттаммыт докумуон быьыытынан, начаалынай уорэхтээьин таьымыгар нуучча уонна торообут тылы уорэтиигэ тэн таьымнаах тумук ирдэнэр. Тереебут тыл атын уерэх предметтэрин кытта бииргэ о5о личность быьыытынан сайдыытын хааччыйыахтаа5а этиллэр, ону сэргэ урукку еттугэр ирдэммэт сана булгуччулаах ирдэбили - уерэнээччигэ уерэх дэгиттэр дьайыыларын инэриини киллэрэр.

Оскуола5а тереебут тыл предметэ баьылыыр суолталаах. Бастакы суьуех оскуола5а тереебут тыл туерт сыл устата уерэтиллэр. Тереебут тылы уерэтии олох сана ирдэбилигэр эппиэттиир, билинни о5о сайдыытын хааччыйар соруктаах. кыра кылаас о5ото ейдеен, сеп тэтимнээхтик таба аа5ара, суруйара, онтун ырытара, дьин чахчыны кытта тэннээн керере, санаатын сааьылаан этэрэ, кэпсиирэ, кэпсэтэрэ, тумуктуурэ бэйэтин тереебут тылын билэриттэн тутулуктаах.

Программа сурун сыала-соруга — тылынан уонна суругунан сананы сайыннарыы, ортоку суьуех оскуола5а саха тылын уонна литература курсун уерэтиигэ бэлэмнээьин. Манна биллэрэр, сайыннарар, иитэр сорук тэннэ дьуерэлэьэр.

Алын кылаастарга тереебут тылы уерэтии программата туерт сурун салаалаах:

• грамота5а уерэтии;

• аа5ыыга уерэтии;

• фонетика, грамматика, таба суруйуу;

• тылы сайыннарыы.

Хас биирдии салаа тылы туттуу туерт керунун (истии, санарыы, аа5ыы, суруйуу уеруйэхтэрин) дэгиттэр сайыннарар соруктаах.

Саха тылын уорэтии чааьа начаалынай уорэхтээьини суруннуур уопсай уорэхтээьин программатыгар (Примерная основная общеобразовательная программа начального общего образования) бэриллэр торообут тылынан уорэнэр кылаастарга аналлаах базиснай уорэх былаанын 4 (тордус) барыйааныгар тирэ5ирэн быьаарыллар. Уорэх тэрилтэтэ бэйэтин уорэ5ин программатын, былаанын оносторугар онно баар булгуччулаах чааска киирбит предметтэр чаастарын тутуьара ирдэнэр. Онно эбии уорэх былаанын талар чааьыттан бэйэтэ корон, ханнык ба5арар предмеккэ чаас эбэрэ, эбэтэр атын предмети эбии уорэтэрэ конул.

Ити ыйыллар базиснай уорэх былааныгар нуучча уонна торообут тылы уорэтии чаастарын ахсаана тэннэнэн, ордук государственнай статустаах торообут тыл урдук таьымна уорэтиллэригэр усулуобуйа тэриллибитэ костор. Ону сэргэ торообут тылы уорэтии нуучча тылын уорэтиигэ тирэх буоларын ситиьэр туьуттан уорэх матырыйаалын аттарарга табыгастаах балаьыанньа уоскуур.

Уерэх былаанынан алын суьуех оскуола5а тереебут тылы уерэтиигэ барыта 542 ч. керуллэр. Ол иьигэр:

1. кылааска — 102 чаас

2. кылааска — 102 чаас

3. кылааска — 136 чаас

4. кылааска — 102 чаас.

Туруоруллубут сыалы – соругу ситиьиигэ 3 кылааска туьаныллар уерэх кинигэлэрэ:

1. Каратаев И.И. «Азбука»

2. Саха тыла: маннайгы кылааска уерэнэр кинигэ: /матырыйаалы хомуйан онордулар: Л.В. Захарова уо.д.а.; кинигэ таьын ойуулаата: О.Н. Осипов, Дьокуускай: Офсет, 2017

3. «Саха тыла» 2 кылаас Захарова Л.В. Дьокуускай: «Бичик» 2017

4. Саха тыла. 3 кылаас Захарова Л. В.; Дьокуускай; Бичик,2017.

5. Саха тыла 4 кылаас, Дьокуускай «Бичик», 2017

1. Үерэх предметин уопсай ейдебулэ

(Общая характеристика учебного предмета)

Начаалынай оскуола5а тереебут тылы уерэтии предметэ атын уерэх предмэттэрин ортотугар уерэнээччи тылын-еьун уонна ейун-санаатын сайыннарар, сурун уерэнэр уеруйэ5и инэрэр кыа5ынан бас-кес балаьыанньаны ылар предмет буолар. Онон бу предмети уерэтии таьымыттан саха оскуолатыгар начаалынай уерэхтээьин уопсай туруга, уерэнээччи салгыы сурун оскуола5а ситиьиилээхтик уерэнэрэ тутулуктаах.

О5о начальнай оскуола5а уорэнэр сааьыгар билиитэ – коруутэ балысханных кэниир, тыла – оьо уонна ойо – санаата имигэстик сайдар, иэйиитэ уонна саныыр санаата судургутук олохсуйар буолан, торообут тылы бу кэмнэ кичэйэн уорэтии – норуот тыла чол туруктаах буоларыгар, кэнчээри ыччакка улуу нэьилиэстибэни тириэрдэргэ олус суолталаах.

Тереебут тылы уопсай уерэхтээьин алын суьуех таьымыгар уерэтии сыалын ус хайысха5а араарыахха сеп:

1) Уерэнээччигэ тереебут тыл туьунан билиини аан дойду туьунан научнай билии быстыспат сор5отун быьыытынан инэрии, тыл уерэ5ин сурун балаьыанньаларын билиьиннэрии, онно оло5уран, о5о билэр-керер, толкуйдуур кыа5ын сайыннарыы;

2) уерэнээччи дьону-сэргэни кытта тереебут тылынан бодоруьар уеруйэ5ин, сана (тыл) культурата киьи уопсай культуратын быстыспат сор5ото буоларын туьунан ейдебулгэ тирэ5ирэн, сана (тыл) араас керунэр (кэпсэтии, суруйуу, аа5ыы, ейтен айыы о.д.а.) уерэтэн, салгыы сайыннарыы;

3) уерэнээччигэ тереебут тыл норуот ытык ейдебуллэриттэн биирдэстэрэ буоларын быьыытынан ураты харыстабыллаах сыьыаны инэрии, хас биирдии киьи ийэ тылын сайыннарар иэстээ5ин ейдетуу;

Тереебут тылы начаалынай оскуола5а уерэтии сыала маннык сурун соруктары быьаардахха ситиьиллэр:

- дьону-сэргэни кытта бодоруьар сана (тыл) сурун керуннэрин уерэнээччигэ уерэх дэгиттэр дьайыыларын инэриини кытта бииргэ алтыьыннаран уерэтии;

- тыл (сана) - бодоруьуу сурун ньымата диэн тутаах ейдебулгэ тирэ5ирэн, уерэнээччи кэпсэтэр уонна санаатын толору этэр (тыл этэр), суруйар уеруйэ5ин сааьыгар сеп тубэьиннэрэн сайыннарыы;

- тыл уерэ5ин билиитигэр, сурук-бичик культуратын терут ейдебуллэригэр оло5уран, уерэнээччи тереебут тылын литературнай нуорматын тутуьарын, ал5аьа суох санарарын уонна суруйарын ситиьии;

- тыл уерэ5ин сурун салааларын (лексика, фонетика, морфология, синтаксис, тиэкис) туьунан уопсай ейдебулу инэриигэ тирэ5ирэн,уерэнээччи толкуйдуур дьо5урун сайыннарыы, сааьыгар сеп тубэьиннэрэн, ей улэтин дьайыыларыгар уерэтии;

- тереебут тылы билии, харыстааьын, сайыннарыы сурун ньымаларыгар уерэтии.

Саха оскуолатыгар нуучча тылын уорэнээччи торообут тылга ылбыт билиитигэр, инэриммит уоруйэ5эр уонна сатабылыгар тирэ5ирэн уорэтии – билигин олохсуйбут ойдобул, бастын учууталлар угэскэ кубулуйбут уорэтэр ньымала. Онно тирэ5ирэн, ФГУОС уорэнэргэ уорэтэр сурун балаьыаннатыгар уонна ирдэбилиглэр оло5уран, торообут тылга тирэ5ирэн нуучча тылын уорэтиини сана таьымна таьаарар кэм кэллэ.

Торообут тылы начаалынай оскуола5а уорэтии уорэнээччи нуучча тылын кэбэ5эстик ылынарын хааччыйар, нуучча тылыгар тыл уорэ5ин угус уопсай балаьыанньаларын хос эбэтэр уруттаан уорэтэри лаппа а5ыйатан, учуутал уорэх чааьын о5о нууччалыы санатын сайыннарыыга аныыр усулуобуйатын уоскэтиэхтээх. Онон саха оскуолатыгар нуучча тылын уорэтии хаачыстыбатын тупсарыыга усулуобуйа уоскэтии – торообут тылы уорэтии хос сыала-соруга.

Программа угэс буолбут уерэхтээьин тупсарыллыбыт систематыгар оло5урар. Билии, сатабыл уонна уеруйэх кээмэйэ уерэх стандартын ирдэбилигэр сеп тубэьэр.

Начаалынай кылааска саха тылын уерэтии о5о5о ытык ейдебуллэри (духуобунай сыаннастары) инэриигэ улахан суолталаах. Киьи аймах уйэлэртэн уйэлэргэ тутан илдьэ кэлбит ытык ейдебуллэрэ (духуобунай сыаннастара) тереебут тыл эгэлгэтигэр, кэрэтигэр сенеллер. Ол курдук уерэтии ис хоьоонугар тыл уерэ5ин сурун хайысхаларын сэргэ уруок, кэпсэтии (бодоруьуу) тиэмэтин, уерэтии матырыйаалын быьыытынан тереебут дойду, ийэ дойду, тереебут тыл, айыл5а, улэ, терут дьарык, ыал, дьиэ кэргэн, айымньы уонна кэрэ эйгэтэ, кенул, кырдьык, утуе санаа, киьи аймах, аан дойду омуктарын тылларын уонна культуратын эгэлгэтин курдук ытык ейдебуллэр (духуобунай сыаннастар) киириэхтээхтэр.

1. Yерэх былааныгар уерэх предметин миэстэтэ (описание места учебного предмета)

Уерэх федеральнай базиснай былаанын барыйааныгар оло5уран, саха оскуолатын начаалынай кылаастарыгар тереебут тылы уонна литературнай аа5ыыны уерэтиигэ барыта холбоон нэдиэлэ5э 21 чаас бэриллэр:

1 кылааска – 5 чаас (тереебут тылы уерэтиигэ – 3 чаас, аа5ыы уруога – 2 чаас ),

2 кылааска – 5 чаас (тереебут тылы уерэтиигэ – 3 чаас, аа5ыы уруога – 2 чаас ),

3 кылааска – 6 чаас (тереебут тылы уерэтиигэ – 4 чаас, аа5ыы уруога – 2 чаас ),

4 кылааска – 5 чаас (тереебут тылы уерэтиигэ – 3 чаас, аа5ыы уруога – 2 чаас ).

3 кылааска сылга 136 чаас: 1 чиэппэр – 32 чаас, 2 чиэппэр – 28 чаас, 3 чиэппэр – 44чаас, 4 чиэппэр – 32 чаас.

4. Ытык ейдебуллэри инэрии, уерэх сатабылларын сайыннарыы, тустаах уерэх предметин уерэтии тумуктэрэ (Личностные, метапредметные, предметные результаты освоения учебного предмета)

Ытык ейдебуллэри инэрии тумугэ (личностные результаты)

Саха тылын оскуола5а уерэтии кэмигэр о5о маннык ытык ейдебуллэри (духуобунай сыаннастары) инэриннэ5инэ тереебут тыла сайдарыгар бэриниилээх, эппиэтинэстээх буоларыгар, бэйэтин кыа5ын толору туьанарыгар эрэниэххэ сеп.

Тереебут тыл - омугу сомо5олуур тыл буоларын ейдуур.

Тереебут тыл терут айылгыта, уйэлээх угэьэ, этигэн кэрэтэ норуот тылынан уус-уран айымньытыгар уонна уус-уран литература5а сенмутун билэр.

Тереебут тылын сайыннарар, кэлэр келуенэ5э тириэрдэр ытык иэстээьин, ийэ тыл уйэлэргэ чол туруктаах буоларыгар тус оруоллаа5ын ейдуур.

Тереебут тыл иитиллэр, уерэнэр, айар-сайдар тыл буоларын итэ5эйэр.

Тереебут тыл элбэх омук алтыьан бииргэ олорор кэмигэр, икки (элбэх) тылланыы усулуобуйатыгар хас биирдии киьиттэн харыстабыллаах сыьыаны эрэйэрин ейдуур.

Yерэх сатабылларын сайыннарыы тумугэ

Бэйэни салайынар-дьаьанар сатабыл.

*Тылын сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар, сатаан былаанныыр, туох ханнык тумуккэ кэлиэхтээ5ин быьа холоон билэр. Тугу билэрин-билбэтин, тугу ситэри уорэтиэхтээ5ин арааран ойдуур. Сылга бииртэн итэ5эьэ суох торообут тылга аналлаах бырайыактарга кыттар (тус бырайыага, коллективнай бырайыак) улэлиир.

* «тылы» сэрэйэр дьо5уру сайыннарыы.(языковое чутье, чувство языка) сайыннарыы. Бэйэтин сааьыгар соп тубэьэр тиэкискэ, уорэппит матырыйаалын сунньунэн тыл литературнай нуормата санарар эбэтэр суруйар киьи тылыгар тоьо сопко эбэтэр сыыьа туттулларын тута «сэрэйэн» билэр, итэ5эьин, ал5аьын быьаарар, коннорор, бэйэтин тылыгар-оьугэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуьарга дьулуьар.

*тылын сайыннарар ба5аны уескэтии (потребность в совершенствовании собственной речи). Торообµт тылын бар5а баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этигэн тыл кууьун, кыа5ын толору туьанарга, тылын - оьун бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиьилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуьар.

* хонтуруолланыы. Хонтуруолланыы. Бэйэ санатын оруу кэтэнэр, корунэр, ал5аьа суох санарарга, санаатын ыпсаран, хомо5ойдук этэргэ кыьаллар.

Билэр-көрөр сатабыл. Сүрүн үөрэнэр сатабыл.

*Yлэ сыалын-соругун таба туруорунуу. Торообут тылын уорэтэригэр сыал-сорук туруорунан кодьуустээхтик улэлиир.

*Билиини-керууну кэнэтэр араас матырыйааллары туьаныы. Сахалыы уорэх-наука литературатыттан (тылдьыттартан, ыйынньыктартан, энциклопедиялартан, араас кинигэттэн) туьааннаах информацияны, билиини добонук булар, бэлиэтэнэр, тумэр, ситимниир араас ньыманы табыгастаахтык туьанар. Сахалыы тахсар о5о5о аналлаах республика, улуус, оскуола хаьыаттарын-урунаалларын («Кэскил», «Чуораанчык» о.д.а.) тиьигин быспакка аа5ар, радионан, телевизорынан сахалыы биэриилэри сэргээн истэр-корор, уорэ5эр, чинчийэр, айар улэтигэр кодьуустээхтик туьанар. Сахалыы уорэ5и сайыннарар Интернет-сайтартан туьалаах, наадалаах информацияны булан, сопко наардаан туьанар; тиэкиқи компьютерга сахалыы шрибинэн бэйэтэ тэтимнээхтик бэчээттиир; интернет нонуо сахалыы ыытыллар араас тэрээьиннэ торообут тыл литературнай нуорматын тутуьан, кохтоохтук кыттар.

* Билиини сааһылааһын. Сана билии ыларга баар билиитигэр тирэ±ирэр. Атын предметтэргэ ылбыт билиитин сатаан ситимниир (интеграция знаний).

* Тобулук өйү сайыннарар үөрүйэхтэр. Торообут тыл оскуола5а о5ону сайыннарар уорэх тутаах салааларыттан (предметтэриттэн) биирдэстэрэ. Онон уорэнээччи саха тылын уорэтэр кэмигэр уорэнэргэ торут буолар ой улэтин сурун уоруйэхтэрин баьылыыр.

Саха тылын лингвистическэй матырыйаалыгар тирэ5ирэн, ой улэтин араас дьайыыларын кэбэ5эстик толорор: тэннээьин (сравнение), ырытыы (анализ), холбооьун (синтез), тумуктээьин (обобщение), (сериация), ханыылатан сааьылааьын (классификация), майгыннатыы (аналогия), сааьылаан ситимнээьин (систематизация). Итини сэргэ араас тойоннуур ньыманы (индукция, дедукция) табыгастаахтык туьанан дьону итэ5этэр, ылыннарар курдук санаатын сааьылаан этэр уоруйэ5э сайдыбыт.

* Рефлексия.Сыалы-соругу ситиьэр ньымаларын уонна усулуобуйаларын тоьо сопко талбытын сыаналыыр. Улэ хаамыытын хайдах салайан иьэрин кэтээн корор. Улэ тумугун дьон интэриэьин, бол5омтотун тардар курдук сахалыы кэпсиир.

* Бэлиэни – символы туһанар уеруйэхтэр. Дор5оон (буукуба), тыл, этии чилиэннэрин, тиэкис анал бэлиэлэрин сатаан туьанар. Анал бэлиэлэринэн тыл, этии, тиэкис моделын онорор. Бэриллибит моделга тирэ5ирэн, тылы, этиини толкуйдуур, тиэкиьи айар. Этиини, тиэкиьи коннорорго анал корректорскай бэлиэлэри сатаан туьанар. Лингвистическэй билиини араас таблица, схема, модель, диаграмма комотунэн кордорор. Таблицанан, схеманан, моделынан, диаграмманан кордоруллубут лингвистическэй билиини ойдуур уонна кэпсиир.

Бодоруһар сатабыл.

• Бииргэ үлэлиир үөрүйэх. Бииргэ улэлиир уоруйэх. Дьону кытта бииргэ алтыьан уорэнэр, улэлиир араас ньыманы баьылаабыт (пааранан, боло5унэн, хамаанданан о.д.а). Саастыылаахтарын, улахан дьону кытта айымньылаах алтыьыы туругар кэбэ5эстик киирэр (продуктивное взаимодействие), биир сыаллаах-соруктаах дьонун кытта таьаарыылаахтык, кодьуустээхтик улэлиир уоруйэхтээх (продуктивное сотрудничество).

• Кэпсэтэр үөрүйэх. Кэпсэтии уратыларын ойдуур, табан кэпсэтэр. Кэпсэтэр киьитин убаастыыр, сэнээрэр, санаатын бол5ойон истэр, ылынар. Ханнык ба5арар эйгэ5э кэпсэтэригэр дьон боломтотун тардар, сэргэхситэр, сонур5атар, ко5улуур сатабылы табан туьанар. Кэпсэтэр кэмнэ бэйэ корбутун, истибитин, аахпытын сиьилии сэьэргиир. Дьон ойдоспот, тыл тылга киирсибэт буолар торкоттэрин соптоохтук сыаналыыр, сатаан ырытар, ойдоьуу суолун добоннук тобулар.

• Кэпсэтии сиэрин тутуһар үөрүйэх. Кэпсэтии сиэрин (речевой этикет) тутуьар уоруйэх. Дьону кытта алтыьыыга кэпсэтии сиэрин тутуьар, туттан-хаптан бодоруьуу ньымаларын тоҕоостоохтук туттар. Сахалыы дорооболоьор, билсиьэр, быраьаайдаьар, кордоьор, бырастыы гыннарар, буойар, телефонунан кэпсэтэр о.д.а. угэстэри инэриммит, куннээ5и оло5ор оруу туттар.

Тустаах уерэх предметин уерэтии тумугэ

Саха тылын литературнай нуорматын (орфоэпическэй, лексическэй, грамматическай) тутуьар. Дор5оону, буукубаны, тыл суьуе5ун, сана чааьын, этии чилиэнин, судургу этиини булар, быьаарар, наардыыр.

Сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылаларын тутуьар.

Тиэкис ейдебулун, бэлиэтин билэр (темата, сурун санаата, аата, эпиграф, тутула, этиилэрин ситимэ).

Саныыр санаатын сааьылаан, дьонно ейденумтуетук, тиийимтиэтик этэр, тиэкис тутулун тутуьан суруйары сатыыр.

Тиэкис тииптэрин сэьэргээьин, ойуулааьын, тойоннооьун диэн араарар.

Монолог (сэьэргиир, ойуулуур, тойоннуур) уонна диалог (кэпсэтии, санаа уллэстии, ыйыталаьыы о.д.а.) арааьын сатаан туьанар.

Бэйэ санатын (тылынан, суругунан) сатаан хонтуруолланар, тиэкиьин ис хоьоонун, тылын-еьун сыаналанар, ал5астарын булар, чочуйар, тупсарар.

5.Уерэх предметин ис хоьооно

(Содержание учебного предмета)

Начаалынай оскуола5а тереебут тылы уерэтии уопсай уерэхтээьин систиэмэтигэр саха тылын уерэтэр предмет быстыспат сор5ото, «Филология» уерэх уобалаьыгар терут буолар сурун куурус буолар. Онон уерэтии сыала-соруга, тутула, ис хоьооно уонна тумук ирдэбилэ урдуку кылаастарга тереебут тылы сэргэ атын филологическай предметтэри уерэтиини кытта алтыьыннаран-ситимнээн торумнанар.

Тереебут тылы начаалынай оскуола5а уерэтии маннайгы кылааска «Бодоруьуу култуурата» диэн сана киирэр салааттан са5аланар, ол кэнниттэн «Грамота5а уерэтии» диэн угэс буолбут аа5арга уонна суруйарга уерэтэр салаа «Аа5арга уонна суруйарга уерэнэбит» сана аатынан уерэтиллэр. Бу кэмнэ уерэх былааныгар тереебут тыл уонна литературнай аа5ыы чаастара бииргэ бэриллэллэр. «Аа5арга уонна суруйарга уерэнэбит» салаа кэнниттэн биирдэ тереебут тыл уонна литературнай аа5ыы предметтэрэ тус-туспа уерэтиллэллэр. Ити кэмтэн ыла начаалынай оскуола5а тереебут тыл предметин сурун ис хоьоонун тиhиктээхтик уерэтии са5аланар.

Тереебут тылы начаалынай оскуола5а уерэтии ис хоьоонун сурун хайысхалара уерэтии тумук ирдэбилин уонна сыалын-соругун ситиьэргэ аналлаах тутаах научнай балаьыанньалартан таныллар. Ити ирдэбилгэ оло5уран, тереебут тылы уерэтии ис хоьоонугар маннык сурун научнай хайысхалар киирэллэр:

 Бодоруьуу культурата;

 Сана керунэ (виды речевой деятельности): истии, санарыы, аа5ыы, суруйуу;

 Тыл уерэ5ин тутаах салааларын туьунан уопсай ейдебулэ: фонетика, лексика, морфология, синтаксис;

 Сурук культурата: таба суруйуу уонна сурук бэлиэтэ;

 Ситимнээх сананы сайыннарыы (тиэкис туьунан сурун ейдебул).

Сурун хайысхаларга киирбит тиэмэлэр ис хоьоонноро начаалынай оскуола уерэнээччитин сааьын уратытын, ейун-санаатын кыа5ын, билэр-керер дьо5урун учуоттаан таныллыахтаахтар.

Бодоруьуу культурата

Дьону кытта бодоруьуу араас керунэ:

• кэпсэтии,

• cэhэргэhии,

• субэлэһии,

• cепcеhуу.

Тылы бодоруhуу сурун ньыматын быhыытынан арыйыы: бодоруhууга сана (вербальные средства общения) уонна туттуу-хаптыы (невербальные средства общения) суолтата. Санарыы уонна истии культуратын, кэпсэтии сиэрин тутуьуу.

Сана керунэ: истии, санарыы, аа5ыы, суруйуу

Истии. Дьону кытта бодоруьууга (кэпсэтиигэ) истии культуратын тутуьуу. Кэпсэтии сыалын-соругун, дьон этэр санаатын, кэпсэтии ис хоьоонун ейдееьун. Сахалыы араас тиэкиьи истии, сурун ис хоьоонун, бол5ойуллуохтаах тугэннэрин истэн сиьилии ылыныы, истибиккэ оло5уран тус санааны уескэтии. Истибиттэн туьааннаа5ы, суолталаа5ы сурунуу, былаан оноруу, анал бэлиэлэри туьанан, ис хоьоонун, тутулун схеманан кердеруу.

Аа5ыы. Сахалыы араас тиэкиьи сахалыы сана интонациятын, терут дор5оон этиллиитин тутуьан, тэтимнээхтик аа5ыы. Тиэкиьи туох сыаллаах-соруктаах аа5артан керен, аа5ыы араас керунун сатаан туьаныы (уорэтэр аа5ыы, билсиьэр ааьыы, сорудахтаах аа5ыы о.д.а.). Аа5;ыы кэмигэр тиэкис сурун санаатын ейдееьун, наадалаах, туьалаах информацияны араарыы. Аахпыт тиэкис сурун ис хоьоонугар тус сыанабылы (сыьыаны) сатаан этии. Тиэкистэн синонимы, сомо5о домо5у, туелбэ тылы, ойуулуур-дьуьуннуур ньыманы туттуу бастын холобурун булуу, анаан бол5ойуу, аахпыты кэпсииргэ туьаныы. Аа5ыллар тиэкистэн билбэт, ейдеебет сана тылларын тылдьыттан булар. Автор санаатын, иэйиитин биэрэригэр тиэкис тутулун, этии арааьын хайдах туьаммытын быьаарыы. Аа5ыыга тиэкис интонациятын, туонун сурун санаа5а сеп тубэьиннэрэн таба тайаныы.

Санарыы (дор5оонноох сана). Кэпсэтии сиэрин, санарыы культуратын тутуьуу. Дьону кытта табан кэпсэтии. Кэпсэтиини то5оостоохтук ке5улээьин, са5алааьын, сал5ааьын, тумуктээьин. Саныыр санааны толору, сиьилии тириэрдэр инниттэн кэпсэтии сыалыгар-соругар, ис хоьоонугар сеп тубэьэр сахалыы тылы-еьу, ойуулуур-дьуьуннуур ньымалары таба туьаныы. Санарыы кэмигэр туттуу-хаптыы бэлиэтин (невербальное общение) то5оостоохтук туттуу. Сана тиибин арааьын (ойуулааьын, сэьэргээьин, тойоннооьун) туттан тыл этии. Кэпсэтии, тыл этии тугэниттэн дор5оону кууьурдэн-сымнатан, урдэтэн-намтатан, уьатан, куолас толбонун, эгэлгэтин туьанан истээччигэ тус сыьыаны, иэйиини тириэрдии. Этэр санааны сааьылаары эбэтэр тустаах ейдебулу истээччигэ тоьо5олоон тиэрдээри то5оостоох миэстэ5э анал тохтобуллары (паузаны) сатаан туьаныы. Тугэниттэн керен, санарыы тэтимин сепке талыы.

Суруйуу (суругунан сана). Сурук-бичик культуратын тутуьуу. Тупса5ай буочарынан, ыраастык суруйуу. Тиэкиьи устуу, истэн суруйуу (диктант). Саныыр санааны суругунан сиьилии тириэрдии. Аахпыттан суруйуу (изложение). Дьиэ кэргэн, чугас до5ор, таптыыр дьарык, айыл5а, кыыллар тустарынан, ону таьынан аахпыт айымньы, хартыына, киинэ ис хоьоонун, экскурсия5а, выставка5а сырыытын туьунан тэттик тиэкистэри суруйуу (ойтон суруйуу). Суругунан улэ5э сомо5о домо5у, синоним тыллары, онтон да атын сахалыы ойуулуур-дьуьуннуур ньымалары туттуу. Тиэкис тутулун, сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылатын тутуьуу.

Тыл уерэ5э

Тереебут тылбыт - саха тыла. Саха омук уескээбит, сайдыбыт историята. Саха тыла — туур тыла. Саха тылын уруулуу тыллара. Тереебут тыл киьи оло5ор суолтата.

Дор5оон уонна таба санарыы. Сана дор5оонун ейдебулун, сахалыы дор5оон арааьын билии. Тереебут тылын дор5ооннорун, ордук чуолаан сахалыы ураты дор5ооннору (уьун-кылгас аьа5ас уонна хоьуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаьар бутэй дор5ооннору, дифтоннары, һ, нъ, мурун j, 5 дор5ооннору), арааран истии, чуолкайдык, таба санарыы нуорматын тутуьан санарыы. Саха тылыгар киирии тыллары уксун сахатытан, аьа5ас дордооннор дьуерэлэhиилэрин сокуонун тутуhан санарыы. Тылы дордоонун састаабынан ырытыы.

Лексика. Норуот тылын туьунан уопсай ейдебулу, терут уонна киирии тыл уратыларын билии. Литературнай тыл суолтатын билии, нуорматын тутуьуу. Тыл лексическэй суолтатын быьаарыы. Хомуур суолталаах, туелбэ тыл, биир уонна элбэх суолталаах тыллар, кеспут суолталаах тыллар, омоним, антоним, синоним (харыс тыллар, сомо5о тыллар, метафоралар) ейдебуллэрин билии, тиэкистэн булуу, санарар сана5а сепке туттуу. Быьаарыылаах тылдьыт арааьын сатаан туьаныы, тыл суолтатын тылдьыттан булан быьаарыы.

Графика. Сурук сайдыытын бэлиэ тугэннэрин билсии, киьи оло5ор суолтатын ейдееьун. Сахалыы сурук-бичик сайдыытын историятын билии. Дордоон буукубаларын билии, таба ааттааьын. Буукубалары суруллар ньымаларынан холбоон, ыраастык, тэтимнээхтик илиинэн суруйуу. Сурукка туттуллар атын бэлиэлэри, ейдебуллэри (абзац, тылы кеьеруу бэлиэтэ, тыл икки арда (пробел)) сепке туттуу. Сахалыы алпаабыт бэрээдэгин билии. Араас тылдьытынан, ыйынньыгынан, каталогунан улэлииргэ алпабыыты сепке туьаныы. Компьютерга сахалыы шрибинэн, тиэкиьи тэтимнээхтик бэчээттээн суруйуу.

Морфология. Тыл састааба диэн ейдебулу, тыл уларыйар уонна уескуур ньыматын билии. Сана чааьын туьунан уопсай ейдебулу билии. Сана чаастарын беле5е: ааттар (аат тыл, да5аапын аат, ахсаан аат, солбуйар аат), туохтуурдар (аат туохтуур, сыьыат туохтуур, тус туохтуур), сыьыат, кеме сана чаастара. Тылы састаабынан ырытыы (тыл оло5о, сыьыарыыта). Тыллары сурун бэлиэлэринэн (грамматическай халыыптарынан) белехтееьун, ырытыы. Санарар сана5а тыл литературнай нуорматын тутуьуу.

Синтаксис. Этии уонна тыл ситимэ уратыларын, этии арааьын (сэьэн, ыйытыы, кууьурдуу) билии. Тэнийбит уонна тэнийбэтэх этии, судургу уонна холбуу этии, сирэй сана, ойо5ос сана, диалог, туьулуу ейдебуллэрин билии, этиигэ, тиэкискэ арааран булуу, бэйэ этиитин толкуйдааьын. Этиини таба интонациялаан аа5ыы, сурукка сана дэгэтин сурук бэлиэтинэн араарыы. Этии чилиэнинэн ырытыы.

Сурук – бичик культурата

Таба суруйуу. Таба суруйуу сурук-бичик культурата буоларын ейдееьун. Уьун аьадас дордооннору, дифтону, хоьуласпыт, сэргэстэспит, маарыннапар бутэй дор5ооннору, саха тылыгар киирии дор5ооннору таба суруйуу. Сахалыы араастык этиллэр тыллар таба суруллуулара тыл терут сокуоннарыттан тахсалларын, норуокка уеруйэх, угэс буолбут нуормаларыгар оло5уралларын ейдееьун, харыстабыллаахтык cыhыаннаhыы. Киэнник, элбэхтик туттуллар эбэтэр сахалыы этэргэ табыгастаах киирии тыллары сахатытан суруйуу; тылбаастанар эбэтэр саха тылынан бэриллэр кыахтаах нуучча тылларын сахалыы солбугунан биэрии; олохторо нууччалыы суруллар киирии тыллар сыьыарыыларын таба суруйуу.

Сурук бэлиэтэ. Сурук бэлиэтэ — тыл культуратын сор5ото буоларын, киhи этэр санаатын чуолкайдыырга, иэйэр иэйээни сурукка биэрэргэ, суругу-бичиги тупсарарга биллэр-кестер туьалаа5ын, тиэкис ардам-тардам барбатын, ыыллыбатын, биир сомо5о, сибээстээх буоларын хааччыйарын ейдееьун. Тылын ордук тупса5ай тутуллаах, этигэн, бэргэн буоларыгар сахалыы этии, сурук бэлиэтин арааьын (араарар, тоьо5олоон бэлиэтиир) сатабыллаахтык туттуу.

Ситимнээх сананы сайыннарыы

Туох сыаллаах-соруктаах санарарын-суруйарын чуолкай ейдеен (тема, сурун санаа), дьон ейугэр-санаатыгар тиийимтиэтик санаатын сааьылаан, араас тиэкистэри холкутук санарар-суруйар (истэн суруйуу, ойтон суруйуу о.д.а.). Тиэкис сурун санаатыгар оло5уран, тиэкиhи таба ааттыыр. Тиэкис тиибиттэн керен (сэьэргээьин, ойуулааьын, тойоннооьун), тиэкис тутулун тутуhар (киириитэ, сурун чааьа, тумугэ), былаанын онорор (кылгас, тэнийбит), кэрчик темаларга бытарытар. Тыл туттуллар уратытын, дэгэтин учуоттаан, сахалыы тутуллаах этиилэри (логичность речи), ойуулуур-дьуьуннуур ньымалары, тыл баайын (богатство речи) сепке туттар (уместность речи).

Аа5арга уонна суруйарга уерэнэбит

Саха тыла

3 кылаас (105 чаас)

1. Аьа5ас дордоон (1ч). Дифтонг (1ч). Бутэй дор5оон (1ч).

1. Хоьуласпыт бутэй дор5оон (1 ч). Сэргэстэспит бутэй дор5оон (1 ч). Маарыннаьар бутэй дор5оон (1ч).

1. Араастык этиллэр тыллар (1ч).

1. Киирии аьадас дор5ооннор (1ч). Киирии бутэй дор5ооннор (1 ч). Паараласпыт бутэй дор5ооннор (1ч).

1. Тыл састааба (3 ч).

1. Сана чааьа (2 ч). Аат тыл (8 ч). Да5ааьын аат (10 ч). Солбуйар аат (8 ч). Туохтуур (8 ч).

2. Этии (1 ч). Этии араастара (2 ч). Этии тутаах чилиэннэрэ (13ч). Этии ойо5ос чилиэннэрэ (7ч).

1. Хатылааьын, коррекция, айар уруок, хонтуруолунай улэ (13 ч).

Кылааска суругунан улэ кээмэйэ

Уерэнээччи кылааска суругунан толорор улэтэ (эрчиллиилэр, уерэтэр диктаннар, аахпыттан, айан суруйуу, о.д.а.) кылаастан кылаас аайы улаатан, тылын ахсаана элбээн иьэр. Быьа холоон нуорма маннык:

Диктант тиэкиьин кээмэйэ

Сананы сайыннарыы

О5о тылын-еьун сайыннарыыга, санарар культуратын урдэтиигэ программа бигэ хайысханы тутуьар. Саха оскуолатын алын суьуех кылаастарыгар ситимнээх сананы сайыннарыы туох ханнык иннинэ тылынан кэпсиир уонна кэпсэтэр уеруйэ5и сайыннарартан тутулуктаах.

Бодоруьуу — кыра саастаах о5о киьини кытта кэпсэтэ уонна санаатын сааьылаан этэ уорэнэр уруога, ситимнээх санатын сайыннарар биир кодьуустээх хайысха. Программа5а кылаастарынан бэриллэр тиэмэлэр бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимнээхтэр, сыл устата былааннаахтык ыытыллаллар.

Бодоруьуу

а) Истэр уонна тыынар органнар улэлэрин тупсарар, санарар органнар былчыннарын сайыннарар, куолаьы синньэтэ-соното, улаатыннара-куччата уерэтэр эрчиллиилэр. Тылы, этиини, хоЬоонунан тиэкиЬи чуолкайдык санарыы, ыксаабакка, тыыны сепке ылан, иЬиллэр гына, улаханнык санарарга уерэнии.

б) БодоруЬуу ейдебулэ, араастара. Араас ситуациялары кэпсэтиЬии,
ырытан быЬаарыы. Тыл культуратын билсиЬии.

в) Сана икки арааЬа: тылынан сана уонна суругунан сана. Сурук,
э5эрдэ арааЬа.

д) ТиэкиЬинэн улэ.

Бодоруьуу салаата — практическай. Араас сыаллаах-соруктаах задачалар, риторическай ситуациялар, оонньуулар.

Бодоруьуу тиэмэлэрэ уонна чааьа

3 кылаас(17 чаас)

1. Иккис кылааска уерэтиллибити хатылааьын (1 ч).

2. Бодоруьуу (1 ч).

3. То5о биьиги санарабытый (I ч).

4. Санара уорэнэбит (3 ч).

5. Истэргэ, аа5арга, суруйарга уерэнэбит (1 ч).

6. Утуе майгын — кетер кынатын (1 ч).

7. Хай5ал да араастаах (1 ч).

8. Тылдьыт — эн кемелеьееччун¹ (1 ч).

9. Ойуулааьыны уонна цитатаны туттуу (1ч).

1. Аннотация (1ч).

2. Диалог уонна монолог (1ч).

3. Э5эрдэлээьин (1ч).

4. Тиэкис керуннэрэ (1ч).

5. Тэннээьин (1ч).

6. Хатылааьын (1ч.)

6.Учебно-тематическай былаан

Календарнай тематическай былаан, Саха тыла, 3 кылаас

8. Учебно-методическэй хааччыйыы

Учебно-методическэй хааччыйыы

1. Саха тыла: 1-4 кылаас: саха оскуолатын программата /программаны онордулар: Л.В. Захарова уо.д.а./ - Дьокуускай: Бичик, 2006

2. Семенова С.С. Тереебут тыл: улэлиир бырагыраамма: 1-4 кылаас/ааптардар: С.С. Семенова, Н.Н. Васильева, М.Ф. Кронникова; Саха Оресп.Уерэ5ин мин.-бэтэ. – Дьокуускай: Бичик, 2013. («Саха оскуолата» систиэмэ)

3. Каратаев И.И. «Азбука»

4. Саха тыла: маннайгы кылааска уерэнэр кинигэ: /матырыйаалы хомуйан онордулар: Л.В. Захарова уо.д.а.; кинигэ таьын ойуулаата: О.Н. Осипов/- 2-с тахсыыта, Дьокуускай: Офсет, 2009

5. «Саха тыла» 2 кылаас Каратаев И.И, Микушина Х.Г. Дь: «Бичик» 2000

6. Саха тыла. 3 кылаас Захарова Л. В.; Дьокуускай; Офсет 2009.

7. Анисимов В. М. и др. Саха тыла 4 кылаас, Дьокуускай «Бичик», 2007

8. Семенова А.А. , Хаптасова Н.Е. Диктант, изложение хомуурунньуга: Учууталга аналлаах методическай пособие. – Дьокуускай: Бичик, 1999

9. Саха тылыгар тестэр: 1-4 кылаас

10. Нагляднай материаллар, карточкалар, таблицалар.

11. Эбии литература

Техническэй хааччыйыы:

1. Компьютер

2. Интерактивнай дуоска

1. Туьаныллыбыт литература:

1. Анисимов В. М. и др. Саха тыла 4 кылаас, Дьокуускай «Бичик», 2007

2. Каратаев И.И. «Азбука»

3. Саха тыла: 1-4 кылаас: саха оскуолатын программата /программаны онордулар: Л.В. Захарова уо.д.а./ - Дьокуускай: Бичик, 2006

4. Семенова С.С. Тереебут тыл: улэлиир бырагыраамма: 1-4 кылаас/ааптардар: С.С. Семенова, Н.Н. Васильева, М.Ф. Кронникова; Саха Оресп.Уерэ5ин мин.-бэтэ. – Дьокуускай: Бичик, 2013. («Саха оскуолата» систиэмэ)

5. Саха тыла: маннайгы кылааска уерэнэр кинигэ: /матырыйаалы хомуйан онордулар: Л.В. Захарова уо.д.а.; кинигэ таьын ойуулаата: О.Н. Осипов/- 2-с тахсыыта, Дьокуускай: Офсет, 2009

6. «Саха тыла» 2 кылаас Каратаев И.И, Микушина Х.Г. Дь: «Бичик» 2000

7. Саха тыла. 3 кылаас Захарова Л. В.; Дьокуускай; Офсет 2009.

8