Кененсары Касымов

§8. Кенесары Касымовдун (хан Кене) чапкынына каршы көз каранды эместик үчүн күрөш

8-класс

§ 8. Кенесары Касымовдун (хан Кене) чапкынына каршы көз каранды эместик үчүн күрөш

8-класс

Сабакка колдонулган медиа материалдар

Сабактын максаттары

Билим берүүчүлүк: Окуучулар Кенесары Касымовдун чапкынына каршы коз каранды эместик үчүн күрөшү, Ормон хандын согуштук искусствосу («Ормон опуза») боюнча маалымат алышат. Тема боюнча талкууларга катышышат.

Өнүктүрүүчүлүк: Кенесары Касымовдун чапкынына каршы көз каранды эместик үчүн күрөшү боюнча түшүнүгүн, өз оюн эркин айтуу менен элестетүүсү, кыялдануусу, кабыл алуусу, чыгармачыл ой-жүгүртүүсү калыптанат.

Тарбиялык: Көз карандысыздык үчүн күрөшүүгө, улуттар аралык ынтымактуулукту сактоого, патриоттуулукка, бири-биринин оюн уга билүүгө тарбияланышат.

Сабактын планы

• Кенесарынын баскынчыл жортуулдарынын себептери жана өбөлгөлөрү
• Хан Кененин 1845-1847-жж. кыргыздарга болгон чапкыны
• Хан Кененин кыргыздарга элчи жөнөтүшү
• Хан Кененин кыргыздарга каршы жортуулдарынын башталышы. Жаманкара баатырдын өлүмү
• Ормон хандын согуштук искусствосу («Ормон опуза»)
• Май-Төбө, Мыкан салгылашуусу
• Кыргыз элинин көз каранды эместик үчүн күрөшү жана хан Кененин чапкынын жеңиши
• Кыргыз-казак тынчтык келишими

Кенесарынын баскынчылык жортуулдарынын себептери жана обөлгөлөрү

• Казакстанды толук каратууну эңсеген Орусия мамлекети Орто Жүз казак султандарынын ортосундагы мамилелердин курчушу, жоокерчилик заман өбөлгө түзгөн;
• Казак, кыргыз феодалдарынын узак жылдардан бери жайыт талашкан чатактары кандуу кагылышка себеп болгон;
• Кыргыздар жана казактар патриархалдык-феодалдык коомдук деңгээлинде туруп, саясий жактан чачкынды бойдон кала берген;
• Казак жана кыргыздардын ич ара чыр-чатагы тыйылбай, айрым казак хан, султандары менен кыргыз манап, бийлеринин ортосундагы феодалдык согуштар эки элди тең алсыраткан.

Казак-кыргыз ынтымагы

• Казак-кыргыздар ар дайым эле чатакташкан эмес.
• Казак-кыргыздар ар дайым эле чатакташкан эмес.

Казактар

Кыргыздар

• XVII-XVIIIкк. Калмак коңтайшыларынын жортуулдарына каршы казак-кыргыз ынтамыгы чыңдалган.

Кенесары Касымов (хан Кене) (1802-18470

Кенесары Касымов

Кенесары Касымов (1802-1847)- казактын Орто жүзүнөн чыккан султан. 1841-жылдан баштап казактардын бардык Үч жүзүнүн ханы. Анын 6 миңдей жылкысы, 2 миңден ашуун кою болгон. 1837-1847-жылдары казактардын Орусияга каршы улутукт-азаттык кыймылынын башында болгон, бирок кийинчерээк зордук-зомбулук, талап-тоноо, кан төгүү менен коштолгон.

Кенесарынын хан көтөрүлүшү

1841-жылы султандардын, уруу ак сөөктөрдүн курултайында Кенесары хан көтөрүлөт. Хан Кененин ордосу Иргиз, Тургай өрөөндөрүндө жайгашкан. Алгачкы жылдары хан Кененин колу арбыган, себеби чет жерлик төрөлөргө күнкор болгондон көрө Ата Журттун эркиндиги үчүн күрөшүүнү артык көрүшкөн.

Хан Кененин орус падышалыгына каршы күрөшү

Кенесары Касымовдун көтөрүлүшү

Орус аскерлери

Казак аскерлери

Керт башын ойлогон өзүмчүл султандардын биримдиги бекем болгон жок, казактардын ыркы кетип, ыдырай баштады. Натыйжада орус аскерлеринин 1845-ж. Урал, Оренбург тараптан кысымы күчөдү. Генерал-майор Вишневский жетектеген орус аскерлери Кенесарынын артынан сая түшөт, Кунанбай, Барак, Нуралы өңдүү султандар Вишневскийдин колуна кошулуп кетишет.

Хан Кененин кыргыздарды багындырууга жасаган аракеттери

Хан Кененин орус аскерлеринен жеңилиши

Хан Кене

Хан Кене орус аскерлеринен жеңилип, Сары Аркадан Жети-Сууга конуш которот. Жаңы конушта ал Улуу Жүз казагы менен кыргыздарды багындырууну жана аларга таянып падыша аскерлерине, Кокон хандыгына каршы күрөшүүнү ойлогон. 1846-ж. кыргыздарга чапкын уюштуруп, бүлгүн салат. 1846-ж. Улуу Жүз казак султандарынын көбү Орусия тарабына оойт.

Кене хандын кыргыздарга элчи жөнөтүшү

Жантай

Ормон хан

Хан Кене

Кенесары тынчтык жол менен кыргыздарды эпке келтирүүгө аракет жасап, кыргыздарды өз ыктыярыңар менен баш ийип бергиле деген талабын коёт. 1845-ж. күзүндө Кенесары кыргыздарга (Ормон, Жантай, жаңгарач) элчи жиберип, ханга баш ийип, зекет төлөөнү талап кылат. Ормон сүйлөшүүгө Калыгул бийди жөнөткөн.

Калыгул олуянын баштаган элчилердин хан Кенеге барышы. ( Азыркы сүрөт )

Кыргыз элинин жыйыны

Ормон хан Жантай, Жаңгарач бугу, сарыбагыш, солто, саяк, черик, саруу, кушчу ж. б. уруулардын бийлерин чакырып, жыйын өткөрөт. Бул жыйында кыргыздар Кенесарынын талаптарын аткаруудан баш тартып, согушка камынуу чечимин кабыл алышат. Кокон хандыгындагы ич ара чатактар арбыган, ошондуктан Түндүк Кыргызстан көз каранды эместикке жетишкен эле. Казактарга каршы күрөшкө Чүй, Талас, Ысык-Көл, Ички Теңир-Тоодогу кыргыз урууларынын саясий жактан биригүүгө умтулуусу күчөгөн. Орус падышалыгынын зордук-зомбулугунан али кабары жок кыргыздар Кенесарынын Орусия үстөмдүгүнө каршы кыймылын колдогон эмес.

Хан Кененин чапкынынын башталышы

Хан Кененин кыргыздарга карата чапкыны

Чүйдөгү кыргыздарга Кенесары 1845-ж. аягында кол сала баштаган. Ал Ит-Кечүү, Мерке чептерине кол салып, Ит-Кечүүнү талап алат. Мерке чебинин беги белек тартуулап жатып, кыйроодон араң кутулган. 1846-ж. солто уруулары: жайыл, талкан, бөлөкбай, сарыбагыш уругу-тынай айылдарына кол салат. Солтонун баатыры Жаманкара баатыры каза болот. Улуу Жүз казагынын баатыры Шоорук хан Жаманкара баш болгон 13 баатырды элдешели деп алдап чакырып, аларды өлтүрүп салат. Алардын кегин алабыз деп кыргыздар Шооруктун айылына кол салып, өзүн өлтүрүп, жылкыларын айдап кетишет. Бул окуяны шылтоолоп Кене хан жаңы жортуул баштайт.

Солтонун чоң манабы Жаңгарач Эшкожо уулу (1801-1864) элин сакташ үчүн Тынай бий баштаган элчилерин жөнөтөт. Бирок Кене хан сүйлөшүүдөн баш тартып, сарыбагыштарга кол салган. Кыргыздардан Калпак, Ормонбек, Суванбек баатырлар курман болушат.

1847-ж. жазында Кене хан кыргыз айылдарына кол салат. Кыргыздар Сибирдеги орус төрөлөрү менен мамиле түзүп, абалдарын оңдоп алышат. Орус бийлиги кыргыздарды Кене ханга күрөшүүгө үндөп, аскер, курал беребиз деп убада беришкен.

Кене хандын сакерлери

Кене Хан

Хан Кене кыргыздарда кол салганда 10 миңден ашык аскери, 1500 мылтык, 2 замбиреги болгон. Жоонун колу жакындаганда чүйлүк кыргыздар Чүй дарыясынын төрүнө тоо этектеп чегинип кетишет. Ал эми Бишкек жана Токмоктогу кокондук сарбаздар кыргыздарга жардам бере алган эмес, тескеринче өз чептерине корголошкон. Бишкектин беги Алишер кыргыздарга 2 замбиректи гана берген.

Ормон хандын согуштук искусствосу («Ормон опуза»)

«Салгылашуу башталаар алдында Ормон хан түнкүсүн кыр-кырларга от жактырып, жер жайнаган аскер келип калгандай сүр көрсөтөт. Күндүзү атайын таңгакталган тал, чычырканактарды атка сүйрөтүп, кыр ылдый өйдө-төмөн чапкылаган жигиттер уюлгуган коюу чаң чыгарып, түмөндөгөн кол топтогондой түр көрсөтүп, жоонун жүрөгүнүн үшүн алган». Бул Ормон хандын айла –амалы «Ормон опуза» деп аталган.

Кене ханга каршы күрөшкө чыккан кыргыздардын жалпы саны

Кушчу, саруу

2 миң түтүн

Сарыбагыштар

10 миң түтүн

Черик

6 миң түтүн

Кыргыздар

болжол менен 50 миң түтүн

жыйнаган

Саяк

10 миң түтүн

Бугулар

15 миң түтүн

Солто

15 миң түтүн

Май-Төбө салгылашуусу

Ормон хан баштаган кыргыздар менен Кене Хан баштаган казактардын салгылашуусу

1847-ж. апрелде Май-Төбө –Текеликтин (Кекиликтин) сеңиринде эки тарап беттешти. Кыргыздар көп өтпөй коргонуудан чабуулга өтүштү. Душман тамак-аштан өксүп, алдан тайды. Кыргыздарды айылдар тынбай тамак-аштан үзбөй жабдып турду. Согуш аракеттери өтө курчуган мезгилде Батыш Сибирь генерал-губернатору жиберген орус аскерлер Кенесарыга келе жаткан кошумча кошуундун жолун торогон.

• Кыргыздар Кене хандын аталаш иниси Кудаймендени 5 миң аскери менен талкалап, өзүн туткунга түшүрүп, өлүм жазасына тарткан.
• Кене хан аскерлерин бир топ күн бир жерге топтоп, жаңы толуктоону күтүп жатты, бирок алар келген жок.

• Кенесарыны таштап Улуу Жүздүн султандары, Рүстөм жана Супатай бийлер аскерлерин алып түн ичинде качып кетишти.
• Жакын жан-жөкөрлөрү таштап кеткенден кийин Кене хан да түн жамынып чегинди.
• Кыргыз колу Кене ханды кубалап, Мыкандын кара сазына камап, өзүн нөкөрлөрү менен туткунга түштү.
• Кене хан өлүм жазасына тартылды.

Кене хандын кыргыздардан жеңилип артка чегиниш и

Мыкан салгылашуусу

Май-Төбө, Мыкан салгылашуусуунун жыйынтыгы

Май-Төбө тоосу,

Мыкан сазы

1847-ж.апрель-май

Ормон хан,

Жантай баатыр,

Ажыбек

баатыр

Кене

Хан

Казактардын башчылары Кенесары менен Ноорузбай туткунга түшүп, өлтүрүлгөн. Алар менен кошо согушта 32 казак султандары каза болушкан.

Кыргыз-казак тынчтык келишими (1847-ж.)

Орусиялык өкмөт кыргыз башчыларын берешен сы йлаган: Ормон-хан менен Жатайга- алтын медалдар жана алтын менен тигилген алтын чапандарды, Кенесары ханды туткунга алган 13 баатырга-алтын медалдар тапшырылган.

Кыргыз-казак тынчтык келишими 1847-ж. 22-август

Копал шаарында орусиялык өкмөтү ортомчулугунда кыргыз-казак тынчтык келишимине 1847-жылы 22-августта кол коюлган.

Тема боюнча суроолор:

• Кенесары хандын баскынчылык жортуулдарынын себептери жөнүндө эмнелерди билесиңер?
• Элчилерди аракети тууралуу айтып бергиле.
• Хан Кененин чапкыны кандайча башталды?
• Ормон хандын согуштук искусствосу жөнүндө айтып бергиле.
• Май-Төбө-Кекиликтин секириндеги, Мыкан салгылашуулары кандайча аяктады?
• Душман эмне үчүн жеңилип калды?
• Жеңиштин маанисин ачып бере аласыңарбы?

Көңүл бурганыңыздар

үчүн рахмат!