ХАКАС ТОЙДА ИРТiРiЛЧЕТКЕН ОЙЫННАР ПАЗА МАРЫUЛАР

Н.Т Саражаков

Государственное бюджетное общеобразовательное

учреждение Республики Хакасия «Хакасская

национальная гимназия-интернат

им. Н.Ф. Катанова» (Россия)

ХАКАС ТОЙДА ИРТiРiЛЧЕТКЕН ОЙЫННАР ПАЗА МАРЫUЛАР

Статья посвящена описанию хакасских игр, которые играли молодые парни и девушки во время свадьбы, свадебных обрядов. Приведенные в пример отрывки, данные в статье, из произведений хакасских писателей являются подтверждением подлинности существования этих традиций.

Ключевые слова: игры, свадьба, состязания, праздники, обряды, хакасы.

N.T Sarazhakov

State budgetary general education

institution of the Republic of Khakassia "Khakasskaya

national boarding school

them. N.F. Katanova "(Russia)

WEDDING GAMES AND KHAKASOV COMPETITIONS

The article is devoted to the description of the Khakass games, which were played by young men and women during weddings, wedding ceremonies. The excerpts given in the article as examples from the works of Khakass writers are confirmation of the authenticity of the existence of these traditions.

Key words: games, weddings, competitions, holidays, ceremonies, Khakass.

Хакас чоны, пурунғыдаң сығара улуғлар артысхан ойыннарны паза марығларны хайралап, сағамғы даа туста хынып ойнапчалар паза марығласчалар. Хакас чонның мындағ ööн ойын-марығларын таныхтирға чарир: «ат чарызы» (конные скачки), «кÿрес» (национальная борьба), «тас хапханы» (поднятие камня), «тобит» (хакасский вариант шашки), хазыхнаң ойыннар (игры с костями) паза анаң даа пасхазы. Ол ойыннар чонның чуртазынаң, айғасчатхан ниме-нооларынаң пик палғаластығлар. Хакастар ойын-марығларны ööнiнде улуғ ÿлÿкÿннерде, олаңай пайрамнарда, тойларда, че iдöк олаңай даа кÿннерде иртiрчелер.

Пiстiң iстезiг тоғызыбыста хакас тойларында кибiр хоостыра иртiрiлчеткен ойын-марығлардаңар чоох апарарбыс. Тойларда хаҷан даа аймах чон кöп чыылысча, ол сылтағнаң анда iдöк аймах-пасха ағаа килiстiре мындағ ойын-марығлар иртiрiлчелер: «хысха чидерге» (догони девушку), «кÿрес» (национальная борьба), «тобит» (хакасский вариант шашки), «сööк пыласханы» (отбирание кости), «сыра iдiскенi» (переталкивание жердью), «торыспах чара сабары» (раскалывание чурки), «хамҷы саап сынасханы» (состязание кнутом), паза анаң даа пасхазы.

Хысха чидерге

«Хысха чидерге» марығнаң сағамғы туста тойларда асхынах тузаланчалар. Пу марығны А. Г. Кильчичаков паза Н. У. Сагалаков «Хакасские народные игры и состязания» тоғыстарында пiди чарытчалар: «Пiрее 200 метрҷе ачых чазыда чалаң аттығ хыс адын чÿгÿрт сыхча, оол аның 10 метрҷе ортах турып, анаң хысты сÿрiс сыхча. Iди оол тисчеткен хысха чидiп, анны охсаныбыззарға кирек. Анаң нандыра ойлатчатсалар, оол тисче, хыс, тiзең, анны хамҷынаң сабарға кÿстенче. Мында оол, хысты тудып, кöгенеенең хаап, хысты хыринда тутча…» [1, С 26]

Кÿрес

Хакастарның хынҷаң марығларының пiрсi «кÿрес» полча. Пу марығны ÿлÿкÿннернең пасха iдöк тойларда хынып тузаланчалар. Марығда ööнiнде оол саринаң килген туғаннар, хыстың чағыннарынаң тоғыр кÿресчелер. Мындағ марығларда оолның паза хыстың туғаннары кÿрес пастара, удур-тöдiр чахсы танызып пастапчалар. Л. Н. Сагалаков позының «Кÿрес» тоғызында тойдаларда иртiрiлчеткен «кÿрес» марығны мындағ сöстернең таныхтапча: «Праздники не проходили без борцов. Интересные схватки по борьбе были на свадьбах, особенно если молодожены оказывались из разных деревень, то родственники молодых обязательно выстраивали своих борцов…»[2, С 7.]

Тобит

Тобит ойынны пайрамнарда, ағаа öнетiн чарыдылған марығларда, олаңай даа кÿнде ойнапчатханнарын кöрерге чарир, че олох туста аны той полчатхан туста, оолның харындас-туғаннары хыстың туған-чағынарынаң тоғыр, табырах сағыстарын сынасчатханнарын сизiнерге чарир. Ол уғаа хынығ ойын, аны ноо даа орында ойнабызарға оңдайпар полча. Тобит ойынны А. Г. Кильчичаков паза Н. У. Сагалаков «Хакасские народные игры и состязания» тоғыстарында пiди чарытчалар: «Игра тобит является хакасским вариантом шашек. Очень простая и общедоступная, она была любимым развлечением скотоводов. Сетка для игры чертилась прямо на поверхности земли, фигурами для игры служили хазыхи или другие кости домашних животных…» [1, С 61] Пурунғыдаң сығара малҷылар ойнаҷаң ойынны, сағамғы туста öнетiн марығларда пайрамнарда, тойларда хынып ойнапчалар.

Сööк пыласпах

«Сööк пыласпах» кибiрлiг марығны тойда ла иртiрчелер. Пу кибiрлiг марғдаңар писатель, хакас тiлi паза литература ÿгретчiзi Р. П. Топоев пiди чоохтапча: «Пiстiң пурунғыларыбыс той полчатхан туста, хат албаан оолларны пiр орынға чыып, пу таныхталчатхан кибiрлiг марығны иртiрҷеңнер. Хат алчатхан оол, хоных хонғалах оолларзар кистiнең турып, иңнi азыра иттiг сööктi тастаҷаң. Чиит ооллар ол сööктi пыласчаңнар, кем пылазып алар, ол чиңiсчi полыбысчаң. Утхан оол пу чағында хыс алып чуртас тöстирiне ухаанҷыланҷаңнар…»

Сағамғы туста пу кибiрлiг марығ тойларда асхынах иртiрчелер.

Сыра iдiскенi

«Сыра iдiскенi» кибiрлiг марғ iдöк тойларда ла иртiрiлче. Пу марығ «iдiс пыласхан» туста пасталча. Хаҷан оолның саринаң хысты аалат килчетселер, хыстың туған-чағыннары алай аалдағы сыдир иреннер iдiстiг сыйых сурап, чолға тоғыр сыра турғызыбысчаңнар. Ол сыраның пiр саринда оолның туғаннары, а пiр саринда хыстың чағыннары турып марығласчаңнар. Хыстың туғаннары чиңiс тутсалар, оолның чағыннары сураан «iдiстiг сыйыхты» толдыразынаң пирiп, чолларын анаң андар узарадарға чарадылҷаң, оолның туғаннары утсалар «iдiстiг сыйыхтың» чамдығын на читiрiп, анаң андар хысты аалат парҷаңнар.

Торыспах чара сабары

«Торыспах чара сабары» кибiрлiг марығ тойларда ла иртiрiлче. Той кÿн хоных хончтхан оолға салаалығ торыспахты чара саптырҷаңнар. Ол аны пiр ле сабыснаң чара сабызарға кирек полча. Пу кибiр хоостыра хыстың туғаннары полар кÿзеенiң тоғысха чаразын сыныхтаҷаңнар. Хат алчатхан ооллар пу кибiрге той алнында öнетiн тимненҷеңнер, постарын хыстың чағынары алнында турыстығ кÿзее пол поларына iзендiрерге кÿстенҷеңнер.

Хамҷы саап сынасханы

Той парчатхан туста аймах чон удур-тöдiр танызып, хынған тирiглер хоостыра марығлар иртiрҷеңнер. Хакастар пурынғыдаң сығара малнаң айғасчатхан чон хамҷынаң чахсы таныстар. Пу марығдаңар писатель кiзi А. И. Котожеков пiди чоохтапча: «Оолның паза хыс саринаң туған-чағыннар хамҷынаң кем чахсы саап полчатхан хоостыра марығласчаңнар. Хамҷы чидер син малның кiчiг сööгiн алай от тамысчаң коробказын турғызып, орта сапчаңнар…»

Сағамғы туста пу марығ ундудыл таа парир.

Литература

1. Кильчичаков А. Г, Сагалаков. Н. У. Хакасские народные игры и состязания. – Абакан, 2015. – 139 с.

2. Сагалаков. Л. Н. Кÿрес. – Абакан, 2005. – 60 с.

3. Хакасско-русский словарь. – Новосибирск: Наука, 2006. – 1114 с.

Информанты:

1. Котожеков А. И. писатель, драматург.

2. Топоев. Р. П. учитель хакасского языка и литературы, писатель.