Халыҡ-ара Башҡорт теле көнөнә арналған материал "Башҡорт теле тураһында мәғлүмәт"

Туған телем-башҡорт теле

Байышева Айгөл Ғалимйән ҡыҙы,

41 йәш

Дыуан районы Мәсәғүт ауылы гимназияһы

Башҡорт теле- башҡорт халҡының туған теле генә түгел,

Башҡортостан Республикаһының дәүләт теле лә.

Уның дәүләт теле булараҡ (урыҫ теле менән бер рәттән) юридик статусы Башҡортостан Республикаһы Конституцияһында нығытылған.

Башҡорт теле башланғыс һәм урта

мәктәптә уҡыу-уҡытыу сараһы

һәм өйрәнеү предметы булып тора,

юғары уҡыу йорттарында гуманитар

предметтарҙы уҡытыу сараһы итеп

файҙаланыла һәм предмет булараҡ өйрәнелә.  

Башҡорт телендә уҡыу әсбаптары, нәфис һәм публицистик әҙәбиәт нәшер ителә, гәзит һәм журналдар сыға, телевидение һәм радио тапшырыуҙары алып барыла, театрҙар эшләй.

Донъяла 2 млн. тирәһе

башҡорт йәшәй.

Туған башҡорт телендә

1,2 млн кеше һөйләшә.

1 953   ҡаҙаҡ

131 950   татар ,

977 484   башҡорт

2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу

мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙә башҡорт телен нисә кеше белә ?

1 630  удмурт

20 258   урыҫ

6 276   сыуаш

1 279   үзбәк

3 211   мари

8 363 башҡа милләт вәкилдәре

Башҡорт телен белгәндәр ҡайҙа күберәк йәшәй?

Силәбе өлк.

Башҡортостанда

Пермь кр.

Ырымбур өлк.

Татарстан Р-да  

Төмән өлк.

Удмурт Р -да

Свердловск өлк.

Һарытау өлк.

Һамар өлк.

Ҡурған өлк .

сыуаш

ҡаҙаҡ

ҡумыҡ

төрөк

тыва

ҡарағалпаҡ

балҡар

алтай

яҡут

уйғыр

хакас

төрөкмән

нуғай

Башҡорт теле төрки телдәр төркөмөнә ҡарай

татар

Башҡорт теленең тарихы дүрт дәүергә бүленә:

1. Урал-Алтай (боронғо ҡатлам,  агглютинативлыҡ  һәм алтай телдәренә хас башҡа һыҙаттар формалаша)

2. Дөйөм төрки (төп һүҙ фонды, төп фонетик һәм бөтә төрки телдәр өсөн уртаҡ булған башҡа үҙенсәлектәр хасил була)

3. Ҡыпсаҡ (ҡыпсаҡ төрки телдәренә хас фонетик, лексик һәм башҡа үҙенсәлектәр барлыҡҡа килә)

4. Башҡорт теле үҙе .

башҡорттар  әҙәби төрки теленең  төбәк варианты Урал-Волга буйы төрки теле   менән файҙаланған.

ҡыпсаҡ элементтары һәм русизмдар арта.

әҙәби телгә башҡорттарҙың һөйләш теле көслө йоғонто яһай.

хәҙерге әҙәби башҡорт теле формалаша.

Борондан

XVI-XVIII быуаттарҙа

XIX быуат

XX быуат

Ислам ҡабул

иткәндән һуң

башҡорттар

  ғәрәп яҙмаһын

  ҡуллана.

1929й.  латиницалағы

Башҡорт ҡәбиләләре

  әүәлге замандарҙа

  башҡорт алфавиты ( яңалиф ) барлыҡҡа килә.

боронғо төрки 

рун яҙмаһын   ҡулланған .

1940 йылда кириллица нигеҙендәге алфавит индерелә.

Башҡорт теленең хәҙерге заман алфавиты 42 хәрефтән тора.

Урыҫ теле менән уртаҡ 33 хәрефтән башҡа башҡорт телендә булған өндәрҙе билдәләү өсөн йәнә 9 махсус хәреф ҡабул ителгән .

Башҡорт теле

• агглютинатив телдәргә инә.

• Һүҙ яһалыш аффикстар ярҙамында ғәмәлгә ашырыла: балыҡ — балыҡсы — балыҡсылыҡ.

• Башҡорт телендә енес категорияһы грамматик ысул менән билдәләнмәй.
• Шулай уҡ предлогтар һәм приставкалар юҡ.
• Оҡшаш мәғәнәле конструкциялар

шулай уҡ аффикстар ярҙамында яһала: урамда, далала, ҡаланан, ярға.

Башҡорт теленең диалекттары

Көнсығыш диалекты

Төньяҡ-көнбайыш

Көньяҡ диалекты

диалекты

Һөйләштәре:

Һөйләштәре:

Һөйләштәре:

•   эйек-һаҡмар,
• урта,
• дим

• ғәйнә,
• түбәнге ағиҙел-ыҡ,
• ҡариҙел,
• танып,
• урта урал

• арғаяш,

• асыуҙы,
• ҡыҙыл,
• мейәс,
• һалйот,
• әй

Рәсми статусы

Башҡортостанда башҡорт теленең рәсми статусы республика Конституцияһында нығытылған, ләкин 1999 йылда ғына телдәр тураһында республика законы ҡабул ителә. 2000 йылдан төбәк дәүләт учреждениеларының алтаҡталарын башҡорт телендә яҙып элеү башлана.

21 февраль – Халыҡ-ара туған телдәр көнө

Халҡым теле – миңә хаҡлыҡ теле,-

Унан башҡа минең илем юҡ;

Илен һөймәҫ кенә телен һөймәҫ,

Иле юҡтың ғына теле юҡ!

Туған телебеҙҙең киләсәк яҙмышына битараф булмайыҡ, халҡым!!!