Хоту дойду дьикти ото чуурукта

Муниципальное казенное образовательное учреждение

«Ючюгейская средняя общеобразовательная школа»

Школьный этап НПК «Шаг в будущее»

Дакылаат темата:

«Чуурукта – дойдум мааны ото»

Улэни бэлэмнээтэ:

Винокурова Аяврина, 1 кылаас уорэнээччитэ

Салайааччы:

А.Д. Павлова, алын суьуох кылаас учуутала

Учугэй, 2017

Киирии тыл

Улэм сыала: Хоту дойду дьикти ото чуурукта туьунан уорэтии.

Улэм соруктара:

1. Чуурукта эмтээх ньымаларын туьунан орэтии;

2. Чуурукта тыа хаьаайыстыбатыгар туьатын арыйыы;

3. Сылгыьыттартан чуурукта туьунан информация хомуйуу.

Тымныыттан тымныы, кэрэтгэн кэрэ ытыктыыр биһиги Оймокооммүт Сир үрдүгэр тымныытынан аатырар. Кыһын аайы 60-тан тахса кыраадыска тиийэр. Очуос таас хайалара тула оттүн киэргэтэллэр. Сайынын оттоон, күьүнүн сир аһын хомуйан, үлэлээн, үорэнэн олоробут.

Биһиги бары билэрбит курдук Саха сиригэр аан бастаан тахсар ньургуһун сибэкки. Кини туохтан да эрдэ үүнэр, сайдар. Онтон саамай эрдэ оттортон урут үүнэр-сайдар чуурукта. Мин бүгүн эһиэхэ бу дьикти от туох уратылаа5ын кэпсиэм. Сахабыт сирин атын муннуктарыгар үүммэт ээ. Онтон Оймокоон сылгытын этэ то5о ордук минньигэһий? Ба5ар ол кистэлэнин биир таайыыта бу буолаарай?

Чуурукта – дойдум мааны ото

Ууьуур кэмэ. Бу оту былыр былыргыттан кырдьа5астар олус диэн ытыктыыллара. Чуурукта кыһыннары сайыннары куруук күох. Уһун синньигэс күох уктаах, хара тоболоох, тон дуул5а үрдүгэр үүнэн тахсар. Чуурукта күһүорү диэки ситэн тобото манан буолан, хонууларбытын манан хаар кэриэтэ киэргэтэр. Бу аата кини сиэмэлэрин таһаарар, ону тыал үрэн ыһар. Сиэмэлэрэ уһун кыһыны быһа сытан саас эрдэ тон дуул5а быыһынан быгаллар. Онтон сиэмэлэрин ыспыт чуурукталары кыһыннары дьоьогой о5олоро сылгылар хаары хаһан сииллэр. Аны туран чуурукта сиэмэтин ыьар ыспат кэмнээх. Чуурукта саас халлаан саамай сылыйар кэмигэр биир кун иьигэр 3 сантиметр тиийэ унэр. Ситэр кэмигэр 20 – 25 сантиметр тиийэ тиийэ уьуур. Оннук кустээхтик, тургэнник уунэр от. Бу от битэмиинээ5инэн биллэр. Саас сыыйан ыллахха, тордо манан уонна саахар амтаннаах буолар.

Чурукта тыа хаьаайыстыбатыгар туьата. Бу чууруктаны сылгылар эрэ буолбакка, табалар, тайахтар, кырдьа5астар (эһэлэр) эмиэ сииллэр. Кырдьагас ордук саас уонна куьун чууруктанан аьылыктанар. Сааьыгар ас-аьылык суо5ар, уонна кьунун саамай ситэр, битэмиинээх кэмигэр. Сылгылар сааһын торүүр-ууһуур кэмнэригэр саамай сүрүн аһыыр астарынан буолар.

Чуурукта олгомнүк тахсыбыт дьылыгар сүоьү тотор-уойар уонна бу дьылы үчүгэйдик тахсар. Саас үрүйэлэр үрдүлэригэр чуурукта ордук элбэх буолар. Онон хоһуу чуурукталаах үрүйэлэр үрдүлэригэр котох сылгыны былыр да5аны билигин да5аны таһааран аһаталлар.

Ону таһынан чуурукта олус диэн ынахха-суоһүгэ туһалаах, үчүгэй от. Дьон оттуулларыгар чууруктаны туспа охсон кэбиһэн кыһынын ынахтарга да, убаһаларга да биэрэллэр.

Түмүк тыл

Дойдубут олус кэрэ үүнээйилэрин, айыл5атын, кыылларын барытын харыстаан - ытыктаан олордохпутуна барыбытыгар, үүнэр колүонэ5э үчүгэй буолуо.

Бу мантан да ойдуоххэ соп, саха киһитэ айыл5аны кытта- хайдах ыкса сибээстээ5ин. Онтон дойдубут кэрэ үүнээйилэрин, айыл5атын барытын харыстаан, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһан уһун үйэлэргэ кэхтибэккэ чэлгийэ турарыгар кыһаллыа5ын.

Туьаныллыбыт литература:

1. Винокуров Семен Львович, Россия тыатын хаьаайыстыбатын бочуоттаах улэьитэ, сылгыьыт кэпсээнэ туьанылынна;

2. Винокурова Ирина Христофоровна, эбээн норуотун кльтуратын тар5атааччы, эбии уорэхтээьин педагога кэпсээнэ туьанылынна.