Беседа
«Шээр малды озээри, хайындырары »
Сорулгазы: тыва чаагай чанчылдарны уругларга ооредири, Торээн Чурттунга ынак болур кылдыр кижизидеери база уругларны ажылга ооредиири
Шээр мал ды озээри
Хой биле ошку эъдин чемге белеткээри колдуунда домей болганда моон ынай чугле хойга хамаарыштыр айытса ажырбас боор.
Хой озээри - эр кижинин кылыр ужурлуг ажылы, оон база бир хулээлгези. Хойну семистеп тудуп алган соонда, ийи кижи ажылдаза ака. Бижекти чидидер, холдарны чуп, арыглап алыр.
Хойну ойтур каар, бажын эжи тудуп бээр. Тош адаандан хол сына бээр хире кылдыр хырын кырын кежи-било чара кезер, холду хойнун иштинче суп киирер болгаш тош адаа-било оору алзы чорудар, оон кудуладыр болза семис хойнун эдиринге салаалар ораажыш туруп бээр. Хол баар эъдинге таваржы бээр, ону чуга черинден ийи салаа-биле оя идиптер. Ынчан салаалар хойнуц оорга чустеринге дээй бээр. Оорганы суйбаарга, салааларга ийи кырлан чуве илдигер, ол дээрге бирээзи - кызыл оош, оскези - ос-тур. Ос биле кызыл оошту ылап ылгап аары чугула. Ос соп турар болур, холга илден, а кызыл оош сокпас, шимчевес. Соп турган осту салаа-биле узе тыртыптар, тогулген хан холга изинейнип чедип кээр. Холду ужулгаш, хойнун чаак адаандан туткаш, бичии херилдир идиптер - хойну озеп алганывыс ол.
Бо бугуну шалыпкын ёзу-биле, малды хилинчектевейн кылыры эн чугула. Хой озэзринге чаа ооренип чоруур кижи кызыл оошту узе тыртып болур. А ол белен узулбес эвеспе, хойнуц ооргазы хертейип кээр - шын эвес деп чувени оон эскерип болур.
Хойнун бажын /хорээн/ тудуп орган кижи ону алгыртпазын кызыдар. Ол хойнун огун салаазы-биле дуй базар ужурлуг. Хой озээн кижи ону алгыртыр болза, эр кижинин ат алдарынга, арын-нуурунге дээп болур, ындыг кижини оодежок, шушпен дей бээр, ол дээрге оон ажыл кылып билбезинин херечизи кылдыр коор.
Хойну соярынын чуруму
Баштай ийи холун, оон соонда ийи будун оруур. Оон соонда моюнну куду оруп бадырар, тошту ийи талазындан керженниг кылдыр орээш, оон ынай хырынны куду чангыс кылдыр ооруп бадыргаш, эмигге кээр. Эмигни ийи талазындан чара оруур, оон база катап чангыс оруур, кудурук дозунге келгеш, база-ла ийи чара оорээш, кудурук бажынга чедирер.
Тыва кижи хойну бижек-биле сойбас, чудуруу-биле чулгуп сояр. Бижекти чустер оорарда, кудурук кежин соярда, кешти баштан ангылаарда ажыглаар.
Хойнун кежинге дер-чаг арттырбайн, хан-чинге боравайн, оя-чаза тыртпайн, аянныг бышкактарлыг кылдыр кылыры хой озээн кижиден хамааржыр. Оон башка бору ышкаш кымзарлап кааптар оодежок деп шоодугга кирип болур.
Хой эъдин бузарынын чуруму
Хойну союп, иштин ужулган соонда оон ийи чыпшыдын, ийи уттуг чаннын тудушкаан бижек-биле адырар, кургулдайын ужулгаш, хорек болгаш бел-кежик кылдыр ангылаар Ол ангылаарда адаандан ору уш, ошку болза - ийи ээгини /сумээни/ санааш, ээгинин тоонун адыргаш, оон дужунд ооргадан оорар. /Хой биле ошкунун эзгилеринин саны ангы болганындан адырарда ындыг ылгал бар - хойну бир талазында-ла ээгизи 13, ошкун - 12/. Бел-кежикти устуку ийи ээгинин аразындан он кескеш, ог ханазынга азып каар. Ол анаа элээн эвирээр соонда баштай ийи сумээни, оон ий будун адырар, оон соонда чодаларын чустеринден ооргаш, чанын куду кылдыр ханага азар. Оон ооргаларын
оорар.
Дараазында хойнун ийи холун оорганын даштыкы талазындап долгандыр кезер, зэгилернин тоону бел-кежик узе кескен талазында эгелээш баш уунче бижек-биле чангыстап ораар. Ээгилерни улуг бижек-биле со шаап болбас. Адырган холдун кырын узунден ооргаш, эъдинге халаннадып каар, оон сумээ ээги бажында мон эътти уттей кескеш, ээгилерин куду шиглей ханага азып каар.
Оон соонда хендирбеден моюнну ангылааш, хендирбелерни эъди ден болур кылдыр чангыстап оорар. Моюннун чоон ужундан эътти уттей кескеш азар. Хой эъдин бузуп алганывыс ол.
Шээр малдын иштин аштап
арыглаарынын чуруму
Хой азы ошкунуц иштин аштап арыглаарда, дараазында чуулдерни белеткээр:
Хан кудар сана. Ол савага дус база хээндектеп каан согуна азы койнутту ханны улам амдан киирери-биле каар.
Деспи. деспини малдыц иштин уштуру-биле белеткээр. Оске савага арыг сут кудуп алыр.
Хой азы ошкуну озеп, союп дооскаш, иштин ужулгаш, деспиге салыр. дораан-на баарда отту кичээнгейлиг адыргаш, октаар. От чарлыыр болза, ол эътте чиир чуве чок деп билип алганы дээре. Иштин аштаарда тываларнын шаг-шаандан сагып чораан чурумнарын сагыыр. Ижин аштаары тускай чурумнуг. Ынчангаш чууден, канчаар эгелээрил? Чавана, улуг хырын, кергиек, саргыяк, чумур, шойунду, моон, баарзык, дескинчек дээш ижиннин аттарын билген, таныыр турар ужурлуг. Чурум аайы—биле мындыг:
1/ Улуг хырындан чаваназын хоора тырткаш, изиг хулге борай туткаш, ог ханазынын караанче киир
идип каар.
2/ Чавананы адырганынын соонда хырын биле коргиекти ангылааш, хырыннын чинин тогер.
3/ Кергиек биле саргыякты ангылааш, кергиекти аглтап чуур.
4/ Саргыякты чумурдан
ангылааш, кыдыынче салып каар. Саргыяк хой каъттыг болгаш аштап, арыглаарынга хой уе херек болур, ынчангаш хамыктын соонда аштаар ийикпе, азы бичии уругларга дагзыр. Ону чини-биле арттырып, донуруп болбас. Анай-хураганга хорамчалыг дижир.
5/ Чумурну шойундулерден ангылаар. Шойундулерни чада, эптей салгаш, чумур адаанда шойундуну элээн узун кылдыр тырткаш, узе соп алгаш, аштап-чуур. Чумурда чинге шойундуну арттырып алганывыстын кол ужуру - ону хан аксы шарыьрынга ажыглаар.
6/ Чинге шойундулерни моонден ангылаарда, чумурдан арттырып каан шойундунун аксын дууй тыртып кааш. эптии-биле сывырып эгелээр. iiiупту шойундуну сывырып алгаш, моонге хан аксьгнга чедер хире шойундуну арттырып каар, оскезин хол-биле аргамчы орааганы ышкаш хун аай орааш, адак соолгу арткан шойундуну бичежек тегерик кылдыр ораай туткаш, хой озээн кижиге шупту шойундулерни узе кестирер. Ол кезерде бижектин бизин ору кылдыр тудар. Ам кезип алган шойундунун чинин тогер болгащ сызып хангырлаар. Хангыр дээрге кандыг-даа малдын шойундузунун, баарзык дескинчек, кургулдайнын чинин аштаанынын соонда болганчок артып каар ажыг будумел. Эртен догерген малдын шойундузу ирик болур.ынчангаш кончуг камныг аштаар. Шойундуну зки хангырлавас болза. ажыг болгаш муну чинзиг болур. Аштап, хангырлааш, ортузундан баглай тырткаш, салып каар.
7/ Шойундунун соонда моонну арыглаар Моонну чинге моонден ангылап алыр. Ону ангылаарда мындыг. Арттырып каан шойундуде уш-дорт илиг хире черде чинге боолук бар. Ол чинге черден бижек-биле кезап алыр. Моонде шойундуну дынзыг тыртып болбас, дозунден уштуна бээр болгаш орнунга ойбак артып каар Ынчап барза, хан кударга токтур. ынчангаш оваарымчалыг аштаар. 8/ Ам чинге моонну дескинчектен ангылааш, аштаар. Дескинчектин аксын улуг кылдыр чинге моонден кезип алыр. Хан кудар таварылгада ол кончуг эптиг.
9/ Дескинчекти аштаары. Ол - ижин аштаарынын харыысалгалыг кезээ. Эрзиннин иргиттери дескинчекти ийи каът кылдыр чара тырткаш, чинин арыглаар. Хангырлаары берге боорга, чидиг бижек бажы-биле чара кескеш, оске кижиге туттуруп алгаш, сивирип кааптар. Ъiнчаар арыглаан дескинчекти кургулдайга андарар.
Сояннар, оюннарнын хой кезии дескинчекти хевирин уревейн аштаарлар. Баштай чинге моонден арттырып алган ужунче арыг соок сугну кудупкаш, ол сугну дескинчекти дескиндир чугуртуптер. Дескинчекте чин кевиг болур, ынчангаш ону суг кудуп албайн аштаарга, дескинчектин иштии ийлеринге хой чин чыдып каар. Суг чугуртуп каан дескинчектин чинин тогери белен. Чинни аштап арыглааш, ам хангырлаар. Хангырлаарда мындыг: ол-ла озеп турар малдын окпезинде салаа ышкаш чингежек окпежик бар. Ол окпени узе кезип алгаш, аштап алган дескинчзэнге хой звес сугну куткаш, окпени киир суккаш, уруптер. Хей биле суг окпени дескинчекти дескиндир чугуртуптер. Ол окпе дескинчектин кыдыгларынга дээп, хангырны арыглап алгаш баар. Ийи-уш катап ынчалдыр аштаан соонда, дескинчек арыг, хан кударынга белен болур.
10/ Баарзык чаглыг болгаш, ону аштаары дескинчектен берге. База-ла хой звес сугну кудупкаш, сугну баарзыкты дескиндир чугуртуп тургаш чинин аштаар. Хангырлаарда устунде айытканы ышкашкаш окпени чугуртур.
11/ Кургулдайны аштаарыньын мурнунда дараазында чуулдерни кылыр: кургулдайдан сыный хавын адырар; бир эвес озээн малывыс кыс болза, кургулдайдан урен савазын ангылаар.
Ону ангылаары тускай чурумнуг. Кургулдай биле урен савазын эдн чинге черинге чедир кезип алгаш, оон кырынга ийи-уш хире сигенчигешти салгаш: “ Сени кеспедим, сигенни кестим! ершэз, хайыракан!” - деп чалбарааш, кезип алыр. Ам урен савазын ьтраткаш, кургулдайны аштаар. Чогум кургулдай аштаары белен. Кургулдайга колдуунда хоргал чоруур. Ол хоргалды чинге талазындан чоон уунче сыза туткаш, аштап
кааптар.
Ынчангаш ам шээр малдын иштин аштап алганывьгс ол.
Баар
Шээр малдын баарын хайындыргаш, буурек чаа-биле кады будунге-даа, ижин-биле кады тыртып даа, согажа-даа кылып чиир.
Чем кылырындан ангыда оон биле алгы баартаар: шала хайындыргаш, чуура тудуп, сутке хоюдар, дус, эвээш чиг далган холааш, ур эвес тургузуптар. Кадыг алгыны баартап алырга, ол чымчаар, ол шыкка белен урелбес болур.
Эдир
Эдир дээрге семис малдын хырнын шып чоруур чаг-дыр. Оон-биле чунун-даа мурнунда согажа ораар, хан аксы дээшкиннээрде чаглаар, мунге доораар, тырткан эътке холуур. Эдир чаа хей болза буурек чаа-биле кады доорааш, пашка ус кылдыр сыскырып ап болур. Эдирни дыдып чивес. Ынчалган кижини аштангы азы хоптак дижир.
Чурек
Чуректи чара кескеш, иштинде дес ханын топ каатттар, чуек хавын чаа иштинче КЫЛДЫр аддарар. Чуректи баштай дулер эъттер-биле кады хайындырар. Шээр малдьтц чурзэн хей кезиинде бичии уругларга
1сур. Ог эъди салганда чурек ыяапла турар. Кандьтг-даа малдыц эъдин кадьиргаш, соктап алырга, ооц чурээниц хавынга ей-тап сьща бээр
дижир.
Буурек
Малдыц иштдн ужулгаш, одун ап кагган соонда буурээн чаа-биле ооргадан хоора тыртып алыр. Семис малдыц бурээ чаг иштинде болгаш козулбес болур. ЪIндыг малды бурээ мунгаш семис дээр. Хой озээн кижи бууректи чаа-биле кады ортузундан узун дургаар чара кезип каар. Ону чаандан чанагаштап болбас, аас кежиинге талаар дижир. Ынчангаш чаг шуглаа-биле кады хайындырар. “Чаг иштинде буурек, чанчык иштинде таакпы” дег чыргалдыг дээн уткалыг тыва улустун улегер домаа бар. Бууректи бичии уругларга бээр. Ог эъдинге ыяап-ла ону киирер чанчыл бар.
Окпе ос
Хойнуц окпезинде биче салаа хире адыр окпе бар. Ону узе кезип кааптар ийикпе, азы дээскинчек, бестиг баарзык аштаарынга ажыглаар. Окпени озунден ангылааш, баштай дулер эъттер-биле кады хайындыргаш, ижин-биле холуй хээптер.
Осту оске кижилерге салбас.
Шээр малды озээш, оон ханын савага куткаш, хоюдур тудуп, маажаан кижиге ову салыр.
Согажа
Согажа - тываларныц эц ынак, дурген кылыр онзагай чеминиц бирээзи. Баарньщ чугажак ужун кеске каггаш, быжырар. Шала быжып орда эскейт, чуга-чуга кылдыр кезип алыр. Кезип алган баарга эдирниц эц чуга черлерив ораагаш, тускай шишке шууштур шиштээр. Ону согажа дээр. Шиштеп алган согажаньт дузааш, улуг эвес отка бьтжырар. Согажа быжьтп турда, дъiзьхргайньтп турар тускай шдмээннiтг, чаагай чыттыг. р эвес болурга-ла, согажа белен. Отху изиг турда дурген чиир, согажа чиген соонда соок суг ишпеэе эки.
Внр эвес дегерген малдьщ эдири ийи хан аксынга, согажага четкеш, арта бээр болза, ол малдыц кужун /семизин/ согажа ажыг деп санаар. Внр эвес ийи хан аксынгабаэа согажага ей болза, Ову чугле согажа, а чугле ийи хан аксынга ой болза хан аксьт дээр. Бир эвес хан аксынга четпее болза, ол хойву хан аксьт четпес, чолдур куштуг мал дээр.
Чумурга куткан хан
Шээр малды езоэн соонда чумурун аштап арьтглааш, тускай савага куткаш, согуналап, дузап каан суук ханьин кудар. Ханны долдур кудуп болбас, хайывдырарга чарльш болур, бьттдпастай бэор. Чумурда ханныц аксьтн шиштээлт, шиш кьтрьтнга элээн улуг эдирниц чуга черин салгаш, арттырьдт алганы шейуиду-биле сес сан хевирлиг ораал, шейундулу шиштиц сувур талазьтнче ортузундан оп иткеш, ораап алган глейундуге быжьиглап каар. Чумурда ханньт чьтмчак хая дээр. Хан дурген бьтыисын дээр болза, бичии сугну немед альтр. Тьтвалар ханче сут кугпас. “Кызьтл биле акты холувас, аас-кежиинге таарьттлттас” - дижирлер. ЧЫIМчак хакньт ижин-биле кадьт хайьтндьхрар. Чумур ханыньтд аксьтн егнуц ар аэзинге сальтр, а ад долгандьтрыгньщ аксьтн кескеш ергуур, артканьтн каш еГРЕ
салырьтл, нача кьтлдьтр чеди
кезер
Кара мун
Ижин хайЬтндЫтрган ийиппе, азьи эът дулгеш, холуксаа кагбаан мунну кара мун доэр. Кара мунну тывалар унелзэр. Ол эм шьтнарлыг. Соокка алысканда, хей-чедулге кара-мунче соктаан ай, тдедне каггаш, эки аартаар, чылыгланьхр. Аараан кижи деридип, пуш кирер. сегиир.
Кургулдай
Кургулдайны аштап арыглаан соон,ца аддарар. Аддарарда херек чуулдер: баар эъди, тсергиек,
-дескинчек. Бай-Даг иргиттери кергиекти от дег изиг сугга суккаш, чин талакьт карты хоорлуп турар апаарга, сивирип каапкаш, чуп альтрлар. А сояннар кергиекти изиг сугга сукпайн, ол бодун сивирип кааптарлар. Коргиектиц саргьтяк-биле тудуштуруп чораан удун чире кезип болбас. Ол уттен эгелээш хун аай долгандыр дилип альтр. Баар эъдин база долгандыр дилер. Кургулдайны шалад чок талазындан эгелеп аддарар. Кургулдайньт од холга туткаш, чагльтг ужун иштинче эвээшти киир идип алгаш, ацаа улай дилип алган коргиекти, баар эъдин, дескинчекти чоорту аддарар. Шаладт-iыг ужунче
кургулдай элээн аддарлып кээрге, бажындан туткаш, еске арткан
кургулдайньи аддара тыртьтп кээр. Кургулдай белен. Оод даштьтн аштааш, чуп каапкаш, огнуд бир-ийи ынаазын аралай азып каар. Кургулдайны дески, аянньтг кьтлдыр аддарар. Кургулдайны узук-боолук аддарарга, чевен кьтлган ден шоодар.
Тош
Шээр малдьщ тежун хундуткел чеми кылдыр ажыглаар. ёгге ырак черден терел-дергулу, эш-ееру, уругдарыы келген таварылгада тешту Хундулеп сальгтт боэр. Ындьтг таварьхлга болбаанда, егнуц эр ээзинге сальтр. Куда болганда, тешту вхаладНъIг кургулдай—биле ораагатв, ет-буле бооп турар аньтяктарга Теш еру ааетыг сана бооп, буки-кежиин доктаадыр, оод iаандьтрльтг кезэн малдыц делгем болурун кузеп салыр у дижир.
Ужа
Ужа - тыва чоннун эн-не ку гц чеми. Келин айтырарда, келин алi куда-ыиайлалга болганда, теруттунуп дойлаанда, оваа д. дээiд оон-цаа еске улуг байырл демдеглээнде, ужаньт ыяал хундулзэй кижиге салыр. Ук союлдур хайынмаат-т, каргап к
чоданьт, ийи кожа бедик ээг немээр. Улуг тавакка уж додгайтыр сальир. Бедик аэгиле бажьтн, чоданьгц чоон ужун ужа бант талазынче салгатл, хунд кижизинге оорга талазьтн углай
829
69 418 
