МКОУ «Бугленская СОШ имени Ш.И.Шихсаидова»
Открытый урок
родной (кумыкской) литературы
в 7 классе
«Жизнь и творчество А-П.Салаватова»
Подготовил и провел урок
учитель родного языка и литературы
Мамайханов Мамайхан Набиевич
2018-2019 уч.год
Дарсны темасы: Алимпаша Салаватовну яшаву ва яратывчулугъу.
Дарсны мурады: 1. Къумукъ халкъны адабиятыны ва маданиятыны
оьсювюнде уллу агьамияты болгъан А.Салаватовну
яратывчулугъу булан таныш этмек.
2. Яшларда патриот гьислени тарбияламакъ.
3. Шаирни асарларын сююп охума муштарлы этмек.
Аян алатлар: темагъа багъышлангъан плакатлар, А. Салаватовну
сураты, яшлар этген суратлар, гёрсетив алатлар,
шаирни китаплары.
Дарсны юрюлюшю:
Къурум мюгьлет. Саламлашыв ва ерлешив.
Муаллимни гиришив сёзю.
- Яшлар, бюгюнгю дарсыбызны темасын билмек учун экрангъа къарайыкъ. (Театрны гесеги) Магьачкъаладагъы Театргъа кимни аты къоюлгъан? Къайсыгъыз болгъансыз о къалада?(…)
А. Салаватовну яшаву ва яратывчулугъу.
-Дарсыбызны мурады: къумукъ халкъны адабиятыны ва маданиятыны оьсювюнде уллу агьамиятыны болгъан А. Салаватовну яратывчулугъу булан таныш этмек.
-Язывчу, драматург, шаир, алим….
Оьз заманыны андынлы адамы. Ол бизин драматургиябызны кюрчюсюн салгъанлардан биринчиси . Бизин адабиятны къайсы тармагъында да чалышма пагьмусу ва гьюнери болгъан А. Салаватов оьзюню аз оьмюрюню ичинде кёп ишлер этип гетген.
Шаирни яшаву.
А. Салаватов XX асруну башында Хасавюрт районну Яхсай юртунда тувгъан. Ол оьзю язгъан оьмюрбаянында булай деп, айтыла : «1901-нчи йылда Хасавюрт районну Яхсай юртунда сынташ язып яшайгъан Къанболатны агьлюсюнде тувдум , 2 яшымда анамдан , 6 яшымда атамдан айрылдым. Сонг мени Абдулгьалим деген анамны уланкъардашы сакълай , 1917-нчи йылгъа ерли ону къолунда къалдым.»
Ата – анамдан айырылгъаным бир заман,
Бары халкъны гёзюнден тюшдюм яман.
Бетиме бир кюлеп багъар гиши ёкъ,
Шатлыкъ- йыбав булан гьеч бир ишим ёкъ.
Тенглилеге гёзюм къызып чыгъаман,
Къошма сюймей оюнгъа буюгъаман.
Оьтеген халкъ алдымдан бир токътавсуз,
Къайгъыны гючюнден болгъанман савсуз.
Бир – эки сёз сёйлемеге ярамай,
Ичи бушуп, рагьму булан къарамай.
Яшлайын етим къалып, гиччи заманындан берли де кёп къыйынлар гёрген Алимпаша гьакъылбалыкъ бола туруп, яшавда оьз ерин тапма, англавлу-билимли болма къаст эте, къыйынланы тюбюнде янчылып къалмай , гюн- шавлагъа талпынып оьсеген терек йимик , яшавну янгылыкъларын юреги булан сезе , оьз заманыны алдынлы адамлары булан байлавлукъ тута, къатнай.
Инкъылап бёлюгюндеги иши.
«1918-нчи йылда Яхсайгъа къайтып,- деп яза ол оьмюрбаянында,
-Зайналабит Батырмурзаев , Багьавдин Астемиров йимик ёлдашланы ёлбашчылыгъы булан къурулуп ишлейген ерли уланланы инкъылап бёлюгюнде ишлей башладым.Тюзюн айтгъанда магъа узакъгъа атланып, савут булан айланмагъа тюшмеди. Нечик алай да, къысгъача айтгъанда, мен шо арада дёрт керен къазакълагъа, тутулуп чыгъарылдым. Зайналабит гелген сонг, юртда дав кружогу къурулуп, шогъар жаваплы секретарь этилип айрылдым, шону чун да магъа юртда ишлемеге тюшдю.»
Шу оьрде эсгерилген сёзлерден гёрюнюп турагъаны йимик, А. Салаватов шо заманларда янгы яшав учун чалышагъан яшоьрюмлени ал сыдыраларында болгъан, яш заманындан тутуп халкъгъа, элге къуллукъ этмек деген мурат ону жанына синген.
Охувчулар «Нартлагъа» деген шиърусун охуй.
Нартлагъа
Гьар абаты дюнья малы тавлагъа
Ес болма деп, гелеген кёп намартлар,
Биз тюшейик бюдюремей давлагъа
Магьабатлы кюр юрекли, гьей нартлар!
Бу тавланы барын-ёгъун талама,
Не ерлеге олар геле, не ерден
Рази къалсын ят бошгъабын ялама,
Не де къолай шолай ойлажакъ эрден!
Ким рази экен, къайда магъа сёйлесин,
Кёп душмангъа тёшюн бермей пысмагъа
Къошулмасын, биз разибиз шону учун
Аналаны ал увузун къусмагъа .
Топ тавушгъа кюр жанлар талчыгъалар,
Гьазирлегиз давгъа тарыкъ затланы,
Тавда оьсген къагьруман къарчыгъалар ,
Тезлик булан гелтиригиз атланы.
Яшланы тергевюн янгыртмакъ учун, къавшалгъанын тайдырма физминутка этиле.
Билимсиз яшав алгъа бармай.
- А. Салаватов охувсуз - билимсиз яшавда алгъа барма болмайгъанын яшлайын англагъан ва халкъ арада ярыкъландырывну яймакъ учун чалышгъан. Ол башлап ата юртдагъы макътапгъа ёлбашчылыкъ этген, шогъар болгъан чакъы кёп яшланы къуршама къаст этген, шолайлыкъда кёп халкъны разилигин алгъан.
-Буйнакск шагьарда муаллим курсланы битдирип А. Салаватов халкъарада билимлени яйывгъа, яшланы охутувгъа къуршала, оьзю де кёп охуй.
Ол 1926-нчы йылда Бакю шагьаргъа барып, оьр педагогика институтуна охума тюшген. Шо йыл онда оьтгерилген тюрк халкъларыны илму жыйынында Жалалдин Къоркъмасов ёлбашчылыкъ этеген дагъыстан делегацияны вакили гьисапда ортакъчылыкъ этген. Бакюде охуй туруп да ол ата юртундан, оьз элинден айрылмай, даим байлавлукъ тута, охув арада бош заманы болгъанда, каникулларда, ата юртунда къысгъа курслар ачып да, яшлагъа билим берме чалыша. Шонда гьатта айлана юртлардагъы яшлар да къуршала болгъан.
- Мунда шулай Алимпаша оьзю охутагъан яшланы арасындан бирлерин, яхшы билегенлерин алып гетип, оьзге ерлердеги охув ожакълагъа да сала болгъан. Мисал учун, Алимпашаны къасты булан юртдагъы мактапгъа къуршалгъан Абдулвагьап деген яш ( сонг-сонг макътавлу къумукъ шаир Абдул – Вагьап Сулейманов) Алимпашаны кёмеги булан Дербентдеги педтехникумгъа охума тюше. Дагъыстанны халкъ шаири Аткъайгъа ва шолай оьзгелеге ону кёп кёмеги тие. Ол кёмек этген, билим берген кёп яшлар сонг-сонг Дагъыстанда белгили адамлар бола.
Илму къуллукъчу гьисапда.
-Бакюдеги институтну битдирген сонг А.П.Салаватов Буйнакск шагьарда яшоьрюмлени охутув - тарбиялав ишге гирише. Сонг-сонг ол Дагъыстан педагогика институтда дарслар берме башлай. Бир заманны ичинде Дагъыстан тарихи, тил, адабият илму институтну илму къуллукъчусу болуп да ишлей. Илму къуллукъчу гьисапда Алимпаша Салаватов халкъны билимге къуршавну къыйын йырлларында кёп иш этген. Ерли яшланы охутмакъ учун янгы охув китаплар ёкълугъуна гёре, ол шолай китапланы яратывну ва чыгъарывну гьайын этип айлана. Бакюге, Къазангъа, Къырымгъа ва оьзге ерлеге бара, охув китапланы яратывну сынавун уьйрене ва оьзю де, оьзге ёлдашланы да къуршап, охув китапланы яратывну ишин къура.
- Шолайлыкъда, Алимпаша Салаватовну къастлыгъы булан отузунчу- къыркъынчы йылларда кёп охув китаплар чыгъа. Мекенлешдирип айтсакъ, 1930-нчу йылдан башлап, 1941-нчи йылгъа ерли давгъа гетгинче. А. Салаватов М.Темирханов булан бирге гьар йыл мактапгъа охуйгъан жагьиллер учун 2-3 охув китап чыгъарып тургъан .
Гьали яшлар учун язгъан шиъруларын охуй:
Язны шатлыгъы
Гюн балкъып гётерилип,
Чачгъан нюрюн тав-тюзге.
Гёрюне дёрт де якъда
Яп-яшыл авлакъ гёзге.
Оьзенлер ойнап агъа,
Йылан йимик бурулуп
Бав-бахчалар безенген
Яхшы кюйде къурулуп
Йылкъы, туварё, къой-къозу.
Сирив-сирив отлайлар
Кёкде къуш, ерде жанлар
Арив чакъны къутлайлар.
Толкъун-толкъун къувлуйгъан
Чечекли авлакъларда,
Сюйсек эркин ойнайбыз.
Шаршар баш булакъларда.
Гюз
Булутлар оьрде
Юрюйлер савлай
Токътавсуз чыгъып
Еллер де давлай
Янгурлар ява,
Къарасакъ гьаман.
Сувлар да ташый
Гьай заман – заман .
Япыракълар сари
Болгъанлар гьали
Къушлардан кёбю
Гетелер ари.
Къумукъну уллу шаирине.
Герти алим гьисапда А. Салаватов халкъны авуз яратывчулугъуну асарларын жыйыв ва ахтарыв булан машгъул бола, оьз халкъыны белгили йыравларын ва шаирлерини асарларын жыйып чыгъарма къаст эте .
Къумукъ поэзияны классиги Йырчы Къазакъны яратывчулугъу да ону кёп тергевюн тарта. Алимпаша Салаватов Йырчы Къазакъны гьакъында маълуматлар жыя, ону язгъанларын ахтара. Муна шолайлыкъда, биринчилей Алимпаша Салаватов Йырчы Къазакъны гьакъында , ону яшавун ва яратывчулугъун суратлап, уллу очерк яза ва басмадан чыгъара. Къумукъ халкъны яшавун ва яратывчулугъун ахтарыв булан шондан сонг машгъул болгъан адамлар даим Салаватовну шо очеркине асасланып язгъан. Йырчы Къазакъны яратывчулугъуна биринчилей, лап башлап, Алимпаша Салаватов берген уллу къыймат сонггъу ахтарывчуланы уллу шаирни яратывчулугъун ахтарывгъа ругьландыргъан ва Къумукъну уллу шаирине уллу эсделик болуп къалгъан.
-Кёкдеги юлдузларда чакъы сырлары кёп, алтын хазнабыздагъы жавгьар къазакъ йырланы гьакъында илму гёзден къарап, ахтарыв макъалалар биринчилей язгъан адабиятчыбыз – Алимпаша Салаватов.
Алим-Паша Салаватов яратывчулукъ ишни кёп яшлайын шиърулар язывдан башлагъан, бизин янгы адабиятыбызны кюрчюсюн салывгъа кёп къошум этген, адабият тилибизни оьсювюнде де ону яратывчулугъуну кёп агьамияты барны айтмагъа тарыкъ.
Ол тизив шаир экенликге оьзюню гьар сатырында инкъылапны, ватандаш давну ялыны урунагъан шу шиъру да шагьатлыкъ эте:
«Салам болсун».
(Зайналабит Батырмурзаевны атындан.)
Салам болсун мени азиз элиме-
Танышыма янгы гьава береген
Салам болсун, тагъып гелген белиме,
Къылычыма бир жанымдай гёреген.
Салам болсун къара къашгъа атыма-
Гюлдей оьмюрюм оьз уьстюнде йиберген.
Салам болсун къара къазакъ хатыма,
Гьар ишимде бет ярыкълыкъ береген.
Салам болсун ёл гёрсетген къартлагъа,
Халкъ учун мен ойгъа тюшген гюнлерде,
Салам болсун ол къагьруман нартлагъа,
Герексе эгер, арт бермейген гюнлерде .
Салам болсун магьабатлы тавлагъа,
Мен оьзлерден бу гюн узакъ тюшеген
Салам болсун оьлгенлеге-савлагъа,
Оьзлер булан бирге къатыкъ гюйшеген.
Салам болсун инкъылапгъа, туважакъ
Яманокъ тез, узакъ гетмей арадан,
Салам болсун гиччи халкъгъа, буважакъ
Душманларын, мен оьлсем де ярадан.
Салам болсун гележек кюр эрлеге,
Ихтиярлы гьалал къуллукъ этежек,
Салам болсун бийлердеги ерлеге,
Мисгин халкъны пайдасына гетежек.
Салам болсун шавла берген дюньягъа
Оракъ-чекюч нишан булан безенип,
Салам болсун халкъ сайлайгъан вакилге,
Гьукму этежек оьз эркине гененип.
Салам болсун энди къызыл байракъгъа ,
Ону булан алышынгъан фазагъа.
Салам болсун гетерилген аякъгъа,
Бу ел учун мен разимен къазагъа.
- Булай нечесе гючлю шиъруланы яратгъан А.П.Салаватов оьзюню яратывчулугъунда инг уллу оьрлюклеге драматургияны тармагъына етише.
Драматург гьисапда .
Ол дагъыстан, къумукъ адабиятыбыз учун этип гетеген ва бир де унутулмай къалажакъ уллу иш , ол бизин драматургиябызны кюрчюсюн салмакъдыр .
Яшаву янгы талапларын юреги булан сезген, теренден англагъан А.П.Салаватов яшавда театрны нечик уллу агьамияты барны биле, белгили драматургланы асарларын охуй, яшавну, яшавдагъы гьалланы сагьнагъа чыгъартып халкъгъа гёрсетмекни борч этип сала.
Алим-Паша язгъан «Къызыл партизанлар» деген драма 1932-нчи йылда оьтгерилген республика конкурсда биринчи савгьатны ала. Шонда драматург гиччи бир къумукъ юртну башындан гетген толкъунланы, шо юртгъа янгы яшав гелтирген уллу агьвалатланы,халкъны янгы яшав учунгъу ябушувун суратлай.
А.П Салаватовны «Къарачач» деген пьесасы къумукъ ёммакъланы гёзеллигин , инг яхшы мердешлерин сакълап, адилли, яхшы адамланы сююв, гьалаллыкъ, тюзлюк учун ябушув юрютеген таза къылыкълы къоччакъ адамланы яшавун суратлай.
Автор оьзюню бу пьесасында къумукъ ёммакълагъа асасланса да, халкъдан чыкъгъан адилли ва къоччакъ адамланы оьз насиби , сюювю учунгъу ябушувун уста кюйде гёрсетме бажаргъан, ёммакъны игитлерини яшавун герти яшавгъа ювукъ этип суратлама бажаргъан.
А.П.Салаватовну мундан сонгу уллу асары «Айгъази» деген пьесасы болду. Пьесаны кюрчюсюне къумукъ халкъны алтын йыры «Айгъази» деген йыр салына. Драмасында Салаватов орта юз йыллардагъы къумукъланы яшавун, жамият социал аралыкъларын гюзгюде йимик герсетип суратлагъан. Бир якъдан оькюреген шавхаллар, бийлер, байлар, бийкелер, бирдагъы якъда буса оланы зулмусуна чыдап турагъан ва бир-бирде къаршылыкъ герсетеген сабанчы оьзден уланлар, оланы къатынлары, къызлары ва есирликге тарыгъан къаравашлар.
Пьесада елевчу тайпалары ярлы халкъны пешемей , ону малын талайгъаны, къаршылыкъ этгенлени къызгъанмай оьлтюрегени , бийкелени де гюнчюлюгю,хатирсизлиги суратлана.
Экинчи якъдан пьесада Явчаборны уланы Къанболатны бийлени зулмусуна чыдап болмай, къаршылыкъ этген саялы ув ичирип намарт кюйде оьлтюргени . Айгъазини къоччакъ анасы Къанитат оьзюню уланын оьзден ругьда тарбиялап, ол игит ругьлу улан болуп озюню башына тюшген намусланы къоччакъ кюйде кютегени суратлана .
Оьзюню бойнуна уьч намус тюшгенде , Айгъази ойгъа тюшюп анасындан гьакъыл ала. Ону айтывуна гере, Айгъази инг башлап къонакълагъа байлавлу намусну кюте, неге тюгюл бизин халкъда къонакъ намус оьжетликден де артыкъ гьисаплана болгъан. Экинчи эрде къанлы душманындан оьч алмакъгъа байлавлу намус токътагъан болгъан. Экинчи намусну кютген сонг Айгъази гелешмишин Шавхалны тузагъындан къутгъарма гете.
«Айгъази» деген пьесада бизин миллетни оьзге хыйлы оьзден хасиятлары ва къылыкълары да суратлангъан, бизин сабанчылар оьзден ругьда яшап бири-бирин сююп, абур этип кемеклешип яшайгъаны, уллулагъа гьюрмет, гиччилеге абур этегени, айрокъда ата-аналагъа этилеген гьюрмет ; саламат къайдада сююп де, ери гелгенде масхара этип де болагъаны къужурлу суратлангъан .
Муна гьали шолай пьесаны бир гесегин охувчу яшлар герсетежек:
«Айгъази»- пьесаны гесеги
Зулайха. Сен не этесен, къызым?
Гюлкъыз. Нетейим, абам?
Зулайха. Бу гече булкъабыз бар чы, ма , юнню ал,уьйню онгар, къара Сакинатлар, Зумурутлар къайдалар?
Гюлкъыз. Барына да айтгъанман, гьали гелирлер, абам.
Сакинат. Уьюгюзге яхшылыкъ, абам.
Зулайха. Гелген сагъа да яхшылыкъ, гел къызым, гел. Къайда къалдыгъыз, гьали уланлар гелме башлар. Бир затыгъыз гьазир тюгюл, булай боламы къызлар?
Сакинат. Къайдагъы зат абам, бу гече, юнюгюзню барын да битдирербиз .
Зумурут, Айшат, Бажив геле
Зумурут. Уьюгюзге яхшылыкъ.
Сакинат.гелген сагъа да яхшылыкъ. Гьуя, къайдасыз сиз?
Айшат. Гьай – гьай , булагъа
Бажив.Сиз не этесиз?
Зулайха. Геч къалдыгъыз, къызлар .
Бажив. Гелме чи гелдик дагъы.
Гюлкъыз. Сизге къарай къалдыкъ.
Зумурут. Дюр, къарайсыз. Сиз къарайгъанланы чы биз биле эдик.
Бажив. Гелигиз, къызлар,уланлар гелгинче бир бийип алайыкъ.
Зумурут. Гюлкъызны досу Айгъази йимик бийийими?
Айшат. Сакинатны досу Умав йимик бийийими.
Сакинат. Къалмагъыз алай. Намазынг екъ буса авзунга да алма.
(булар бийийлер)
Зулайха. Гьай биябурлар. Вуя баживге. Бузавланы арасында буту сынгъан танадай, бугъар да къарачыгъыз. Тоба-тоба.
Зулайха. Къызлар, же болугъуз, уланлар геле. Арив олтуругъуз.
Айгъази ва Умав геле.
Айгъази. Гючге берекет , къызлар !
Умав . Олтуругъуз , олтуругъуз, къызлар!
Айгъази. Кеп сав болугъуз.
Умав. Къыйналгъанларыгъызны Аллагь зувапгъа язсын.
Айгъази. Я Умав, къызланы чинк де арив ерине гелген болгъанбыз
(ортуралар)
Умав. Аллагьисен юрегинг булан къарарсан, тойгъунча йыбанайыкъ,мен башладым , къурдаш Айгъази. Гьайт досум Сакинат.
Сакинат. Жанынг сав болсун
Айгъази. Биз къарап турайыкъмы къызы, Гюлкъыз? Гьайт досум, Гюлкъыз!
Гюлкъыз. Жанынг женнетде болсун!
Айгъази. Кеп сав болгъун.
Зумурут. Гьуя , уллу иш гьейлер булар!
Умав. Ал чы , Айгъази, къомузунгну, айт чы бир-экени. (Къомузун ала)
Айгъази. Анай десем, айданда,
Атлар чабар майданда,
Белинг къысымгъа сыяр,
Бетинг арив айдан да.
Сакинат. Гьуя, жавап къайтар хари, Гюлкъыз .
Гюлкъыз. Элде игит Айгъазим
Башында къуш кекелли
Болман сени унутуп
Меникисен мекенли.
Айгъази. Минг душманым бар буса
Гелмей бир де гьайыма
Дьюньялар уьлешинсе
Сени аларман пайыма .
Гюлкъыз. Ойлап-ойлап йиберсем
Не де геле оюма
От тюшген этегиме
Къабунажакъ боюма.
***
Нечесе йыллар гетсе де, А.П.Салаватов яратгъан « Айгъази» деген пьеса къумукъ сагьнагъа къайтып - къайтып геле , бизин халкъны башындан гетген толкъунланы эсге сала, халкъны яхшы къылыкъларын, адатларын сакълама уьйрете.
Уллу Ватан даву башлангъанда А.П Салаватов гёнгюллю кюйде фронтгъа гете ва душмангъа къаршы ябушувларда къоччакъ кюйде жан бере. Къырым фронтда , Керчь шагьарны ягъасында 1942-нчи йыл гечине.
Беклешдирив.
Бизин адабиятны къайсы тармагъында да чалышма пагьмусу ва гьюнери болгъан Алимпаша Салаватов оьзюню аз оьмюрюню ичинде кёп ишлер этип гетген. Ону аты орамлагъа, школалагъа ва Къумукъ театргъа къоюлгъан.
1.Яшлар, биз кимни яшаву ва яратывчулугъу булан таныш болдукъ?
2.Ким болгъан А.П.Салаватов?
- А.П.Салаватов язывчу , драматург ,шаир, алим гьисада белгили , ол адабиятны къайсы тармагъанда да чалышгъан.
3.Шаирни яшав ва яратывчулукъ елунда баш мурады болуп не токътай. ?
-А.Салаватов охувсуз – билимсиз яшавда алгъа барма болмайгъанын яшлайын англагъан ва билим бермек учун чалышгъан. Школалар учун кеп охув китаплар чыгъаргъан .
4.Дагъы да не муратлар жанына синген шаирни?
- Шаир янгы яшав учун кеп чалышгъан, ватандаш давда ортакъчылыкъ этген, яш замандан тутуп халкъгъа, элге къуллукъ этмек деген мурат ону жанына синген.
5.Сизин юрегигиздеги муратлар шаирни мураты булан къыйышамы? Охувсуз- билимсиз яшавда алгъа барып боламы?
6.Белгили драматург гьисапда нечик пьесалар яратгъан?
-Драматург гьисапда «Къызыл партизанлар» «Къарачач» ва «Айгъази» деген пьесаланы яратгъан .
Ахыры: Дарсны натижаларын чыгъарыв .
Ортакъчылыкъ этгенлеге барысына да арив къыйматлар салына.
Уьйге иш: шаирни яшаву ва яратывчулугъу,
«Айгъази» деген пьесаны охумакъ.
Стр. 14
219
139 837 
