________________ ____________________________ 8 сыныф
Дерснинъ мевзусы: ______________________________________________________________________
Дерснинъ макъсады: ___________________________________________________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Талебелер не бильмек керек: _____________________________________________________________
Корьгезме васталар:________ _____________________________________________________________
Иш шекиллери: __________________________________________________________________________
ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ
1. Тешкилий къысым. Селямлашув. Невбетчи талебенинъ рапорты. Нутукъ дакъкъасы
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2.Талебенинъ дерске азырланувы. Эмонациональ севиеси бельгилев.
3.Эв вазифесини тешкерюв
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ аджизане — агъыр, мушкюль
мужделеген — къувандыргъан
аизар чекмек — къасевет этмек
сымасы — бою-посту
мешакъатлы — пек агъыр
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Умер Ипчи къырымтатар совет эдебиятына темель къойгъан эдиплерден биридир. Инкъиляптан эвель язып башлагъан муэллиф эдебиятымызгъа янъы аят къуруджылыгъы рухуны кирсетти, къырымтатар несири, шиириети ве драматургиясыны янъы мундеридженен зенгинлештирди. Миллий къараманнынъ сымасыны яратувгъа, миллий рухиетни айдынлатувгъа буюктен буюк иссе къошты. Умер Ипчи озюнинъильки— «Медресе», «Эвлергебакъкъанда»адлышиирлерини, «Гъазы Мансур» ве дигер эсерлери та 1915 сенеси Уфада окъугъан вакъытта яза. Яш муэллиф «Медресе» шииринде эски медресе аятыны, андакименфийадетлернитенкъидэте. «Эвлергебакъкъанда» шииринде исе джемиетнинъ чешит табакъаларгъа болюнгенини, джемиетнинъ бир къысмы ачлар, факъырлар тешкиль этсе, дигер бир къысмыны «токъ къурсакълы агъалар» тешкиль эткенини тасвирлей. Сонъра о «Чыракълар», «Кимден ярдым?» киби шиирлерини яза. 1917 сенеси «Кимден ярдым?» шииринде муэллиф къырымтатар къызларынынъ, къадынларынынъ акъ-укъукъсыз яшагъаныны, оларнынъ чыкъымсыз бир агъыр вазиетте булунгъанларыны тасвир эте.
Умер Ипчининъ Совет деврининъ ильки йылларында язгъан «Балыкъчылар», «Джигитке», «Денъиз» киби шиирлери де акъикъий инкъилябий дуйгъуларнен ашлангъан эсерлердир.
Эдипнинъ шиирий эсерлери 1926 сенеси «Шаркъ къадынлыгъы» серлевасынен чыкъкъан джыйынтыгъында ве 1928 сенеси чыкъкъан «Куреш ичюн» адлы китабында ер алдылар.
Лякин Умер Ипчининъ кениш ичтимаий фикирлерине, бедиий тасавурына поэзия мейданы эп тарлыкъ эте ве о эп зияде несирге мейиль бере. Бу саада о юксек къазанчлар эльде эте.
Умер Ипчи икяе ве повесть жанрларынынъ хусусиетлерини кенишлетти. Онынъ «Зейнеп тизе», «Къакълыкъ базары», «Ачлыкъ хатирелеринден», «Куреш», «Авджы», «Багъчеван», «Къартлар», «Назифе» ве дигер эсерлери юксек гъаелернен ашлангъан эсерлер сайыла.
Икътидары гъает кениш санаткяр Умер Ипчи эдебиятымызнынъ аман-аман бутюн жанрларынынъ инкишафына озь изини къалдырды. Лякин онынъ хусусан театр санатыны ве драматургиямызны илерилетювинде эткен хызметлери айырыджа буюктир. Кунь тертибининъ энъ джанлы суаллерине джевап берген пьесалары иле къырымтатар совет драматургиясына темель къойгъан Умер Ипчидир. Онынъ аз бир девир ичинде язгъан 20-ге якъын пьесасы миллий театримизнинъ инкишафында буюк роль ойнады.
Умер Ипчининъ «Алим» (1924), «Ненкеджан ханым» (1926), «Мотор», «Айныкълар», «Азат халкъ» (1930), «Шаингерай», (1929), «Душман» ве дигер пьесалары къырымтатар совет драматургиясынынъ эсасыны тешкиль этелер. Умер Ипчининъ терджиме саасындаки фаалиетини айырыджа къайд этмек мумкюндир. Эдипнинъ уста къалеми иле къырымтатар тилине дюнья ве рус классиклерининъ отузгъа якъын ири колемли эсери терджиме этильди. Шу джумледен В. Шекспирнинъ «Гамлет» трагедиясы, И. Шиллернинъ «Айдутлар» драмасы, Э. Войничнинъ «Овод» ве А. Барбюснынъ «Атеш» романлары, Л. Толстойнынъ «Казакилер» повести, М. Горькийнинъ «Ана», «Артамановларнынъ иши», «Клим Самгиннинъ аяты» романлары ве дигер эсерлер эдебиятымызгъа онынъ терджимесинде кирдилер.
1972 сенеси Гъ. Гъулам адлы нешриятта Ю. Болат ве А. Балич тарафындан тертип этильген
У. ипчининъ «Икяелер» адлы джыйынтыгъы нешир этильди.
Онынъ иджадыны шимди эдебияткъа кельгенлер озьджесине талиль эте ве ондан иджадий усталыкъ огренелер. Хусусан Исмаил оджа Керимовнынъ 1988 сенеси Ташкентте «Теренлик» серлевасынен чыкъкъан эдебий библиографик очерки бутюнлей Умер Ипчининъ фаалиетине багъышлана.
2003 сенеси «Таврия» нешриятында Шакир Селимов тарафындан тертип этильген У. Ипчининъ
« Мени дуадан унутманъыз » адлы икяелер ве публицистик макъалелер китабы нешир этильди.
Эдебиятымызда гъает буюк иджадий асабалыкъ къалдыргъан языджымыз 1937 сенеси Сталин репрессиясына огърап, чокъ йыллар лагерьлерде азап чекти ве 1955 сенеси январь 11-де Томск шеэрининъ тюрьмесинде вефат этти.
Суаллер ве вазифелер:
1. Умер Ипчининъ аяты ве фаалиети акъкъында алгъан малюматынъызнен пайлашынъыз. Сиз онынъ насыл эсерлерини окъудынъыз?
2. У. Ипчи къырымтатар драматургиясынынъ инкишафына насыл иссе къошты?
3. Белли эдип къырымтатар тилине насыл эсерлер терджиме этти?
4. Умер Ипчининъ язгъан несир ве драма эсерлерининъ джедвелини дефтеринъизге язынъыз. Оларны китапхане ве оджалардан алып, окъуп чыкъмагъа арекет этинъиз.
Умер Ипчининъ «Зейнеп тизе» икяеси
Умер Ипчининъ 1924 сенеси яратылгъан «Зейнеп тизе» икяеси шу девирде язылгъан икяелер сырасында мевзу ве мундеридже джеэтинден янъылыкъ олды. Икяеде дженкнинъ инсанлар такъдирине вахший тесири тасвирлене.
1914 сенелериндеки империалист муаребесининъ акъибетлери адий къырымтатар къорантасынынъ такъдиринде косьтериле. Языджы, икяенинъ та башындан окъуйыджынынъ мерагъыны джельп этерек, ананынъ образыны козюмизнинъ огюнде джанландыра. Онынъ аджизане1 алыны бир къач сатырларда айдынлата: «Зейнеп тизе эки йылдан берли дженкке кеткен огълу Умерни беклей... Эки йылдан берли онынъ козъяшлары къурумагъан, эки йылдан берли чеккен асрети кунъ-кунъден арткъан, сачларыны, чаларткъан. Даа озю къыркъ беш яшларында олса да, бу асрет, бу козъяшлары оны эки къатына къартайткъан...»
Бойледже, ананынъ асрети, хорланувы эки йыл девамында девам эте. Ана Аллау-Таалягъа дуалар окъуй, огълу Умернинъ сагъ-селямет къайтмасыны тилей. Ахыр-сонъу бир гедже Умер дженктен къайта.
Языджы психологик тасвир усулынен файдаланып, бу вазиетни бойле тарифлей: «Эки йыл къаранлыкъ, айсыз, йылдызсыз кечкен омрюни биринджи дефа, шимди айлы, йылдызлы, айдын бир дакъикъа оны, мужделеген киби келъди». Муэллиф ананынъ ички дуйгъусыны, огълу эвде олмагъанда, чеккен аизарыны «айсыз-йылдызсыз кечкен омюр»нен тенъештире.
Огълунынъ сымасы, сеси ве къокъусы анасына бир тюш киби корюне. Умернинъ омрю де акъикъатен ойле ола. Чюнки дженкнинъ чокъ мешакъатлы ёлларындан кечкен Умер, эвине сагъ къайтса да, чокъкъа бармайып, тиф хасталыгъына огърап оле...
Огълуна асретлик чеке-чеке сагълыгъы зайыфлангъан Зейнеп тизе бу яныкъкъа даянып оламай. О, да кечине. Икяенинъ сонъунда «Зейнеп тизени де Умернинъ янына комъдилер», деп язылгъан джумле окъуйыджыгъа сонъ дередже тесир эте, тюшюнджелерге далдырта.
Бойледже, инсан аятындан алынгъан кучюк бир левхалар эсасында Умер Ипчи дженклернинъ вахшийане сиясетини косьтере. Дженкнинъ инсанлар такъдирине япкъан тесири психологик тасвир усулынен айдынлатыла, къараманларнынъ миллий сымасы яратыла. Бу эсерде ана сымасынынъ такъдими миллий аньанелернен ашланып бериле.
__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
1. «Зейнеп тизе» икяесининъ язылмасына насыл вакъиа себеп олды?
2. Биринджи джиан дженки къачынджы сенеси башланды ве къайсы укюметлер арасында олып кечти
3. Умер Ипчининъ аяты ве фаалиети акъкъында алгъан малюматынъызнен пайлашынъыз. Сиз онынъ насыл эсерлерини окъудынъыз?
4. У. Ипчи къырымтатар драматургиясынынъ инкишафына насыл иссе къошты?
5. Белли эдип къырымтатар тилине насыл эсерлер терджиме этти?
6. Умер Ипчининъ язгъан несир ве драма эсерлерининъ джедвелини дефтеринъизге язынъыз. Оларны китапхане ве оджалардан алып, окъуп чыкъмагъа арекет этинъиз.
аджизане — агъыр, мушкюль
мужделеген — къувандыргъан
аизар чекмек — къасевет этмек
сымасы — бою-посту
мешакъатлы — пек агъыр
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
7 823
6 126 
