Конспект урока по крымскотатарской литературе. Амди Герайбай. Аяты ве иджады. "Джигитке", "Багъчасарай","Татар ичюн"

11.01.2017 с. Къырымтатар эдебияты 10 сыныф

Дерснинъ мевзусы: Амди Герайбай.Аяты ве фаалиети. "Багъчасарай"

Дерснинъ макъсады: талебелерни Амди Герайбайнынъ иджадынен таныштырмакъ; ана тилине, эдебияткъа

севги ве окъувгъа авеслик дуйгъуларны ашлав.

Талебелер не бильмек керек: 20 сенелери иджат эткен языджыларны

Дерснинъ типи: анълатма

Корьгезме васталар: дерслик, презентация

Иш шекиллери: окъув, динълев, суаллерге джевап берюв, фикир этюв

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

1. Тешкилий къысым. Селямлашув.

2.Талебенинъ дерске азырланувы.

Эмонациональ севиеси бельгилев.

3.Суаллер ве вазифелер.

4. Янъы мевзунынъ анълатмасы. Анълашылмагъан сезлерни берабер терджиме этмек ве манасыны

анълатмакъ.

чархынъ - омюринъ, омюр копчегинъ

булай- бойле

айыкълатты - шашмалатты, серсемлетти

сырласынлар - дюльберлештирсин. гузеллештирсин

Къырымтатар эдебияты тарихынынъ йигирминджи сенелеринде иджат эткен ве иджадынен шиириетимизни миллий аньанелернен зенгинлештирип, шиириетнинъ зумрют таджы сайылгъан Амди Гирайбай 1901 сенеси февраль айынынъ он дёртюнде Кефе уездининъ Ени Къале коюнде дюньягъа кельди. Онынъ эзан ады — Абдульэхат Абдул Лятиф огълудыр.

Амди Гирайбай 1910 сенеси Къарасувбазар иптидаий мектебини битире. Он учь яшындан шиирлер язып баш лай. «Къырым гулю», «Оксюз», «Къартал», «Яз», «Къыш» адлы кыскъа шиирлерлери 1915 сенеси языла.

1917 сенеси Акъмесджитте ачылгъан рушдие мектебине окъумагъа кире, лякин, инкъиляп себебинден, рушдиедеки окъувыны битирип оламай. 1917 сенеси Амди Гирайбайнынъ «Эляк олды йигитлер» адлы шиири дердж о луна.

Джемаатчы яш шаир 1918—1919 сенелери генчлик арасында ичтимаий ишлер алып бара. Акъмесджит Рушдиесинде озь тешеббюсинен талебе джемиети къура ве 1920 се­неси большевиклер тарафындан ачылгъан гимназиягъа окъумагъа кире.

1921—1922 сенелери мемлекетте ачлыкъ башлангъаны себебинден, окъувыны яры къалдыраракъ, миллет ишлери комиссарлыгъында чалышып башлай.

Генч шаирнинъ иджадий яратыджылыгъы хусусан йигир­минджи сенеден сонъ кенишлей. 1920—1922 сенелери ана юртны, тувгъан миллетни къорчалагъан генчликни курешке давет эткен шиирлер яза. Бу эсерлер «Бильги», « Илери», журналларында ве «Яш къувет» газетасында дердж олуналар. Сонъра исе 1922 сенеси нешир олунгъан «Джашларгъа» серлевалы шиирлер джыйынтыгъында нешир этилелер. Бу джыйынтыкъкъа «Кетме, балам, айыптыр» (1919), «Эски татар мектеби» (1919), «Хош кельдинъиз» (1920), «Ачлыкъ» (1921), «Яш татарларгъа» (1921), «Джигитке», «Татар оджасына»(1921), «Джигитнинъ джыры»,

1. «Джашлыкъкъа»(1921) киби даа бир сыра шиирлери кирсетиле.

1921 сенеси аз бир вакъыт девамында рабфакта окъуй. Эки йылдан сонъ, 1923 сенеси Вели Ибраимовнынъ ярдымынен, Истанбулгъа кетип, андаки дарульфунуннынъ фи­лология шубесине окъумагъа кире. Учь сенеде бу шубени мувафакъиетнен битирген Амди Гирайбай «Къырым тарихы» адлы диссертациясыны язып, бутюн профессорларны шашыра. Иште, шу вакъыт, Истанбул университетининъ

оджалары асыл Абдульэхат адыны денъиштирип, онъа Амди Гирайбай лагъабыны берелер.1926 сенесининъ сонъунда Истанбулдан Къырымгъа къайтып келе, миллий маариф ве медениетимизнинъ инкишафына буюк иссе къоша. Ленинградда (Петроградда) педа­гогика институтынынъ тарих факультетини ве Истанбул университетининъ филология факультетини битирген Айше Сейдаметова (Джемиль Сейдаметнинъ къызкъардашы) ве Амди Гирайбай шу сенеси эвленелер.

1927 сенеси онынъ омюринде мудхиш девир башлана. Оны шу сенеси июнь айынынъ йигирми секизинде ГПУ тюрьмесине апске алалар ве вахший усуллар къулланып, чекишти- релер, соргъу кечирелер. Нетиджеде, 1928 сенеси январь айынынъ йигирми едисинде Тюркие джасусы сыфатында кимлернен багълы олгъаныны огренмек макъсады иле, азат этип, эвине къайтаралар.

1928 сенеси август айынынъ биринде Амди Гирайбай кене соргъугъа чагъырыла. Чешит тёхмет, ифтиралар устюне юкленип, миллетчиликте къабаатланып, 1930 сенеси сентябрь айынынъ он учюнде Москвада «Бутырка» апсханесинде вахшийджесине ольдюриле.

Арадан 61 йыл кечкен сонъ, 1991 сенеси апрель он едиде акълана.

Къырымтатар эдебиятынынъ йигирминджи сенелеринде миллий медениетимизнинъ бутюн сааларында янъы иджат деври башланды. Бойле ынтылыш эльбетте, бу девирде яратылгъан эсерлернинъ бедиий севиесининъ зайыфлашмасына тесир этти. Амма Амди Гирайбайнынъ шиириетинде бу ал озюндже бир алель-хусус чизги алып, кениш инкишаф етише.

Девирнинъ кучьлю акъынтысы бутюн джемиетни озь даиресине уюрип кеткенине бакъмадан, Амди Гирайбай­нынъ шиирлеринде миллий рухиет, миллий анъ ве маневий дюньябакъыш меселелери тек онынъ къалемине аит усул ве услюпте косьтериле.

Шаир эсерлерини саде халкъ тилинде, чокъусыны чёль шивесинде яза. Халкъымызнынъ аятыны ве базы эскирген адетлерини «Заваллы татар къызы» (1921), «Талакъ» (1921) киби назм эсерлеринде ифаде эте. Миллий эдебиятмызда корюмли ер туткъан «Иджрет» поэмасы 1927 сенеси басыла.

Тюкенмез къалемини драматургия саасында сынагъан Амди Гирайбайнынъ 1919 сенеси «Эски татар мектеби», 1923 сенеси «Оксюзлер» киби серлевалар алтында балалар ичюн язылгъан пьесалары нешир олуна.

Шаирнинъ вефатындан сонъ, 1935 сенеси Романияда чыкъкъан «Къырым шиирлери» меджмуасында онынъ мил­лий эдебиятымызнынъ тарихы акъкъында язгъан «Къы­рым эдебиятына бир бакъыш» серлевалы ильмий макъалеси басыла. 1944 сенеси кене де Романияда шаирнинъ «Яш татарларгъа» адлы назм эсерлер джыйынтыгъы нешир олуна.

1997 сенеси Акъмесджитте «Таврия» нешриятында Амди Гирайбайнынъ назм эсерлер джыйынтыгъы нешир олуна.

Бойледже, бутюн анълы омюри бою миллетининъ парлакъ келеджеги ичюн къайгъыргъан, миллетпервер Амди Гирайбайнынъ эсерлери халкъ арасында окъулып, ватанперверлик рухунен нурлангъан дуйгъу-ислерини хатырлатып тураджакълар.

Суаллер ве вазифелер:

1. А. Гирайбайнынъ окъув деври къаерлерде ве насыл кечти? Онынъ аяты акъкъында икяе этинъиз. Къач яшындан шиирлер язып башлагъан эди?

2. 1915—1927 сенелери девамында яш шайр насыл шиирлер ве эсерлер яратты?

3. Онынъ эсерлерининъ эсас хусусиетлерини айтынъыз? О, шиирлеринде халкъымызнынъ, миллетимизнинъ къайсы тарафларыны тасвирлемеге тырышты?

4. Романияда А. Гирайбайнынъ насыл макъалелери ве джыйынтыкълары нешир этильди?

5. А. Гирайбай не вакъыт якъаланды ве къачынджы сенеси вахшийдже ольдюрильди? Къачынджы сенеси акъланды?

6. Шаир анги шиирлеринде халкъымызнынъ аятында эскирген адетлерни ифаде эте?

7. Амди Гирайбайнынъ балалар ичюн язгъан эсерлерининъ серлеваларыны айтынъыз. Бу эсерлер къачынджы сенелери язылды?

Амди Гирайбайнынъ шиириетине даир

Амди Гирайбай озюнинъ иджадынен шиириетте миллий шуурнынъ джанланмасына хызмет эткен эдебий джерьянгъа темель азырлагъан шаирлерден биридир. Онынъ шиириети мевзусынынъ кенишлигинен ве миллий чизгилернинъ тасвир олунувынен гъает зенгиндир. Бу эсерлерде джесюрликке ынтылыш, халкъымызнынъ парлакъ келеджегине ишанч киби дуйгъулар эминликнен тасвир олунмакъталар.

Халкъ арасында миллий анънынъ осьмесине хызмет эт­кен Амди Гирайбай озюнинъ иджады иле миллий шиириетимизнинъ гъаевий мундериджеси эм де шеклине янъылыкъ кирсетти. Хусусан, 1920—1922 сенелери язылгъан эсерлеринде халкъ башына тюшкен мушкуль мусибетлер ичтимаий-сиясий тюс алып янъгъырагъаны бу девир шиириетинде муим бир янъылыкъ эди.

Бу девирде Къырым де беяз ордунынъ, де болыневиклернинъ элине кечкени, ярымадада яшагъан халкънынъ аяты мушкуллешкени шаирни битараф къалдырмады. Амди Гирайбай бу яшайышнынъ шааты оларакъ, эсерлеринде, шу девирде яшагъан къараман симасына акъикъий джигит сыфатыны синъдирип, козюмиз огюнде джанландырды.

Тувгъан юртуны, миллетини севген къараман джигит — кимседен ве ич бир шейден къоркъмайып, намыны, шаныны къорчалагъан, озюнинъ ким олгъаныны бильдирген инсан оларакъ тасвирленди. Шайр, эр бир агъыр мушкуль вазиеттен насыл этип чыкъмагъа керек олгъаныны, осеяткъан генчлерге насиат беререк огрете ве мураджаат эте:

Эй, джигит, къальбинъи йылдырым урса,

Душманынъ коксюнъи тепмелеп турса,

Мезарынъ устюне сарайлар къурса,

Астындан кене де «акъман» деп багъыр,

Ярдымгъа джигитлер джигитин чагъыр.

Бу сатырларда ана фикирнинъ гъаевий шерефи сакълыдыр. Насиат бериджи бу гъаевий сатырларда терен мана муджессемлене. Келинъиз, бу сатырларда тариф олунгъан маналарны бираз олса да, анъламагъа тырышайыкъ.

«Къалъбинъни йылдырым урса» — омюрде олып кечкен денъишювлер, акъсызлыкътан гонълюнъ къырылса, йылды­рым алтында къалып, янгъан киби къавурылса, демектир.

«Душманынъ коксюнъни тепмелеп турса» — душманынъ дайма коксюне дарбелер эндирип турса, адалетли яшавда санъа къаршылыкъ косьтерсе, «мезарынъ устюне сарайлар къурса» — миллетнинъ эдждадыны аякъ астына алып, озюни юксельтсе, демектир.

«Астындан кене де «акъман» деп багъыр», — озюнъни алчалтмагъа, акъаретлемеге ёл берме, демектир.

Миллетнинъ къорчаланувы огърунда алып барылгъан куреште бирдем, берабер, бирлик олмакъ меселеси муимден муим вазифе олгъаныны шайр «Ярдымгъа джигитлер джигитин чагъыр» — деерек насиат бере.

Миллий гъаелернинъ огърунда япылгъан къараманлыкъ ич бир вакъыт унутылмагъаныны исе «Джигитлик ич олъмез, хавфынъ олмасын...» яни къоркъунъ олмасын, къоркъма киби нетиджели сатырларда къандырыджы нутукъ иле ишанч бильдириле.

Бу бир шиирининъ мисалинде, биз шаирнинъ миллетининъ келеджегини юректен къайгъыргъан, миллетининъ башына насыл бир аджджы такъдир келеджегини эвельден дуйгъан, амма сонъки дакъикъасында биле, озь дюнья- бакъышындан, сёзюнден къайтмагъан ве таймагъан миллетпервер инсан олгъаныны коремиз.

1921 сененинъ январь айынынъ йигирми бешинде язылгъан «Татар ичюн» шииринде айны гъаелер девам этиле. Затен, къырымтатар эдебиятынынъ энъ къыйметли шахэсер- лерининъ сырасы бу эсернен зенгинлеше.

Эсерге синъдирильген фельсефий теренлик шиирнинъ къыйметини юксельте. Эсерге къуюлгъан миллий муит девирнинъ вазиетини даа да терен ис этмеге давет эте. Та кечмиш асырлардан берли халкънынъ вазиети бойле олгъаныны яхшы бильген шайр озюнде буюк бир кучь тапа. Козюнинъ огюнде чал сакъаллы къарт сыфатында кечмиш джанлангъанда:

Бир арсландай баш тиклеймен, тураман,

Санки джавны къалибинден ураман,

Кенъ темельни инечикмен къазаман,

Емин этип, шу сёзлерни язаман —

деп, ант эте. Шаирнинъ къальбинде миллий курешнинъ, исьяннынъ къыгъылчымлары нешелене. О, «Мен Алтайнынъ бир чечеги — татарман!» — деп гъурурлана. Бу сатырларында истибдаткъа къаршы исьян янъгъырагъаныны дуямыз. Бу гъаевий-бедиий ёнелиш онынъ акъикъатен халкъ шаири олгъаныны тасдыкълай.

Бойле этип, Амди Гирайбайнынъ ичтимаий-сиясий лирикасыны тешкиль эткен ватанперверлик, тувгъан юртны, миллетни къорчалав, генчликни курешке чагъырув киби мевзулары бу эки шииринде кениш айдынлатыла.

Осеяткъан несильге нисбетен ашлагъан умюти ве ишанчы бедиий усталыкънен ифаде этиле. Эсерде къулланылгъан ибарелерде фельсефе кенишлиги дуюла. Шайр, миллетининъ генч нес лине мураджаат этерек, гуя башына кельген акъсызлыкъларны тасвирлеп, илериде даа оладжакъ акъсызлыкъ ве укъукъсызлыкълардан къорчалай.

Шаирнинъ шиириетинде азатлыкъ, миллий тасиль, ахлякъий меселелерге багъышланып, айдынлатылгъан мевзулар ичтимаий-сиясий, умуминсаний меселелернен сыкъ багъланып, акс олуна. Оларнынъ эписи шаирнинъ миллет-северлиги, джесарети, шаирлик истидады ве ватанпервелик чизгилерин тереннюм этмектедир.

Шаир, алевленген юрегиндеки дуйгъуларны бутюн табиийлигинен джанландырмагъа бильген бир уста сыфатында, козюмиз огюнде кевделене. Классик негизлер, халкъ агъыз иджадынынъ нумюнелери аньаневий шекильде бирлешип, шиирнинъ къыйметини юксельтелер.

Амди Гирайбайнынъ миллий дегерликлеримизнинъ зенгинлигини шерефлендирген «Багъчасарай» ве «Къарасув» серлевалы шиирлеринде кечмиш тарих, шаирнинъ ве ли­рик къараманнынъ шахсиети, халкънынъ келеджегинен тенъештирилип такъдим олуна. Бу эсерде тасвирленген левхалар табиий лигинен бизни джоштуралар.

Эки къадимий шеэрнинъ тасвири алтында лирик къараман, шайр, халкъ симасы ифаделене. «Багъчасарай, Хан–сарай, дертли сарай», «Ай, Къарасув, Къарасув, къарт Къа­расув, джаш чагъынъда джуректен урулгъансынъ» киби сатырларда шеэрлернинъ ве халкънынъ башына келип кечкен адиселер бир такъдир олгъаны косьтерилип, миллий мукъаддес чизгилер шерефлендириле.

Бу шеэрлернинъ кечмиш тарихы эр эки шиирде пек ачыкъ-айдын ифаделене:

Кябесидир татарнынъ Багъчасарай,

Бугунь халкънынъ козюнде хор болса да,

Татар кене къыбла деп онъа къарай,

Багъчасарай багъында гуль солса да.

Къарасувда къарт анам къар джалагъан,

Ят-ябанджы татарны хорлагъанда,

Душман сени айлакъ да пек талагъан,

Сыкъыштырып Къырымны зорлагъанда.

Бу дёртлюклерде шеэрнен халкънынъ кечмиши бир хор кечмиш олгъаны косьтериле. Бунъа бакъмадан, шайр шеэр­лернинъ ве халкъынынъ келеджегине умют багълагъаныны, рухтан тюшмегенини, миллетининъ ве шеэрлернинъ парлакъ келеджегини козь огюмизде джанландырып, юксек меаретле тариф эте.

Бойледже, къырымтатар эдебияты тарихынынъ йигирминджи сенелер классик шиириетнинъ темели, негизи ве пньанелерини эсерлеринде девам эткен ве, бар акъикъатны олгъаны киби тасвирлеген шаирнинъ иджады, халкъ тилининъ джевхерлеринен язылгъаны ичюн, халкъ арасында эбедий яшайджакътыр.

Шиирни окъув ве талиль этюв.( оджанынъ окъувы)

БАГЪЧАСАРАЙ

Багъчасарайлы Айше тотайгъа

Багъчасарай, Хансарай, дертли сарай,

Кунеш акъшам сюзюлип къавушкъанда,

Мезарындан баш тиклеп, Гирай къарай,

Кунь сакъланып, ай тувып авушкъанда.

Багъчасарай дегенде козьлериме,

Джылай тургъан бир оксюз къыз корюне,

Къулакъ сал, эй тувгъаным, сёзлериме,

Хансарайнынъ козь ташла бир тёрюне.

Кябесидир татарнынъ Багъчасарай,

Бугунь халкънынъ козюнде хор болса да,

Татар кене къыбла деп онъа къарай,

Багъчасарай багъында гуль солса да.

Багъчасарай деселер, козь торлана,

Гонълюм джоша, мугъайып къальбим джылай,

Ичке акъа козьяшлар, джан хорлана,

Багъчасарай, йыкъылдынъ ничюн булай¹?

Медресеси, мектеби, чардакълары,

Бирер тенбель ювасы — къаве болгъан,

Озь топрагъы, чай ичкен бардакълары,

Къавелерге татарлар къойдай толгъан.

Багъчасарай, юкълама, баарь кельди,

Кунеш тувды, дюньяны ярыкълатты,

Кесерткилер, йыланлар талып ольди,

Сенинъ сабрынъ душманны айыкълатты².

Багъчасарай, багъчалар, багъчасы бол,

Бульбуллеринъ джырласын, джырласынлар,

Сен татарнынъ озь кучю, акъчасы бол,

Чечеклеринъ Къырымны сырласынлар³.

Дерснинъ нетиджеси:

1. Амди Гирайбай шиириетте насыл эдебий джерьянгъа темель азырлагъан шаирдир? Онынъ шиириетинде насыл меселелер айдынлатылгъаныны айтынъыз.

2. Тувгъан юртуны, миллетини севген къараман джигит эр бир агъыр мушкуль вазиеттен чыкъа биледжегини шайр анги бир эсеринде тасвирлей? Сатырладан мисаль кетирип, анълатынъыз.О, генчлерге насыл мураджаатнен булуна?

3. Миллий гъаелернинъ огърунда япылгъан къараманлыкъ акъкъында шайр насыл фикирлер бильдире? Мисаллер кетирип, бу акъта шахсий фикринъизни бильдиринъиз. Б. Чобан-заденинъ шиириетинен сесленген сатырларны хатырламагъа арекет этинъиз.

4. Миллетининъ келеджегини юректен къайгъыргъан, дюнья- бакъышындан, сёзюнден къайтмагъан ве таймагъан миллетпервер гъаелерини шайр анги шииринде девам эте? Насыл этип бу гъаелер шиирде тасвир олунгъаныны сатырлардан мисаль кетирип анълатынъыз.

Эв вазифеси: 173-179 с. окъумакъ, конспект язмакъ, огренмек." Багъчасарай" шиирини эзберлемек.

Баалав.

13.01.2017 с. Къырымтатар эдебияты 10 сыныф

Дерснинъ мевзусы: "Татар ичюн".Ватанны къарчалавына азыр олув мевзулары. Тарихкъа хитап.

Дерснинъ макъсады: талебелерни Амди Герайбайнынъ иджадынен таныштырмакъ; ана тилине, эдебияткъа

севги ве окъувгъа авеслик дуйгъуларны ашлав.

Талебелер не бильмек керек: Амди Герайбайнынъ иджадыны

Дерснинъ типи: анълатма, сорав.

Корьгезме васталар: дерслик, шиирлери

Иш шекиллери: окъув, динълев, суаллерге джевап берюв, фикир этюв

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

1. Тешкилий къысым. Селямлашув.

2.Талебенинъ дерске азырланувы.

Эмонациональ севиеси бельгилев.

3.Эв вазифенинъ тешкерюви. Лугъат диктанты.(оджа айткъан сезлернинъ тек терджимелерни язмалылар)

чархынъ(омюринъ, омюр копчегинъ), булай (бойле), айыкълатты (шашмалатты, серсемлетти), сырласынлар (дюльберлештирсин,гузеллештирсин),джуке ( юке тереги- липа), къадимсиз ( дуасыз).

Эзберден сорав. "Багъчасарай". Баалав.

Суаллер ве вазифелер:

1. А. Гирайбайнынъ окъув деври къаерлерде ве насыл кечти? Онынъ аяты акъкъында икяе этинъиз. Къач яшындан шиирлер язып башлагъан эди?

2. 1915—1927 сенелери девамында яш шайр насыл шиирлер ве эсерлер яратты?

3. Онынъ эсерлерининъ эсас хусусиетлерини айтынъыз? О, шиирлеринде халкъымызнынъ, миллетимизнинъ къайсы тарафларыны тасвирлемеге тырышты?

4. Романияда А. Гирайбайнынъ насыл макъалелери ве джыйынтыкълары нешир этильди?

5. А. Гирайбай не вакъыт якъаланды ве къачынджы сенеси вахшийдже ольдюрильди? Къачынджы сенеси акъланды?

6. Шаир анги шиирлеринде халкъымызнынъ аятында эскирген адетлерни ифаде эте?

7. Амди Гирайбайнынъ балалар ичюн язгъан эсерлерининъ серлеваларыны айтынъыз. Бу эсерлер къачынджы сенелери язылды?

4. Янъы мевзунынъ анълатмасы. Анълашылмагъан сезлерни берабер терджиме этмек ве манасыны

анълатмакъ. Оджа окъуп, манасыны анълата.

ТАТАР ИЧЮН

Татар алын тефтиш этин³ джурьгенде,

Мен бу оксюз татарларны корьгенде,

Козьяш тёкип, джыламагъа башлайман,

Джавнынъ кучюн козьден тёбен ташлайман⁴.

Буюк бир кучь табаман мен озюмде,

Балкъ-джалкъ этип джашын джашнай⁵ козюмде,

Чал сакъаллы бир къарт келе къатыма,

Мен джер тепип атланаман атыма.

Бир арсландай баш тиклеймен тураман,

Санки джавны къальбинден ураман,

Кенъ темельни инечикмен къазаман,

Емин этип, шу сёзлерни язаман:

Татар ичюн джехеннемде янарман,

Татар ичюн къызыл откъа атарман,

Татар ичюн кольмегимни сатарман,

Мен Алтайнынъ бир чечеги — татарман!

Къол котерип татар, татар! дегенде

Татар къаны сынъырларгъа кельгенде,

Мен дюньягъа бир джумурдыкъ⁶ урарман,

Душманымнынъ таджын, тахтын къырарман!

Татар ичюн дерьяларны тыярман,

Бир иненинъ тешигине сыярман,

Татар ичюн инджерермен, азарман,

Татар сёзюн башташыма язарман!

Татар ичюн дарагъачкъа асы л сам,

Топракъ бо л ып, аякъларман басы л сам,

Джер астында кене де шай айтарман:

«Татарман!» — деп, мен ахретке къайтарман!

1921 с.

Вазифе: талебелер сыранен шиирни окъуп, озь фикирлеринен пайлашалар.

Лугъат иши

сыртнынъ къурты — бу ерде: четтен кельген кельмешеклер

² монълы — башы асыкъ, кейфсиз, къасеветли

³ тефтиш этип — сорап, арашытырып

⁴ козьден тёбен ташлайман — корьмеген киби олам

⁵ джашын джашнай — яшын яшнай, йылдырым йылтырай

⁶ джумурдыкъ — юмрукъ

Суаллер ве вазифелер:

1. «Татар ичюн» серлевалы шиирде насыл мевзулар айдынлатыла?

2. Шаир осеяткъан генч несильге насыл мураджаат эте?

3. Шаирнинъ «Джигитке», «Багъчасарай», «Къарасув» ве «Та­тар ичюн» шиирлери сизинъ къальбинъизде насыл дуйгъулар пейда эттилер? Бу шиирлерни окъугъанда, сизинъ хатыранъызгъа насыл аятий левхалар ве сималар синъип къалгъаныны икяе этинъиз.

4. Шаирнинъ эсерлерини бирлештирген мевзуларны ве гъаелерни айырынъыз. Мисаллернен исбатланъыз.

Дерснинъ нетиджеси:

1. Амди Гирайбай шиириетте насыл эдебий джерьянгъа темель азырлагъан шаирдир? Онынъ шиириетинде насыл меселелер айдынлатылгъаныны айтынъыз.

2. Тувгъан юртуны, миллетини севген къараман джигит эр бир агъыр мушкуль вазиеттен чыкъа биледжегини шайр анги бир эсеринде тасвирлей? Сатырладан мисаль кетирип, анълатынъыз.О, генчлерге насыл мураджаатнен булуна?

Эв вазифеси: "Татар ичюн" шиирни эзберлемек.

Баалав.

17.01.2017 с. . Къырымтатар эдебияты 10 сыныф

Дерснинъ мевзусы: "Джигитке", "Къарасув".

Дерснинъ макъсады: талебелерни Амди Герайбайнынъ иджадынен таныштырмакъ; ана тилине, эдебияткъа

севги ве окъувгъа авеслик дуйгъуларны ашлав.

Талебелер не бильмек керек: Амди Герайбайнынъ иджадыны

Дерснинъ типи: анълатма, сорав.

Корьгезме васталар: дерслик, шиирлери

Иш шекиллери: окъув, динълев, суаллерге джевап берюв, фикир этюв

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

1. Тешкилий къысым. Селямлашув.

2.Талебенинъ дерске азырланувы.

Эмонациональ севиеси бельгилев.

3.Эв вазифенинъ тешкерюви.

4. Янъы мевзунынъ анълатмасы. Анълашылмагъан сезлерни берабер терджиме этмек ве манасыны

анълатмакъ. Оджа окъуп, манасыны анълата.

Лугъат иши.

акъман — акълыдырым, меним айткъаным догърудыр

авса — авдарылса, теренлерге тюшип кетсе

савса — сагъса, сувурса

ДЖИГИТКЕ

Эй, джигит, къальбинъи йылдырым урса,

Душманынъ коксюнъи тепмелеп турса,

Мезарынъ устюне сарайлар къурса,

Астындан кене де «акъман»¹ деп багъыр,

Ярдымгъа джигитлер джигитин чагъыр.

Дерьялар буз болып устюнъе джавса,

Парланса бу дюнья, бошлыкъкъа авса²,

Душманынъ сулюкдай къанынъны савса³,

Ичинъде джангъан от сёнмесин, джансын,

Артынъдан къалгъанлар «джигит» деп анъсын.

Эгер де къальбинъде джангъан от сёнсе,

Менлигинъ къырылса, хорлукъкъа коньсе,

Чархынъ¹ токътаса, терсине дёнсе,

Умютинъ узюлип гонълюнъ солмасын,

Джигитлик ич ольмез хавфынъ олмасын...

1921 с.

Суаллер ее вазифелер:

1. Миллетнинъ парлакъ келеджеги огърунда япылгъан къараманлыкълар шиирде насыл тасвир олуна?

2. Шаир насыл ибарелерде джигит симасыны тарифлей? Акъикъий джигитнинъ табиат чизгилерини ифаде эткен сатырларны сечинъиз, анълатынъыз.

3. Амди Гирайбайнынъ «Джигитке» серлевалы шииринде ли­рик къараманнынъ къасевети неден ибарет олгъаныны айтынъыз. Бу къасеветнинъ къуветлендирилип айтылгъан сатырларыны къайд этинъиз.

КЪАРАСУВ

Къарасув акъкъында бир шей

язмагъаным ичюн опъкелеген

Чобан къызы Зелиха тотайгъа

Ай, Къарасув, Къарасув, къарт Къарасув,

Сен дженнетнинъ тёрюне къурулгъансынъ,

Джайлавлардан козюнъе чалт бара сув,

Джаш чагъынъда джуректен урулгъансынъ.

Къарувлысынъ Къарасув къартайсанъ да,

Топрагъынъда азизлер джайрап джата,

Бугунь эски кучюнъни джокъ сайсанъ да,

Сенден чыкъкъан джигитлер эрлик сата.

Къарасувда къарт анам къар джалагъан,

Ят-ябанджы татарны хорлагъанда,

Душман сени айлакъ да пек талагъан,

Сыкъыштырып Къырымны зорлагъанда.

Пешман эттим мен сенден кеткениме,

Айланаджакъ мен сагъа къайтаджакъман,

Танърым шахид¹ шай емин эткениме,

Дертлеримни тек сагъа айтаджакъман.

Къарасувнынъ кузьдеки тойларында,

Боткъа пише, пирничтен я да тюйден,

Къызлар джурер аралыкъ бойларында,

Тойларындан сонъ къызлары чыкъмаз уйден.

Къарасувнынъ джашлары тойларында,

Джырлагъанда эвлерни зирильдетир²,

Мырза, къара ёкътыр ич сойларында,

Чингенеси давулны гурюльдетир.

Къарасувнынъ бульвары, къарагъачы,

Мелевшелик, чечеклик, шайр джурты,

Лякин бугунь къуругъан дал агъачы,

Оны ичтен кемирген сыртнынъ къурты¹.

Къарасувнынъ дёрт гулю, акъ къаясы,

Хан джамиси оксюздай монълы² тура,

Денъишмеген ичте де кок боясы,

Къарасувгъа баргъанда, джурек ура.

Ай, Къарасув, Къарасув, Къарт Къарасув,

Къоркъма кене тирильдинъ, яшайджакъсынъ,

Учьлю-дёртлю эгизле, арт Къарасув,

Джанъы ачкъан бир гульге ошайджакъсынъ.

1921 с.

Танърым шахид — мында: оладжакъ шейлернинъ догърулыгъыны танърым тасдыкълар

зирильдетир — къалтыратыр

Дерснинъ нетиджеси:

1. Ватанперверлик, миллетсеверлик чизгилерни тарифлеген сатырларны къайд этинъиз.

2. Миллий аньанелер анги дёртлюклерде усталыкънен косьте- рильгенини анълатынъыз.

Эв вазифеси: "Джигитке", "Къарасув" шиирлерни окъумакъ, талиль этмек ве 184-185 с.суаллерге джевап бермек.

Баалав.