Тартылысы ??былысы. Ауырлы? к?ші
Саба?ты? та?ырыбы: Тартылысы ??былысы. Ауырлы? к?ші.
Саба?ты? ма?саты:
1. Білімділік: Тартылыс к?ші, ауырлы? к?ші, салма? – осы к?штерді? таби?аты туралы ж?йелі білімдерін ?алыптастыру.
2. Дамытушылы?: Салма? пен массаны? айырмашылы?ын ажырата алу?а, физикалы? ??былыстарды? сырын т?сіндіре білуге да?дыландыру, физикалы? тілмен с?йлеу м?дениетін дамыту.
3. Т?рбиелік: ??ыптылы??а, ізденімпазды??а т?рбиелеу.
Саба?ты? т?рі: д?ст?рлі емес.
Саба?ты? типі: жа?а саба?.
Саба?ты? ?дісі: блокты? о?ыту ж?йесі.
П?наралы? байланыс: математика, информатика, физика.
Саба?ты? жоспары:
І. ?йымдастыру.
ІІ. ?й тапсырмасын с?рау.
ІІІ. Жа?а саба?.
ІV. Есептер шы?арту
V. Бекіту. «Физикалы? диктант» - т?рінде.
VI. О?ушыны? ?орытындылауы.
VII. М??алімні? ?орытынды с?зі.
VIII. ?йге тапсырма беру.
Саба?ты? барысы:
І. ?йымдастыру.
1. Сынып?а кіріп о?ушылармен с?лемдесемін.
2.Жо? о?ушыларды т?гендеймін.
ІІ. ?й тапсырмасын с?рау.
1. ?андай к?шті те? ?рекетті к?ш деп атаймыз?
2. Бір т?зуді? бойымен бір жа??а ?арай ба?ыттал?ан екі к?шті? те? ?рекетті к?ші неге те??
3.К?шті ?лшейтін ??рал ?алай аталады?
4.Мысал келтір.
ІІІ. Жа?а саба?.
Балалы? ша?ымыздан ?р?айсысымыз денелерді? Жерге тартылу к?ші жа?сы таныс, мысалы, тебілген доп та, б?та?ынан ?зілген алма да Жерге т?седі. Демек, денелерге Жер тарапынан к?ш ?рекет етеді. Жер барлы? денелерді ?зіне тартады. К?нді айнала ?оз?алатын планеталар тартылыс ?рісі ?рекетінен К?нге тартылады ж?не ?здері де бір – біріне тартылады.Барлы? ке?істікті жайла?ан тартылыстан “Жеті ?ат к?кке ?шса? та”, “Жеті ?абат жер астына енсек те” ??тыла алмаймыз. Сонды?тан ?лемдегі денелерді? бір – біріне тартылуы Б?кіл?лемдік тартылыс деп аталады. А?ылшын ?алымы Исаак Ньютон б?л ??былысты зерттеп, таби?атты? ?лы за?ы – Б?кіл?лемдік тартылыс за?ын т?жырымдады.Б?кіл?лемдік тартылыс к?ші к?рінісіні? бірі – денелерді? Жерге тартылу к?шін ауырлы? к?ші деп атайды ж?не оны Fа ?рпімен белгілейді.(79 – сурет
Ж?ргізілген к?птеген т?жрибелерден денеге ?рекет ететін ауырлы? к?ші денені? массасын тура пропорционал болатынын к?рсетті. Егер, мысалы, динамометр ілгегіне кезекпен массалары m1 , m2 , m3 денелерді іліп ж?не ?р жолы динамометр к?рсетуін белгілеп отырса?, онда т?мендегі ?атынасты? орындалатынына к?з жеткіземіз:
Сонымен барлы? денелер ?шін ауырлы? к?шіні? денені? массасына ?атынасы т?ра?ты болады. Б?л т?ра?ты шаманы g (латынша о?ылуы «же») ?рпімен белгіленеді. Б?дан:болады.
Осыдан, денеге ?рекет ететін ауырлы? к?ші дене массасына тура пропорционал:
Т?ра?ты g - ды? шамасы жуы?тап ал?анда 9,8 Н/кг – ?а те?. Денелер тек Жерге ?ана емес, бас?а да аспан денелеріне – К?нге, Ай?а, планеталар?а тартылады. Алайда ?те ?лкен ?ашы?ты?тарда атал?ан аспан денелеріні? тарту к?ші азаяды да, ал ?андай да бір аспан денесіні? бетіне жа?ында?анда, оны? тартылысы басты р?л ат?ара бастайды.
Сонымен ?атар ?р т?рлі планеталарда массалары бірдей денелерге ?рекет ететін ауырлы? к?ші де т?рліше болады. Планетаны? массасы не??рлым аз болса, оны? денелерді ?зіне тартатын к?ші со??рлым аз болады.
Мысалы, массасы 1кг денені Жер – 9,81 Н, Ай – 1,62 Н, Марс – 3,73 Н к?шпен тартады.
Денелерді? жерге тартылу к?шін ауырлы? к?ші деп атады?.Ауырлы? к?шімен ?атар салма? ??ымы да жиі ?олданылады. «Салма?» с?зі ?здері?е жа?сы таныс. Біра? кей жа?дайда сендер ауырлы? к?ші мен салма?ты шатастырасы?дар. Сонымен салма? деген - денені? тірекке немесе аспа?а ?рекет ететін к?ші денені? салма?ы деп аталады. Ол Р ?рпімен белгіленеді. Оны? формуласы; я?ни Мысалы, егер ала?ан?а ?андай да бір н?рсені салса?,сол кезде н?рсені? ала?ан?а т?сіртін ?ысым к?ші оны? салма?ы болып табылады.
Ауырлы? к?шіні? ?рекет ету ба?ытында дене тірегімен ?оса бір?алыпты емес ?оз?алатын болса , онда салма? пен ауырлы? к?шіні? арасында?ы ?атыс ?згеретін болады. Б?л жа?дайда денені? сала?ы ауырлы? к?шінен к?п немесе аз болуы м?мкін.
Тірек немесе аспа денемен бірге еркін т?скен кездегі жа?дайды? ерекше ма?ызы бар. Б?л жа?дайда тірек денені? ?оз?алысына б?гет болмайды, сонды?тан дене тірекке ?рекет етпейді. Салма?ы н?лге те? болатын денені? м?ндай к?йін салма?сызды? деп атайды. Мысалы, ?р?айсыларды? т??ырдан су?а секіргенде, лифтімен т?мен т?се баста?ан мезетте, жо?ары ?арай секірген кездері?де бір с?т болсын салма?сызды? к?йін кешесі?дер.
Ал, енді балалар б?гінгі жа?а саба??а есеп шы?арса?:
ІV. Есептер шы?арту:
№15 жатты?у.
1.Денеге ?рекет ететін ауырлы? к?ші 10кН. Ол денені? массасын ?андай?
Берілгені: ХБЖ: Анализ: Шешуі:
Fа =10кН 1кН=103 Н m
Т/к: m=? m
g= 9,8 Н/кг Жауабы: m
3. Ж?кті? массасы 10кг. О?ан ?андай ауырлы? к?ші ?рекет етеді?
Берілгені: Анализ: Шешуі:
m=10кг Fa = 10кг * 10Н/кг = 100Н = 102 H
Жауабы: Т/к Fa g= 9,8 Н/кг
№16 жатты?у.
2. Сендер бір планетада болып, онда?ы бір денені? массасын ж?не о?ан ?рекет ететін ауырлы? к?шін есептеді?дер делік. Н?тижелері: m=150г, F=0,57Н. Сендер ?андай планетада т?рсы?дар?
Берілгені: ХБЖ: Анализ: Шешуі:
m=150г 1г=0,001 кг g=.....
F=0,57Н 150г = 0,15 кг g=......
Т/к: g=?
Жауабы: g=3,8 Н/кг (Марс)
№17 жатты?у.
3. Массасы 40кг баланы? Айда?ы салма?ын аны?та?дар.
Айда?ы gАй=1,6 Н/кг.
Берілгені: Анализ: Шешуі:
m= 40 кг
Р= 40кг*1,6 Н/кг=64H
gАй=1,6 Н/кг
Т/к: Р=?
Жауабы: Р=64Н
V. Бекіту. «Физикалы? диктант» - т?рінде.
С?ра?тар:
1.?андай к?ш ауырлы? к?ші деп аталады?
2.Денені? массасын динамометр к?мегімен аны?тау?а бола ма?
3. Жерді? 1кг денені тарту к?ші?
4.Денені? салма?ы дегеніміз не?
5. Салма?сызды?ты? себебі неде?
VI.О?ушыларды? ?орытындылауы.
VII. М??алімні? ?орытындылау с?зі: Балалар, б?гінгі саба?та біз тартылыс ??былысын, ауырлы? к?шін, денені? салма?ын, салма?сызды?ты о?ып ?йрендік. ?лемдегі денелерді? бір – біріне тартылуы Б?кіл?лемдік тартылыс деп аталады. А?ылшын ?алымы Исаак Ньютон б?л ??былысты зерттеп, таби?атты? ?лы за?ы – Б?кіл?лемдік тартылыс за?ын т?жырымдады.Б?кіл?лемдік тартылы к?ші к?рінісіні? бірі – денелерді? Жерге тартылу к?шін ауырлы? к?ші деп атайды ж?не оны Fа ?рпімен белгілейді. Сонымен барлы? денелер ?шін ауырлы? к?шіні? денені? массасына ?атынасы т?ра?ты болады. Б?л т?ра?ты шаманы g (латынша о?ылуы «же») ?рпімен белгіленеді. Б?дан:
болады.
Осыдан, денеге ?рекет ететін ауырлы? к?ші дене массасына тура пропорционал:
Т?ра?ты g - ды? шамасы жуы?тап ал?анда 9,8 Н/кг – ?а те?. Денені? тірекке немесе аспа?а ?рекет ететін к?ші денені? салма?ы деп аталады. Ол Р ?рпімен белгіленеді. Оны? формуласы; я?ни Салма?ы н?лге те? болатын денені? м?ндай к?йін салма?сызды? деп атайды.Б?гінгі та?ырыпта біз осыны о?ып, білдік.
Ба?алау.
VІІІ. ?йге тапсырма беру.
.
VII. М??алімні? ?орытындылау с?зі: Балалар, б?гінгі саба?та біз тартылыс ??былысын, ауырлы? к?шін, денені? салма?ын, салма?сызды?ты о?ып ?йрендік. ?лемдегі денелерді? бір – біріне тартылуы Б?кіл?лемдік тартылыс деп аталады. А?ылшын ?алымы Исаак Ньютон б?л ??былысты зерттеп, таби?атты? ?лы за?ы – Б?кіл?лемдік тартылыс за?ын т?жырымдады.Б?кіл?лемдік тартылы к?ші к?рінісіні? бірі – денелерді? Жерге тартылу к?шін ауырлы? к?ші деп атайды ж?не оны Fа ?рпімен белгілейді. Сонымен барлы? денелер ?шін ауырлы? к?шіні? денені? массасына ?атынасы т?ра?ты болады. Б?л т?ра?ты шаманы g (латынша о?ылуы «же») ?рпімен белгіленеді. Б?дан:
болады.
Осыдан, денеге ?рекет ететін ауырлы? к?ші дене массасына тура пропорционал:
Т?ра?ты g - ды? шамасы жуы?тап ал?анда 9,8 Н/кг – ?а те?. Денені? тірекке немесе аспа?а ?рекет ететін к?ші денені? салма?ы деп аталады. Ол Р ?рпімен белгіленеді. Оны? формуласы; я?ни Салма?ы н?лге те? болатын денені? м?ндай к?йін салма?сызды? деп атайды.Б?гінгі та?ырыпта біз осыны о?ып, білдік.
Ба?алау.
VІІІ. ?йге тапсырма беру.
207
160 722 
