Кыргыз Республикасынын жаратылышы

№ 40 Ысакбек Мону атындагы орто мектеби ГЕОГРАФИЯ 7-А-класс Аткарган: Орозмамат уулу Алтынбек

Тема: Кыргыз Республикасынын

жаратылышы

ПЛАН:

• Кыргыз Республикасынын жаратылышы
• Геологиялык түзүлүшү жана кен байлыктары
• Климат. Мөңгүлѳр. Суу ресурстары
• Өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсү
• Жаратылыштык физикалык – географиялык райондоштуруу

Кыргыз Республикасынын жаратылышы

Кыргызстандын жаратылышынын уникалдуулугу ѳлкѳнүн ички материктик жайгашуусу, дарыялар жана океандардан алыстыгы, рельефтин бѳлүк-бѳлүктѳрү жана деңиз деңгээлинен бийик жайгашуусу менен шартталат. Ушул жана башка себептер жаратылыш комплекстеринин ар түрдүүлүгүн аныктады. Рельефтин татаал түзүлүшү жана уникалдуу экологиялык шарттар жаныбарлар жана ѳсүмдүктѳр дүйнѳсүнүн чоң ар түрдүүлүгүнѳ түрткү болушту. Кыргыз Республикасынын аймагында ысык чөл, токойлор, талаалар, саздар дагы бар.

Геологиялык түзүлүшү жана кен байлыктары

Кыргыз Республикасы – тоолуу ѳлкѳ, 94,2% территориясы 1000 метр деңиз деңгээлинен жогору жатат, ал эми 40,8% - 3000 метрден жогору. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги- 2 750 метр, эң бийик жери - 7 439 метр, эң тѳмѳн - 401 метр. Абсолюттук бийиктиктин ири амплитудасы, татаал рельеф, узак геологиялык өнүгүүсү жана башка факторлор жаратылыш шарттарынын ар түрдүүлүгүн, табигый ресурстардын байлыгын шарттаган. Республиканын территориясында тропикалык, экватордук алкактан тышкары түндүк жарым шар үчүн мүнөздүү бардык жаратылыш зоналары кездешет. Кыргыз Республикасы – тоолуу ѳлкѳ, 94,2% территориясы 1000 метр деңиз деңгээлинен жогору жатат, ал эми 40,8% - 3000 метрден жогору.

Геологиялык түзүлүшү жана кен байлыктары

Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги- 2 750 метр, эң бийик жери - 7 439 метр, эң тѳмѳн - 401 метр. Абсолюттук бийиктиктин ири амплитудасы, татаал рельеф, узак геологиялык өнүгүүсү жана башка факторлор жаратылыш шарттарынын ар түрдүүлүгүн, табигый ресурстардын байлыгын шарттаган. Республиканын территориясында тропикалык, экватордук алкактан тышкары түндүк жарым шар үчүн мүнөздүү бардык жаратылыш зоналары кездешет.

Геологиялык түзүлүшү жана кен байлыктары

Тоо - бул ѳлкѳнүн бүткүл табигый комплексин түзгѳн негизги бөлүк. Кыргызстанды кѳпчүлүктѳр Швецариялык Альпынын жаратылышынын окшоштугунан экинчи Швейцария деп аташат. Бирок, эгер Швецариялык Альпыга туристтердин барбаган жери калбаса, ал эми Кыргызстандын жаратылышы тап-таза жана кол тийбеген бойдон калып, жыл сайын тоо жаратылышын сүйүүчүлөрдү өзүнө тартып жатат. Кубаттуу тоо кыркалар (алардын саны 88 жакын жана алар ѳлкѳнүн бардык территориясынын 65% ээлешет), кеңири туюк, жарым туюк тоо аралык ойдуңдар жаратылыштын жана климаттын өзгөчөлүгүн аныкташат. 6,5 миңден ашык мөңгүлѳр кыргыздын ѳзүнүн “Арктикасын” түзүшөт.

Геологиялык түзүлүшү жана кен байлыктары

Кыргыз Республикасы жаратылыштык минералдык ресурстардын кѳптѳгѳн түрлѳрү боюнча орчундуу потенциалга ээ. Анын территориясында геологдор тарабынан бир нече миңдеген ар түрдүү рудалык жана рудалык эмес пайдалуу кен байлыктар кездешкен жерлерди табышкан. Кыргыз Тянь-Шандын узак татаал геологиялык өнүгүүсү кен байлыктардын ар түрдүү түрлөрүнүн жерлерин калыптандыруу үчүн жагымдуу шарттарды түздү.

Геологиялык түзүлүшү жана кен байлыктары

Кен байлыктардын негизги түрлөрүнө: алтын, сымап, сурьма, сейрек металлдар, калай, вольфрам, көмүр, рудалык эмес сырье, жер астындагы суулар. Темир, титан, ванадий, алюминий, медь, молибден, бериллий кендерин казууну уюштуруу перспективасы бар. Тантал-ниобат, кобальт, цирконий, литий, түстүү таштардын ѳнөр - жайлык мааниси улам жогорулоодо.

Климат. Мөңгүлѳр. Суу ресурстары

Кыргызстандын климаты анын географиялык абалы менен аныкталат. Ѳлкѳнүн негизги бөлүгү мелүүн климаттык алкакта жайгашкан, түштүк жагы гана субтропикалык зонага кирет. Ошондуктан климат континенталдык жана кургак. Ал эми Ысык-Көл кѳлүнүн аймагында климат континенталдыктан деңиздикке ѳзгѳрүлѳт. Бардык төрт жыл мезгили даана байкалат. Тоо этектеринде жана өрөөндөрдө жай ысык, ал эми бийик тоолуу зоналарда салкын жана керек болсо суук болот.

Климат. Мөңгүлѳр. Суу ресурстары

Кыргыз Республикасынын территориясында анын аянтынан 4,5% же 8047,8 км ² ээлеген 6 580 ашык мөңгүлѳр бар. Кыргызстанда башка Борбордук Азиянын тоолуу аймактары сыяктуу эле бардык классикалык мөңгүлөрдүн формалары кездешет. Карстык, асылма, өрөөндүү мөңгү, ошондой эле алардын көп сандаган варианттары кѳптѳгѳн чокулардын өлчөмдѳрү, абанын нымдуулугу, шамалдардын атмосфералык жаан - чачындардын таасири камтылган жаратылыштык жана климаттык факторлордун негизинде түзүлгөн. Ушуга байланыштуу биз тоо кыркаларынын пейзаждарын жандандыруучу, сонун күйгѳн фигуралар менен ыракаттана алабыз.

Климат. Мөңгүлѳр. Суу ресурстары

Кыргыз Республикасы ири суу ресурстарына бай - 28 000 дарыя жана агын суулар бар, алардын узундугу орточо 10 км. Нарын сыяктуу көп куймалуу дарыялары бар. Нарын дарыясынын жалпы узундугу 500 км. 2000 ден ашык жасалма суу сактагычтар жана көлдөр бар. Кыргызстандын көлдөрүнүн кѳбү жабык бийик тоолуу кѳлдѳр болуп эсептелинет (90%). Кыргыз Республикасынын суу ресурстары чындыгында баа жеткис. Бул жерде 40 000 ден ашык чоң жана кичи дарыялар кездешет. Алар тоо массивдери арасында ѳтѳ шар агып жана бийиктиктен түшкѳндѳ жүздөгөн эң сонун шаркыратмаларды пайда кылышат.

Кыргыз Республикасынын дарыялары

Кыргыз Республикасынын энергетикалык ресурстары

Өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсү

Кыргыз Республикасы пайда болушу боюнча бирдей эмес жана ар түрдүү. Географиялык чөйрөсүнүн татаалдыгы жана зоогеографиялык аймактардын чегиндеги абалы флора жана фаунаны калыптандыруунун негизги фактору болуп эсептелинет. Аянтынын бирдигине карата ѳсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын түрлѳрүнүн саны боюнча Кыргызстан дүйнѳдөгү кѳптѳгѳн ѳлкѳлѳрдѳн алдыда турат жана бул дүйнөлүк коомчулук тарабынан таанылган. Кыргыз Республикасынын аянты дүйнөнүн аянтынын 0,04% гана түзөт, бирок ошол эле убакта ѳлкѳнүн территориясында дүйнөлүк флоранын болжол менен 2% түрлѳрү, фаунанын 3% кѳбү жашайт. Ѳлкѳнүн негизги бѳлүгүн тоолор ээлегендиктен жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн таралышы бийиктик алкактуулукка баш ийет.

Өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсү

Кыргыз Республикасында түндүк шарым шар үчүн мүнөздүү бардык жаратылыш алкактары кѳрсѳтүлгѳн. Ошондой эле алардын таралышына тоо капталдарынын экспозициясы маңыздуу таасир этет. Түштүк капталдар жылуулукту сүйүүчү жана кургакка чыдамдуу өсүмдүктөр менен капталган, ал эми карама - каршы капталдарында кээде бир нече жүз метр бийиктерде - нымды сүйүүчү жана суука чыдамдуу түрлѳр ѳсѳт. Кыргызстандын өсүмдүктѳрүнүн 1 600 дѳн кѳп түрлѳрү пайдалуу болуп эсептелинет, алардын ичинен 200дѳн кѳп түрү - дары өсүмдүктөрү. Кыргызстанда 500 дѳн ашык омурткалуу жаныбарлардын түрлѳрү, 50 гѳ жакын балыктардын түрлѳрү, 4 жерде сууда жашоочулардын түрү, 28 сойлоп жүрүүчүлөр, 350 гө жакын канаттуулар жана 86 сүт эмүүчүлөр кездешет. Жөнөкөй жана омурткасыздардын фаунасында 20-30 миң түрлѳрү бар, алардын 4 000 жакыны гана изилденген.

Өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсү

Республиканын флорасы ар түрдүү, жогорку өсүмдүктөрдүн гана 4 000 жакын түрлѳрү бар. Кыргызстандын өсүмдүктөрү ѳзгѳчѳлүктѳрү, флористикалык байлыгы, ѳнүгүүнүн ритмикасы, өсүмдүктөрдүн эндемикалык жана пайдалуу түрлѳрүнүн кѳп саны менен айырмаланат. Республиканын аймагында чөл, жарым чөл, талаа, шалбаа, токойлор, бадалдар, саздар, тоо тундралары кездешишет. Орчундуу мейкиндигин ала була жерлерде ѳсүмдүктѳр ээлеген, аларды аска зоолордун жана тоо тектеринин сыныктарынын өсүмдүк топторуна киргизсе болот.

Жаратылыштык физикалык – географиялык райондоштуруу

Кыргызстандын чоң абсолюттук бийиктиктери, татаал геологиялык жана орографиялык түзүлүшү, анын Евразия материгинин тереңдигиндеги географиялык абалы, кеңири чөлдөр менен курчалышы жана аны менен байланышкан климаттын континенталдыгы жана кургактыгы, ландшафттардын чоң ала-булалыгын, жаратылыштык шарттардын ар түрдүүлүгүн түзөт. Жаратылыштык факторлордун жыйындысы боюнча, алардын мейкиндиктик айырмачылыктарын, ландшафттардын бийиктик алкактуулугунун түзүлүшүн эске алуу менен, республиканын территориялары ар түрдүү даражадагы геокомплекстердин татаал системасын түзөт.

Жаратылыштык физикалык – географиялык райондоштуруу

Анын физикалык-географиялык райондоштуруусунун бир нече схемалары бар. Алардын бирине ылайык Кыргыз Республикасы үч ири физикалык-географиялык ѳлкѳлѳрдүн чегинде жайгашкан (түздүктүү Орто Азиялык, тоолуу Орто Азиялык жана бөксө тоолуу Борбордук Азиялык), алар 6 жаратылыштык-географиялык областтарга жана зоналарга, 10 провинцияларга, 28 округдарга жана 75 физикалык-географиялык райондорго бөлүнөт.

Жаратылыштык физикалык – географиялык райондоштуруу

Кыргыз Республикасынын территориясын бирдиктүү жаратылыш-территориялык комплекс катары кабыл алуу жѳндүү. Жаратылыш комплексинин мындай даражасын шарттуу түрдѳ ѳлкѳ катары кабыл алса болот. Калыптануу тарыхы, геологиялык түзүлүшү боюнча бул ѳлкѳнү эки физикалык-геологиялык областка бөлсѳ болот: Тянь-Шань тоолуу областы жана Памир-Алай тоолуу областы. Ар бир область провинцияларга, округдарга жана райондорго бөлүнөт. Геологиялык түзүлүшү, калыптануу тарыхы, климаттык шарттары, гидрографиясы жана башка компоненттери боюнча Чүй, Талас, Фергана өрөөндөрүнүн түздүктөрү аларды курчаган тоолордун капталдарына бирдиктүү.

Жаратылыштык физикалык – географиялык райондоштуруу

Ошондуктан, аларды ѳлкѳлѳргѳ же областтарга бѳлбѳстѳн, бирдиктүү жаратылыштык-территориялык аймак катары караган туура. Бул схема боюнча Кыргыз Республикасынын территориясындагы эки физикалык-географиялык областар провинцияларга бөлүнөт. Тянь-Шань тоолуу областы беш провинцияга бөлүнөт: Түндүк Тянь-Шань, Ички Тянь-Шань, Борбордук Тянь-Шань, Ысык-Көл ойдуңу, Түштүк - Батыш Тянь-Шань; Памир-Алай тоолуу областы эки провинцияга бѳлүнѳт: Түркүстандык Алай жана Алай өрөөн

Түндүк Тянь-Шань

Колдонулган адабияттар:

• М.Кадыркулов, З.Алиев «Материктердин жана окаендардын географиясы». Бишкек-2013-ж.

2. Кыргызстандын биологиялык ресурстары: / Биология институту Кыргызстандын ИА — Бишкек: Илим, 1992-ж.

Көңүл бурганыңыздар үчүн ыракмат!