Кыргыз тили. Ыр талдоо

Ыр – бул жашоо, жашоо – бул ыр экендигин мындан артык тушүндүрүү мүмкүн эмес. Көркөм чыгарма ыр түрүндө же кара сөз түрүндө жазылат. ыр менен жазылган чыгармаларды поэзия , кара сөз менен жазылган чыгармаларды проза дейбиз.

Ырга да, прозага да мүнөздүү жалпылык – турмушту, адам мүнөзүн образдуу, элестүү чагылдырганында.

Ырды талдоонунун үлгүсү:

• Ыр жана автор тууралуу маалымат.
• Ырды көркөм окуу
• Ырдын жанрдык өзгөчөлүгү
• Ырдын идеясына (автор эмнени айткысы келген) жана темасы жөнүндө
• Лирикалык каарманга мүнөздөмө, анын көз карашы, ой сезими, мамилеси ж.б
• Эмоционалдуу сезимдер, боектор
• Троптун түрлөрү

Ыргак (ритм).

Ыргак – жалпысынан белгилүү бир мезгилде бирдей кайталануучу кыймыл.

«Ритм» - ыргакдын негизги күчү, негизги кубаты (В.В.Маяковский), ансыз ыр жашабайт, ырды ыр кылып турган нерсе ушул – ритм.

Ак учук ( 3) \\ бердим (2)\\ саптал ал (3)

Анан (2)\\ аны (2)\\ үйүңө (3)\\ алып кет (3)

Анан (2)\\ аны (2)\\ үйүңө (3)\\ алып кет (3)

Ак шумкар (3)\\ бердим (2)\\ таптап ал (3)

Ритм түзүүнүн каражаты айрым тилдерде кыска жана созулма үндүүлөрдүн бирдей санда кайталанышы болсо, кээ бирөөндө муун сандарынын бирдейлиги айрымдарында басымдын катышы болот. Кээ бирөөндө муун да, басым да ритм түзүүгө катышат. Ушуга карап азыр илимде ыр курулушунун төрт системасы ажыратылат.

• Метрикалык ыр түзүлүш
• Силлабикалык (муунчул ) ыр түзүлүш
• Тоникалык (басымчыл) ыр түзүлүш
• Силлабо-тоникалык

(муун басымчыл) ыр түзүлүш

Уйкаштык (рифма – гр өлчөм, уйкаш) эки же андан ашык саптын айрым тыбыштарынын же тыбыштык комплексттеринин кайталанышы, окшоштугу, ыргактык, биримдиктеги кайталоолор.

Уйкаштык болуш үчүн эки же андан ашык сап болуш керек.

Уйкаштык ырды уюштурат, ырдагы сөздөрдү чачыратпай кармап турат.

Уйкаштыкты бөлүштүрүүнүн классификацясы

• Уйкаштык сөздүн саптагы келген ордуна карай :

үч түрдүү – башкы, ички, аяккы уйкаш

2) Уйкаштыктын түзүлүшүнө карай жөнөкөй жана татаал

3) Уйкаштыкты түзгөн тыбыштардын сөздөгү катышына карай толук жана толук эмес уйкаш

4) Уйкаш сөздөрдүн строфадагы жасалуу ордуна карай

Эгиз уйкаш - аабб

Аксак уйкаш - ааба

Шыдыр уйкаш - аааа

Аттама уйкаш - абаб

Оромо уйкаш – абба (Абва)

Уйкаштык сөздүн саптагы келген ордуна карай

Башкы, ички, аяккы уйкаш деп бөлүнөт

2) Ички уйкаш

Ааламдын көркү Күндө бар,

Адамдын көркү тилде бар.

Акындын көркү үндө бар.

(Жеңижок)

• Башкы, (ортоңку) уйкаш

Он сегиз миң ааламды,

Бир жараттың, дүнүйө

Кемтиги жок эч жерде

Куп жарттың , дүнүйө

Аял менен эркекти,

Жуп жараттың , дүнүйө

(Жеңижок)

3) Аяккы уйкаш

Ажалдан кимдер кутулган ,

Амалсыз баары тутулган.

(Барпы)

Уйкаштык түзүлүшүнө карай

жөнөкөй жана татаал

Жөнөкөй

Татаал

Койдун сүтү коргошун,

Суу келгенде сай толот

Кой уурдаган оңбосун.

Ооматы келген пенденин

Эчкинин сүтү эрменде,

Малы ташып, бай болот.

Эчки уурдаган шерменде.

Түн карыткан ай болот

(Элдик ыр)

(Жеңижок)

У-ты түзгөн тыбыштардын сөздөгү катышына карай бөлүнүшү.

а) Толук У. (сөздөгү же сөз айкашындагы бардык тыбыштар үндөшөт); Нар буурадай кеңгиреп, а

Намыс үчүн зеңгиреп, а

Турган экен Коң төрө, б

Сайышты самап эңгиреп. А

Толук эмес У. (айрым гана тыбыштар, көбүнчө сөз мүчөлөрү уйкашат да, уйкаштык жарым-жартылай, толук эмес болот);

Көп кыялды ким тыяр, а

Көп сүйлөбө жакшылар. а

Акдөө, Көкдөө, Кызылдөө, а

Ат көрбөгөн баары жөө. а

Уйкаш сөздөрдүн строфадагы жасалуу ордуна карай

Эгиз уйкаш - аабб

Аксак уйкаш - ааба

Шыдыр уйкаш - аааа

Аттама уйкаш - абаб

Оромо уйкаш – абба (Абва)

Эгиз уйкаш – аабб

Таптаган билет шумкарды, (а)

Чапкан билет тулпарды. (а)

Таптаса шумкар учпайбы, (Б)

Бакса тулпар чыкпайбы. (Б)

Аксак уйкаш (ааба)

Мен тансам: жаштан танам, ырдан танбайм (а)

Ыры жок өмүрүмө канааттанбайм. (А)

Кудайга миң мертебе калп айтсам да, (Б)

Ырыма бир мертебе калп айта албайм. (а)

Оромо уйкаш (абба), (Абва)

Агын суудай жошоюн (А)

Өлүмдү жакшы көрсөңөр, (б)

Экөөңдүн бириң өлгүлө, (в)

Өз атамдан артык кошоюн. (А)

Шыдыр уйкаш (аааа)

Кырманын такыр чаптырган, (А)

Ортого мамы кактырган. (А)

Ак буудайчы чачтырган, (а)

Ай туяк менен бастырган. (а)

Атама уйкаш (абаб)

Таланттуу да бир күнү акын туулду, (а)

Жүрөгү жалган даңкка ишенбеген (б)

Бирок, да душмандарды болду уулдуу, (А)

Акынды ар тараптан кишендеген. (Б)