Глоссарий, географиялык създ\к.
MEЛYYH АЛКАКТАР
МЕЗОРЕЛЬЕФ (мезорельеф)—рельефтин макрорельеф м-н микрорельеф формаларыныи ортосундагы орточо формалары. Бийиктиктершшн ампл'итудасы адатта бир нече оидогон яден ашнайт (кичине езендврдун ореендеру, кокту-колоттор, кырка тоолордуи бийик эмес тарамдары, морена двбелору, кум дебв- лер, ылайлуу жанар тоолор ж. б.). Кебунчв экзогендик процесс- терден пайда болот (аккумуляция, эрозия, дефляция ж. б.).
МЕЗОСФЕРА (мезосфера) — атмосфераиыи ортоцку катмары, стратосфер анын устуиде 50двн 80—85 кмгс чейинки бийикте жа- тат. Бийиктеген сайын абанын температур асы твмвндвйт (болжол м-н твмвнку чегинде — 0°С, жогорку чегинде— 90°С).
МЕЗОФИТТЕР (мезофиты)—нымдуулук жетиштуу жерде ес- квн есумдуктер. Ксерофиттер м-н гигрофиттердин ортосундагы есумдук тобу. Мелууи алкакта, о. эле тропик м-н субтропик то- койлорупда басымдуулук кылат. Мезофиттерге жалбырагы ку- булмо дарак м-н бадалдар, шалбаа ж-a токой чептеруиун кебу кирет.
МЕЛИОРАЦИЯ (мелиорация)—жердин курдуулугуи туп-тамы- рынаи бери жакшыртууга багытталган уюштуруу-чарбалык, инженердик1 ж-a агротехникалык чаралардын жыйындысы; жара- тылышты рацйоналдуу пайдалануунун турлёрунун бири. Мелиорация негизинен учке белунвт: гидр о тех и и к а л ы к мели о- рация — мында нымы жетишсиз жерлер сугарылып, ашыкча нымдуу жерлер кургатылат, жайыттарга суу чыгарылат. Хи- ми я л ы к ж-a ф и з и к а л ы к мелиорацияда шор топурак гипе- телет же дренаж аркылуу шордон арылтылат, кычкыл топурак акиленет. Б и о л о г и я л ы к (э к о л о г и я л ы к) мелиораци'яга кумдуу жерге, жар бойлото дарак тигуу, токой тилкелерин отур- гузуу (агромелиорация) ж. б. кирет. СССРде мелиорациянын ар туркун турлвру кениря пайдаланылат. Бир катар региондордо — Белоруссияда, Кара топураксыз зонада, Орто Азия республика- ларында ж. б. жерлерде мелиорация иштери коп жургузулген- дуктен квп аянттар кескии езгеруп кеткен (суу сактагычтар, квл- мелвр, тосмолор, жолдор, кургатуу тармактары ж. б. курулган). MEЛYYH АЛКАКТАР (умеренные пояса) — Жердин эки гсо- графиялык алкаш. Туидук жарым шарда субарктика алкаеы м-н субтропика алкае.ынын (бйтеи 40° .туидук кецдикке чейин), Туш- тук жарым шарда субантарктика алкагы м-п субтропшса алка1 гынын (58ден 42° туштук кецдикке чейин) аралыгында жайгаш- кай. Жер бетинин 'Дге жакыпьга ээлейт; Туидук жарым шарда кургакт басымдуулук кылат (жер бетинин 55%ке жакынын), ал эми Туштук жарым шардын 98%ин океан ээлейт. Мелууи алкактарда температура режимишш сезондук алмашуусу даана байкалып, бул табигый процесстердии мезгилдуулугун шарттайт; МЕЛУУН КЛИМАТ (умеренный климат) •— мелуун алкактарга мунездуу климат. Батыштан чыгышка оагытталган аба агымы жыл бою басымдуу келет. Мелуун климат'учун уюлдук абаиьш басымдуу болушу, температурасы кескин айырмаланган жыл мезгилдеринин алмашылыщы (жайы жылуу 10—25°С; кышы сал- кын. же суук, карлуу) мунездуу. Жылдык жаан-чачын кургактыктын кепчулук белугунде 500—800 мм, мате'риктердин чет-жа- каларында— 1000—2000 мм, ал эми континенттердин ички (ор- тоику) белуктеруиде ж-a субтропиктерге жакындаган еайын 100—200 ммте чейин азаят.
МЕЛУУН КОНТИНЕНТТИК КЛИМАТ (умеренно-континентальный климат) — континенттик климат; кескин континенттик кли- матка етмо болуп саналат. Мис., — Чыгыш Европанын "климаты. Мелуун континенттик климаттын жалпы кабыл алынган белги- лери-жок.
МЕРГЕЛЬ (мергель)—карбонат (кальцит же доломит) ж-a чо- по минералдарынан турган чекме тоо тек. Карбонаттарынын минерал дык составы б-ча акиташтуу ж-a доломиттуу болуп белу- нет. Мергель жаратылышта кенири таралып, карбонат ж-a чопо катмарында езунче катмарча турунде кездешет. Цемент 'ёндуру- шуиде ж-a курулуш материал катары колдонулат.
МЕРИДИАН, к. Жер меридианы, Асман меридианы. МЕТАЛЛОГЕНИЯ ( металлогения) геологиялык. ерчуу тарыхы- нын негнзгн этаптарына байланыштуу болгои руда кендеринин пайда болушунун ж-a жайгашышынын закон ченемдуулуктерун изилдейт. Термин грекче металлдар ж-a пайда болуу деген маа- нини билднрет.
МЕТАЛЛ ЭМЕС КЕНДЕР (неметаллические полезные ископаемые), руда эмес к е н д е р — МЕТАМОРФИЗМ, т о о т е к т е р д и и м е т а м о р ф и з м и (метаморфизм горных пород) — температураныи, басымдын ж-a флюид- дердин (женил учуучу компонеиттер) таасирииен жер кырты- шьшдагЫ тоо тектердии текстурасынын, етруктурасынын, мине- ралдык составынын езгеруу процееси. Метаморфизм аймактык, контакттык, динамикалык, гидротермдик деген типтерге белуиет. Метаморфизмге тоо тектердин балкып эриген, о. эле убелвнуу учурунда болуучу езгвруулеру кирбейт. Термин грекче кубулуп кетем, езгеремун деген мааиини билдирет.
МЕТАСОМАТИЗМ (метасоматизм)—тоо тектерге жогорку химиялык активдуу эриндилер таасир эткенде (магма эриндиле- ри) бир минерал башка минералга алмапшл, тоо тектердин химиялык составынын олуттуу езгеруу процесси. Бул учурда тоо текке бир катар химиялык элементтер кошулат да, андагы кээ бир элементтер сурулуп чыгат. Термин грекче бир' нерседен ки- йин ж-a тулку деген маанидеги сездерден куралган. МЕТАСОМАТОЗ КЕНДЕРИ (метасоматйческие месторождения) — метасоматизмде тоо тектеги бир минералды башка миие- ралдын алмаштыруусуиан пайда болгои кендер. Алар татаал формага ж-a зоналык тузулушке ээ. Метасоматоз ке^дери кэ- бунче карбонат тоо тектери (акиташ теги, доломит), жаткан жерде пайда болот. СССРде полиметалл рудаларынын при метасоматоз кеидери Казакстаи м-н Орто Азияда, жез рудаларыны- кы Уралда ж. б. жерлерде белгилуу.
МЕТАСОМАТОЗ ТОО ТЕКТЕРИ (метасоматйческие горные породы) — метасоматизм процессинии натыйжасында пайда бол- гон тектср. Ткптуу метасоматоз тоо тектери: магнезий ж-a акиташ скарндары, грейзендер, экннчи жолку кварциттер, березит- тер, листвениттер.
МЕТЕОРИТТЕР (метеориты) — Кун системасынын планета ара- лык мейкиндигииен жерге кулап тушкен таш же темирлуу тело- лору. Метеорлордун чоцдугу бир нече лшден бир нечё мге чейин, массасы граммдып улуштерунен ондогон тоннага чейин жетет. Метеорлор тушкенде асман аркылуу «оттуу шар» — болид жар- кырап етет, анын атмосферадагы кыймылы чартылдаган ун м-н коштолуп, артында газдуу из калат. Чоцдугу бир нече ж болгон телолор атмосферада ылдамдыгын жоготууга улгуре албай жер бетине урунуп, метеорит кратерин пайда кылат. Бир суткада жер бетине 10 гга жакын метеорит ж-а 400 тта жакын микрометеорит заттары тушет. Дуйнодегу эн чон метеорит — Гоба (темирлуу: массасы 60 т. чамасында) Намибняда табылган. СССРдеги эн ири метеорит Сихотэ-Алинде, ал атмосферада быркырап май- даланып, «темирдуу жааи» болуп тушкен, массасы 70 т болгон. Термин грекче асман кубулушу дегеи мааиини билДирет.
МЕТЕОРЛОР (метеоры)—тунку асманда байкалуучу кыска мееиеттук жаркыроолор. Метеорлордун Жер атмосферасына ете зор
МЕТЕОРОЛОГИЯ (метеорология)—Жердин атмосферасы м-н анда болуп жаткан физикалык. ж-a химиялык пр'оцесстер же- нундегу илим. Башкы милдеттеринин бири — аба ырайын ар кандай меенетке алдын ала айтуу. Метеорологи'янын климатка арналган тармагы езунче илимге — климатблогияга белунген. Не- гизги белуму — атмосферадагы физикалык кубулуштар м-н про- цесстерди изилдеечу атмосфера ф и з и к а с ы. Метеорология- тропосферадагы ж-a теменку стратосферадагы атмоефералык про- цесстерди теориялык жактан изилдеечу (электрдик, акустикалык ж-a оптикалык кубулуштардын теориясынан башкасы), о. эле атмоефералык процесстер м-н аба ырайын алдын ■ ала айтуунун саидуу методдорун вштеп чыгуучу — д и и а м и к а л ы к метеоро- дюгияга; атмоеферада болуучу аба ырайын, кыйла аймактарда аныи езгеруу мунезун авыктоочу физикалык процесстерди изилдей турган с и и о п т и к а л ы к метеорологйяга; акти- нометрияны, атмоефералык оптикаиы, атмоефералык электрлещ- тирууву, аэрологияиы изилдеечу метеорологйяга белунвт. Метеорология грек тилинде аемам кубулуштары ж-a сез, окуу деген маанини билдирет.
МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫК ПРИБОРЛОР (метеорологические приборы) — ар турдуу метеорологиялык злементтердин ©лчемдерун каттоо ж-a аныктоо учун колдонулуучу ченегич приборлор. Алар метеорологиялык стаицияларда пайдаланылуучу типтуу же тар- мактык приборлорго ж-a экспедициялык приборлорго айырмала- нат. Эркин (бийнк) атмосфераны (жерге жакын а бадан сыртка- ры) изилдвв учуй дистапциялык аэрологиялык метеорологиялык приборлор — раднозонддор, метеорографтар ж. б. пайдаланылат. Абанын ж-a кыртыштын температурасы ар турдуу типтеги тер- мометрлер, термографтар м-н; абанын нымдуулугу — психометр, гигрометр, гигрограф м-н; атмосфераныи басымы — барометр, анероид, барограф, гипсотермометр м-н; жаан-чачын— жаан-ча- чын ченегич, плювиограф м-н; кундун радиациясы —- пиргелиометр, пиргеометр ж. б. м-н; шамалдын ылдамдыгы ж-a башты —• анемометр, анемограф м-н; кардагы суу запасы кар ченегич м-н елченет.
МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫК РАКЕТА (метеорологйческая ракета), атмосфераныи жогорку катмарларын (50 гслден жогору), негизй- иен мезосфера м-н ноносфераны изилдее учун арналган. Метеорологиялык ракетага орнотулган приборлор м-н атмоефералык ба- сым, абанын составы, космостук нурлаиуу, Жердин магииттик талаасы елченет; кун спектрии, жер бетин ж. б. суретке тартуу жургузулет. Приборлордун керсетуулеру радиосигнал турунде жерге берилет.
МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫК СТАНЦИЯ (метеорологическая станция) — атмосферага ж-a анда болуп жаткан процесстерге. айын ичинде айрым метеорологиялык элементтердин (температура, ба- сым, абанын нымдуулугу, жаан-чачын, шамал ж. б.) елчемуне сутка бою узгултуксуз байкоо жургузуучу мекеме. Метеорология- лык стаицияда метеорологиялык аянтча бар, анда негизги • метеорологиялык приборлор орнотулат; жабык имаратта байкоолор кайра иштелип чыгмп, жыйынтыкталат.
МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫК СПУТНИК (метеорологический спут-пик)—аба ырзйын прогноздоо учун метеорологнялык маалы- каттарды алуу максатында колдонулган Жердин жасалма спут- ниги, Аида булуттуулукка, кар ж-a муз катмарларыпын тара- лышына, о. эле Жердин жылуулук
МЕТЕОРОЛОГНЯЛЫК ЭЛЕМЕНТТЕР (метеорологические элементы) — абанын бир катар мунвздомесунун (температураныи, басымдын, нымдуулуктун, шамалдын, булуттуулуктун, жаан-ча- чындын, кундун тийишииин ж. б.) ж-a кээ бир атмоефералык кубулуштардын (туман, бурганак, мунарык, чацдуу бороон ж. б.) жалпы аты.
МЕТИС (метйс) — ар турдуу расадагы адамдар ортосундагы ни- ксден чыккан ту кум; мне., иидейлердии Америкадагы европоид расасынын вкулдеру м-н никесинен келип чыккан урпак. Латыи- ча аралашкап, аргын деген мааиини билдирет.
МИКРОКЛИМАТ (микроклимат) — 1) чакан аймактагы жер бетине жакын абанын климаты (токой арасындагы ачык талаа же токойдун чети, суунун жээги, шаардын аянты ж. б.). Микрокли- матка жер бетинин тузулушу, аба ырайыныи езгечелуктеру таа- сирин тийгизет. Айыл чарба есумдуктерун жайгаштырууда, о, эле 'впер жай ж-a граждандык курулуштарды курууда микроклимат™ эске алуу зарыл. 2) Жергиликтуу климаттын кандай- дыр бир тибинин ичниде метеорологнялык режимдин айырма- чылыктары. Термин грекче кичнне ж-a климат деген сездердви курулган.
МИНЕРАЛДУУ К0ЛДЪР (минеральные озёра), туздуу колд.ор — суусу абдан миисралдашкан, б. а. суусунда туз арбын кездешкен квлдер (адатта 25 г/'лден жогору). Минералдуу кел- дерге кээде суусунун минералданышы, Дуйнвлук океандын ор- точо туздуулугунан (35°/о0) ашык болгон келдерду киргизишет. Туздун жогорку концентрациясы болгон учурда минералдуу кел- дердун тузу криСталлдашып, кел тубуне чегет. Мындай квл езу чекме, ал эми андагы суу — рападеп аталат. Минералдуу кел- дер кургакчыл райондордо арбын болот, анткенн минерал эрин- дилерисуу м-н агып келип туюк чудкурга чогулат, ал эми кел- дегу суу ургаал бууланып, туз улам топтоло берет. Химиялык составы б-ча уч МИНЕРАЛДУУ СУУЛАР (минеральные воды)—дарылык касие- ти бар жер астындагы суулар. Составында биологиялык актив- дуу компоиеиттеринин (С02, H2S, I, Вг иондору ж. б.) арбынды- гы езгече физикалык-химиялык касиети (езгечв химиялык составы, жогорку температурасы м-н радиоактивдуулугу ж. б.) м-н мунезделет. Химиялык ж-a газдык составы б-ча жегичтуу, кемур кычкылдуу, кукурт-суутектуу, метандуу, темирлуу ж. б. минералдуу сууларга белунет. Жер бетине булак болуп чыгат же бургулоо кезенектеру м-н алынат. Минералдуу суулар курорт- санаторийлик дарылоо ж-a ичуу учун колдонулат. СССРде ете белгилуулвру Кавказда (Кавказ минералдуу суулары, Боря^о- ми) ж-a Украипада (Трускавец) жайгашкан; чет елкелерде — Чехословакиядагы Карлови-Вари, Фраициядагы Виши. Кыргь!з- станда Ак-Суу, Жалал-АбаД, Жети-вгуз, Кара-Шоро, Бар-Булак ж. б. минералдуу суулары дарылык касиетке ээ.
МИНЕРАЛДЫК СЫРЬЕ (минеральное сырьё)—отун-энергети- калык, металл ж-a металл эмес ней байлыктар; алардагы миие- ралдардын концентрациясы техникалык еиугууиун азыркы учур- дагы деагээлииде ылгап алууга экопомикалык жактан арзырлык болушу зарыл.
МИНЁРАЛДЫК СЫРЬЕ РЕСУРСТАРЫ (минерально-сырьевые ресурсы) — энергия, сырьё ж-a материалдарды алуу учун пай- даланылуучу табигый миисралдык заттар; эл чарбасьшын мине- ралдык-сырьё базасы.
МИНЕРАЛОГИЯ (минералогия) — минералдар, алардын составы, касиеттери, тузулушунун (структурасынын) езгечелуктеру ж-а закон ченемдуулуктеру, о. эле пайда болушу ж-a табигый шарт- та езгерушу женундегу илйм. Анын мунездеп (сыпаттап) жазуу- чу, генезис-гик, колдонмо, техникалык ж. б. тармактары бар. 03 алдьшча илим катары Кайра жаралуу доорунда калыптанган. Тер- минди италиялык окумуштуу Б. Цезий сунуш кылган (1636). Минералогия грек тилинде минерал ж-a сез, уйренуу, окуу деген маанини билдирет.
МИРАБИЛИТ (мирабилит), глаубер т у з у — сульфаттар клас- сыидагы минерал. Туссуз же ак, массасы туз сымал. Келдерде, булундарда чекме жолу м-н пайда болот. СССРде (Кара-Богаз- Кел), ЛКШда (Туздуу кол) ж. б. елкедерде бар.
МИСТРАЛЬ (мистраль)—Францияда Севеннден ж-a Альпынын туштук-батыш тармактарынан Рона ереенуне ж-a Жер Ортолук дециздин жээк боюна соккон кучтуу ж-a суук кургак шамал (Рона ереенунде мезгил-мезгили м-н кучу 50 м/сек га жетет). Буткул жыл бою, бирок кебунче кышкысын болот (кээде бир нече кун катары м-н). Децизде кучтуу толкунду пайда кылат, эгинге зыян келтирет. Пайда болушу' жагынан бора шамалыиа окшош. Термин француз тилинде басымдуулук кылуучу шамал, латынча жетектеечу деген маанннн билдирет.
МОНОКУЛЬТУРА (монокультура)—кандайдыр бир есумдукту кеп жыл бою бир эле жерде естуруу. Мыида топурактын физи- калык касиеттерн ж-a курдуулугу начарлайт. Айрыкча колония- лык ж-a коз каранды елколерго мунездуу. ©лконун экономика- сынын дуйнелук рынокко кез каранды болушуна кебунче экономикалык абалынын начарланышыиа, майда жер ээлеринин массалык жакырланышына ж. б. алып келет. Термин грек тилинде жалгыз, латынча естуруу, енугуу деген сездердон куралган. МОРЕНА (морёна), морена чек мале(конституциялык же парламенттик) — монархтын бийлиги парламент ру— менту шнлеп келген же менгу Эрин чегингенде ордунда калган иргелбеген че- гуиду тектердин чогундусу; морена рельефиннн ар турдуу фор« маларын жаратат. Механикалык составы б-ча ар турдуу: иргелбеген ж-a катмарланбаган чекмелерден, кесек сыныктардан, кой таштардан куймалуу чопого чейин болот. Моренанын турлеру бар: а р а к е т т е г и же сурулуучу морена — мында тоо тектер мец- гупун усту м-н да, анын ички катмарлары м-н да жылып котору* лат. Моренанын бул туру устунку морена, ички морена, тунку морена болуп белуиот. Чегунду морена монгу ордунда калган тектердин чогундусу, аракеттепг мореналардан пайда болот. Мэнгунун устуиде орун алышыиа карата каптал морена ж-a о р т о н к у м о р е и а г а белупет. M0HГY КЬПШЫЛЫ (движение ледника) — мецгунун оордук кучунун таасиринен куралуу областьшан ылдыйкы учун кездей жылмышьш кыймылдашы. Ылдамдыгы муздун калыцдыгыиа,. мецгу жаткан капталдын эцкейиштнгине, температура м-н мец- гуде суунун болушуна жараша болуп, жылыяа бир нече ладей бир нече жуздеген мге чейин, кээде (Гренландия м-н Аитаркти- данын агып чыкма мецгулеру) жылына бир нече мицдеген мге жетет.
МРАМОР (мрамор) — акиташ теги же доломиттин кайра крис- талдашуусунан ж-a метаморфизмделишинен пайда болгон тоо тек. Тусу ак, боз, кегуш, гкашыл сымак, кызгылтым, каралжын. Кооздоп каптоочу ж-a буюм жасоочу баалуу таш. Термин грек- че жалтырак таш деген мааниви билдирет.
МУЗ (лёд) — катуу абалдагы суу. Аморфтук ж-a кристаллдык (гексагондук, кубдук, тетрагондук ж. б.) болуп белунет. Табигый муз суудан таза, бирок кээде механикалык кошундулар кез- дешет; тыгыздыш 0,93 г/сж3, жылуулук сыйымдуулугу 2,135 кДж/ кг (0°Сде), эруу жылуулугу 334 кДж/кг. Муздун турлеру: а т- м ос ф ер а лык (кар, кыроо, мендур), суу музу (суунун ус- тунде пайда болгон муз катмары ж-a суунун ар турдуу терец- дигиидеги муз), жер а с т ы ы д а г ы ж-aмецгу музу. Жердеги муздун жалпы келому 30 млнкм,3, аымн кебу уюлдук аймактарда (негизинен Антарктидада) топтолгон.
МУЗ АГУУ (ледохбд) — дарыяларда (негизинен мелуун ж-а жогорку кеидиктерде) шамалдын, агымдын, суунун темпера- турасыньш тааснринсн муздун кыймылга келип агышы.
МУЗ АРАЛЫ (ледяной остров) — арктика же антарктика шельф менгусунви сынып белунуп, калкьш журген муздун чоц массиви. Аянты бир нече мин ж2деи 500 км2ге чейин, андаи ашык болот. Суудан 3—5 жге кетерулуп турат, калындыгы 30—50 м. Бета кебунче кудурлуу. Муз аралдарында узак мее'неттегу илимий дрейф станциялары иштеген (советтнк: СП-6, СП-19, СП-2!— СП-31; америкалык: Т-3, Н-1, Н-5, Армис-2, Альфа-1, Альфа- 2 ж.
МУЗДАК АБА МАССАСЫ (холодная воздушная масса) — жы* луураак чейрену карай (кебунче твменку кендиктерге багыттал- гаи) журген аба массасы. Ал суук алып келет. Которулуп кел- ген муздак аба массасы салыштырмалуу жылуу кыртыштын ус* тундв орун алгандыктан аныя темвн жагы жылып, бул болсо турмектелген булуттун ургаал еврчушунэ ж-a жамгырдын не* шерлеп жаашыиа алып келет.
МУЗДАК ДЕНИЗДИК АГЫМ (холодное морское течение) ачык океандагы айлана-тегерегиндеги сууларга Караганда темпе- ратурасы темей болгои горизонталдык агым. Мындай агымдар кебунче жогорку кечдиктерден теменку кендиктерге же суунун тузу аз жерден тузу арбьш жакка багытталат. Ошондуктан мындай ашмдардын кебунде суунун туздуулугу аз келет; мис., Лабрадор, Чыгыш Гренландия, Курил агымдары.
МУЗ КАПТОО (оледенение) — 1) кеп жылдар бою жаткан та- бигый, муздардын — негизинен мецгулердун, о. эле дениздик ж-а л<ер астьшдагы кеп жылдык муздардын жыйындысы. 2) Кли- маттын езгерушуне байланыштуу мецгулердун аянтынын кыйла кенейуу процессл (к. Муз каптоо мезгили). Жердин тарыхында бир нече жолу болгои; акыркы муз каптоо тертунчулук мезгилде Европанын тундугунде ж-a Тундук Америкада болуп еткен.
МУЗ КАПТОО ДООРУ (ледниковая эпоха) г л я ц и а л — Жердин МУЗ КАПТОО МЕЗГИЛИ (ледниковый период)—гЖердин геологиялык тарыхында климат езгеруп турган салыштырмалуу узак мезгил. Бул мезгилде климат жалпы сууктап, аныи ичинде кеп жолу ете суук мезгил (муз каптоо доорлору) жылуураак климаты бар учурлар (муз каптоо доорлорунун аралыгындагы мез- гил) м-н алмашып турган.
МУЗ ТОКУУ (ледостав) 1) агым суунун же келменун устунде кыймылсыз муз катмарыпын пайда болуу процесси. Муз каптал туруунун узактыгы ж-a муздун калындыгы кыштын созулу- шу м-н температуралык режимине, суу объектисинии муиезунв ж. б. себептерге жараша болот. 2) Дарыяда, келмедв кыймылсыз муз катмары байкалуучу мезгил.
МУНАРЬЩ (мгла), боз ' т у ш у у — атмосфераныя теменку кат- марынын абада калкып журген катуу белукчелердун (чан, ту- тун ж. б.) кеп болушунан бозомук тйртышы. Мунарык учурунда 1 км, кээде ага да жетпеген аралыкта атмосфера даана корун-бвй калат. Талаа м-н чолдврго мунвздуу; токой. ж-a чым кец ерттенгенде, жанар тоо атылганда да пайда болот. Чои шаар- лардын устундв абанын аитропогендик булганышы м-н байла- нышкан мунарык болот. МУССОН (муссон)—■ тропосферанын темвнку катмарыидагы аба массасынын сезондук туруктуу агымы. Муссон кецири аймакты камтып, багыты кыштан жайга ж-a жайдан кышка ксскип озго- рвт (120—180°). Жыл мезгилдеринде жер бети м-н дециздин бир- дей жылыбагандыгынаи пайда болот. Ж.айкы нымдуу (океан- дык) муссон кебунче океандан кургактыкка, кышкы (континент- тик) муссон кургактыктан океанды карай согот. Тропиктик ж-а тропиктик эмес муссонго ажыратылат. Тропиктик муссон взгечв Туштук ж-a Туштук-Чыгыш Азиянын райондорупа мунэздуу. Нымдуу мезгилде айрым аймактарда бир нече мин мм жаан-чачын жаайт. Тропнктик эмес муссон негизинен Чыгыш Азия га му- иэздуу келип, туруксузураак; СССРде ал Ыраакы Чыгышта болуп, мында кургак кышкы муссон Сибирднн ото муздак абасын Тынч океандын жээгине алып чыгат, ал эми пыйдуу жайкы муссон кайра Сибирге мол жаан-чачынды алып кслет.
МУССОНДУК АГЫМДАР (муссонные течении)—океан, дециз- дерде муссондои болуучу суунун уступку катмарыидагы шамал- дык агымдар. Кыштан жайга еткендо багытын алмаштырат. 100—200 м теренднкке чейин таралат. Муссондук агымдар Цнт Океанынын туидук бэлугундв ото еарчуген (кышында Азиядан Африка м-н Австралияга, жайында — тескерисииче, Азияга ба- гытталган); муссондук агымдар Тынч океандын батыш болутуи- догу дециздерде (Банда, Ява ж-a Туштук Кытай) да бар. МУССОНДУК КЛИМАТ (муссонный клймат) —■ атмосфераныи муссондук циркуляциясы бар жерлериндеги климат. Муссондук климаттын езгечелугу — жайкысын жаан-чачын кои, кышкысын его кургак. Негизинен Туштук ж-a Туштук-Чыгыш Азиянын, Эква- тордук Африкаиын тропик ж-a субтропик аймактарына ж-a кээ бир башка тропик ж-a субтропик аймактарга муиоздуу; мелууи алкактарда да (мне., Ыраакы Чыгышта) болот.
НЕОТЕКТОНИКА, ж а и. ы тектоника (неотектоника, новей- шая тектоника) — тектониканын кайнозой заманындагы тектоии- калык процесстерди изилдеечу тармагы. Термин грекче жан,ытектоника деген 'маанини билдирет.
НЕФЕЛИН (нефелин) — минерал, натрийдин алюминий силика- ты (фельдшпатоид). Кристаллы туссуз, кызгылтым, агрегаты май» лаиышып жалтырайт. Жегичтуу интрузия тоо тегинин негизги ми > нералы. Алюминий алынат. Кендери СССРде (Кузнецк Ала-Тоосу; Забайкалье, Кола жарым аралы), Монголияда, АКШда, Кана- дада, Норвегияда, Португалияда, Италияда, Мсксикада ж. б.; Кыргызстанда Кызыл-Омпол, Сандык, Алай тоолорунда бар. Нефелин грекче булут деген маанини б!!лдирет.
НЕФЕЛИНД\\ СИЕНИТ (нефелйновый сиенит)—толук крис- таллдангап жегичтуу интрузия тоо теги. Талаа шпаттарынан (55— 70%), нефелииден (20%ке жакын) ж-a тустуу минералдардан (биотит, жегичтуу пироксен ж-a амфнболдон) турат.
НЕФТЬ (нефть)—Жердин чекме катмарында жайгашкан ку-; йуучу, май сымал суюктук; эн маанилуу кен байлыктардын бири. Нефть 1,2—2 /шден ашык терецдикте газ абалындагы углеводо- роддор м-н бирге пайда болот. Ар кандай углеводороддордом кемуртек м-н суутектеи, о. эле кычкылтек, кукурт, азот сыяктуу ар турдуу бирикмелерден турат. Нефть жецил (0,65—0,87 е/см'1), орточо (0,871 —0,910 г/см6) ж-a оор (0,910—1,05 г/с.мъ) болуп белунет. Куйуу жылуулугу 43,7—46,2 МДж/кг (10400—11000 ккал/ кг). Нефтиден бензин, реактив дик май, керосин, дизелдик май, мазут алынат. Дуйиедегу эн при бассейндердин бири (запасы б-ча) —-Перс булуцу нефть-газ бассайпи. Нефть кеидери 'бардык континенттерде (Аитарктидадап. башка), о, эле акваториянын кеп белугунде бар экендиги аныкталгаи. Дуннвде иефтинин 30 мицге жакын нефть кепи болсо, анын 15—20%ип газ-нефть кени тузет. Гавр (Сауд Арабстаныида) ж а Бургаи (Кувейтте) кендеринде гаиа иефтинин дуйнелук чалгындалган запасынын 20°/отен ашыгы топтолгон. СССРде Батыш Сибирь, Волга-Урал, Орто Азия ж. б. нефть бассейндери бар. Кыргызстанда Ош области нда кездешет. ОАЗИС (оазис) — 1)' чел ж-a жарым челдврдегу есумдук (дарак, бадал, чвп) ескен жерлер; агын суунун жакындыгына же жер астындагы суунун булак болуп чыгышына байданыштуу нымдуу келет. Квбунчв калк жыш отурукташкан. 2) Аитарктидада мвц- гуден же муздардаи бош (жайдак) жерлер.
ОБЛАСТЬадминистрациялык (область администратйв- мая) — бир катар мамлекеттерде (ЧССР, Непал, Габон, Гана, Камерун, Конго, Мали, Нигерия, Сенегал. Сомали, Танзания, Того ж. б-да), о. эле СССРде (РСФСР, УСС.Р, БССР, взбек ССР, Казак ССР, Кыргыз ССР, Тажик ССР, Туркмен ССРинде) негиз- ги админйстрациялык-аймактык бирдик. Кыргызстанда 2 область (Ысык-Квл, Ош) бар.
ОЗОКЕРИТ (озокерит), тоо м о м у --табигый нефть битуму; (нафтид); каныккан углеводороддордун аралашмасы. Тусу сары, курен, жашыл сымак. Катуулугу 1; тыгыздыгы 0,85—1 г;см\ Парфюмерия ж-a лак боёктору енер жайынын сырьёсу; медици-: ’ иада да колдонулат.
ОЗОН (озон), к. Атмосферадагы озон.
ОИДУН, ойдундуу туздук (низменность, иизмениая равнина) — кургактыктын чоц аянтты ээлеп, децнз децгээлинен бн* йиктиги 200 еден ашпаган белугу ; бети кебунче тузоц, кээде дец- сеелуу келет. Ойдукдар туздуктуу да, тоолуу да (мис., Кура?Араке ойдуцу) аймактарда болот. Кебунче тектоникалык темен ийилууден пайда болуп, дециздик же контименттик борпоц чек- мелерден турат, Эц чоц ойдун, — Амазонка (аянты 5 млн км2дед ашык); кээ бир ойдуцдар дециз децгээлинен темен жатат (мис., Каспий бою ойдуцунун бир белугу). Ойдуцдарда дуйненун кал- кынын кебу жашайт.
ОКЕАН АЛАБЫ (бассейн океана), дуй я ел.у к океан ала,* бы —• агын суулары океаига куйган аймак (Жер шарыидагы туюк областтардан тышкары жерлер). Ар бир океаига тийиштуу алап бар; булардын чек арасы. Дуйнелук суу бвлгучтун ж-a туюи областтардын чек аралары аркылуу етет.
ОКЕАН ТАМАНЬ! (ложе океана) — Дуйнелук океандын таманы- нын рельефишш ж-a геологиялык структурасынып иегпзги эле- менттеринин бири. Аянты 185 млн /сж2ден ашык. Дуйнелук океап- дын тубундегу океаидык типтеги кыртыштын терец белугун ээлейт. Орточо терецдиги 4 мин м, эн терен жери 7 мин, жге жетет. Редьефинин негнзги элементтери — океандык чуцкурдуктар ж-a аяарды белуп турган суу астындагы тоолор, децсеелер ж-а платолор.
ОКЕАНОЛОГИЯ (океанология)—Дуйнелук океандагы физикалык, химиялык, геологиялык ж-a биологиялык процесстер
женундегу илимдердин жынындысы. Океанологиянын б.ашкытар- мактары: о-к е а н ф и з и к а с ы — океан ж-a дециз сууларында- гы физикалык процесстерди, океан м-н атмосфераныи оз ара ара- кеттенуу закон ченемии изилдейт; океан х и м и я с ы оксам- дагы химиялык заттардын алмашуу ж-a трансформациялануу закон ченемин ж-a ал заттардын химиялык балансын изилдейт, океан биолог и ясы — океандагы ж-aдециздердеги есум- дуктер м-н жаныбарларды, алардын продукттуулугун изилдейт; океан г е о л о г и я с ы — океан тубундегу геологиялык процесстерди ж-а кем байлыктарды изилдейт. Океанологиянын негизги практикалык максаттары: ден,из сузуусунун коопсуздугун камсыз кылып, натыйжалуулугун жогорулатуу, океан ресурстарын пай- далануу, аба ырайын прогноздоонун ыкмаларыи еркундетуу. ОКРУГ (округ) — бир катар мамлекеттердеги (мис., Болгария, ГДР, Исландия, Люксембург, Португалия, Иордания, йдминистрациялык бирдик. Физика-географиялык райондоштуруу- да физика-географиялык округ — таксономиялык бирдик, физика- географиялык провинция м-н фнзика-гсографиилык райондун ор- «■осунда турат.
ОКУУ КАРТАЛАРЫ (карты учебные) — башталгыч, орто ж-а жогорку окуу жайлары учун окуу куралы катарында пайдала- нылуучу географиялык, тарыхый ж. б. карталар. Мазмуну окуу китебине ылайыкталат,
ООЛИТТЕР (оолйты) — шар же эллипсоид турундегу минерал- дык тузулуштер; карбопаттардан (кальцит, доломит ж. б.), те- мирдин, маргаиецтин ж. б-лардын кычкылдарынан турат. 0л- чему жждин улушунен 25 ммгс чейин болот.
ОРГАНОГЕН ТОО ТЕКТЕРИ, биоген ТОО тектери (органогенные гбрные порйды) — жаныбарлардын ж-а есумдуктердун калдыктарынаи же алардын тиричилик аракетинен пайда болгон тоо тектер (акиташ теги, бор, кемур ж. б.). Термин грекче орган ж-а жаралуу, жаралган деген маанини билдирет.
ОРГУМА СУУ (напорные воды) —чоц басым астында, суу еткер- боечу катмарлардын ортосунда жаткан жер астындагы суу. Ор- гуган булактарды пайда кылат. Бургулоо кезенегу ж-а кудук казылгаида оргума суу агып чыгат, кээде суу фонтан турунде чыгат.
ОРДОВИК МЕЗГИЛИ (СИСТЕЛ^АСЫ) [ордовикский период (система)], о р д о в и к — палеозой заманыиын (эратемасынын) 2-мезгили (системасы); кембрий мезгилииен кнйнн турат. Ордо- ОРМОН, к. Токой.
ОРОГЕНЕЗ (орогенез) — 1) ургаалдуу тектонпкалык жогору кетеруулердун, буктелуулердун ж-a жаракаларга ажыроонун жыйындысы. 2) Too пайда болуу процесси деп да аталаг. ОРОГРАФИЯЛЫК КАРТАЛАР (карты орографические)—кур» гактык м-н океан тубунун орографиясын (тоо кыркаларынын, децсеелврдуе, дарыя езвндерунун, ойдуцдардын ж. б. жайгашы- шын, чондугун ж. б.) чагылдырган карталар.
ОРТО БИЙИК ТОО РЕЛЬЕФИ (среднегс >рный рельеф), о р т о б и is и к тоолор —Салыштырма бийиктиги 500—2000 м болгцн, абсолготтук бийиктиги 3000 леден ашпагаи (б. а. кар чегинен жогору кетерулбеген) тоолор (мис., Карпат, Туштук Урал, Аппалач), Чокулары ж-a кырлары тайпак, капталдары тик эмес, ереендеру тайыз, кеп учурда кенен келет. Рельефин негизинен эрозиялык процесстер пайда кылат. Кыргызстанда орто бийик тоолор ке»
ЪЛКЪ ТААНУУ (страноведение)—конкреттуу бир аймактып жалпы закон чеиемин комплекстуу изилдев. Физика-географиялык ж-а экономика-географиялык елке тааиуу болуп экиге белунет. Комплекстуу елке таанууга табиятты баяндап жазуу, калк гео- графиясынын маселелери, чарбаиы жайгаштыруу, табигый ж-а эмгек ресурстарын пайдалануу проблемалары кирет. ©НДУРУШТУ АВТОМДТТАШТЫРУУ (автоматизация производства)—техникалык прогресстин бир багыты; адам тузден-туз катышпастан анын кеземелдеесуиде еидуруш процесетерине прибор, ■ курал, машииалар пайдаламылат. ©ндурушту автоматташ- тыруу ©ндурушту механикалаштыруу м-н тыгыз байланыштуу ж-а анын жогорку, аяккы звеносу болуп саналат.
ЪРЪЪН ТИБИНДЕГИ MЪНГY (долинный ледник)—тоо ореэну аркылуу жылып тушкен мецгупуп тиби; мэцгуиун формасы, кый- мылынын багыты ереендун тузулушуне жараша болот. Морфо- логиялык жактам 2 белукко белунет: тер жак белугу — куралуу же фирн аймагы ж-а темеику (мецгупуп тили) —абляция, айма- гы. вреен менгулеру женекей, татаал ж-а бутактаиган деп айыр- маланат. Кыргызстанда эн, узуп ереен мецгу Борбордук Тянь- Шандагы Туштук Эцилчек мецгусу (58,9 км2).
ЪСУМДУКТЪР (растительность)—клеткасы целлюлозадан тур- ган тыгыз кабыктуу, кун нурун пайдаланып, органикалык эмес заттардан органикалык заттарды синтездеечу организмдер. 0сум- дуктер башка жандуу организмдерден фотосинтез ж-а ага бай- ланышкан физиологиялык ж-а биология лык процесстери м-н айырмаланат. ©сумдуктердун турлеру ар кыл. Кээ бир есумдуктердун азыктануусу гетеротрофтуу (сапрофиттер ж-а мителер). Жашыл есумдуктердун азыктануусу негизинен хлорофилл пигмента синирген кун нурунун эйергиясыи пайдалануу м-н журуу- чу фотосинтез аркылуу журет. ©сумдуктер — Жердеги бардык органикалык заттардын алгачкы булагы: аларсыз жаныбарлар ж-а кишинин тиричилйги мумкун эмес. Азыркы есумдуктердун женеквй ж-а татаал тузулуштуу болуп белунген 500 минден ашык туру бар. ©сумдуктерду ботаника илими изилдейт. ЪСУМДУКТЪРДУН ГЕОГРАФИЯСЫ (география растений) есумдуктердун турлерунун еткендегу ж-а азыркы кездеги география- лык таралышын изилдейт; ботаника м-н физикалык география- нын белуму. всумдуктердун географиясынын негизги об'ъектиле- ри: айрым турлердур ареалдары, о. эле Жердин ар кайсы аймактарындагы флора. Флоранын ж-а анын айрым элементтери- нин келип чыгышын айкындоо, о. эле флорасы б-ча райондошту- руу — есумдуктердун географиясынын негизги милдети.
ЪТМЪ ЗОНА (переходная зона)—Жердин эн ири морфострук- тураларьшын бири, материктин суу астындагы чет-жакасы м-н океан таманынын ортосунда жайгашкан. Четки дениздердин ту- бун, аралдар догосуи, терендиктеги океан кобулдарын камтыйт. ©тме зона рейьефинин вте ар турдуулугу м-н мунезделуп, анда вулканизм, тоо пайда болуу процесстери, сейсмдуулук арбыны- раак болот.
ЪТМЪ ЪРЪЪНДЪР (сквозные долины)—кырка тоону (бут эни б-ча) же деисеепу жыра кесип еткен дарыя ереенунун кууш ж-а терен белугу.
ЪЧКЪН ЖАНАР ТООЛОР (потухшие вулканы)—бутундей бир тарыхый мезгил бою атылбай дымып турган, кебунче талкала- нып, убеленууге дуушар болгон жанар тоолор.
ПАЛЕОЗОЙ ЗАМАНЫ (палеозойская эра), палеозой — протерозой замаиынан кийин, мезозой замаиынан мурда пайда болгон тоо тектердин комплекси; Жер тарыхынын 3-заманы. Мындан 670 млн жыл мурда башталып, 340—350 млн жылга созулган. Ал 6 мезгилге белунет: кембрий, ордовик, силур, девон, таш кемур ж-а пермь. Палеозойдун башталышына байкал буктелуусунун акыркы этаптары туура келген, палеозойдун ортосу м-н аягында каледон ж-а терции ири буктелуулеру болгон. Палеозойдо орга- никалык дуйпе чоц езгерууге учурап, замандын башында жене- кей тузулуштегу есумдуктер жоголуп, жыгач сымал папоротник ж-а плаундар кебейген. Замандын аягында кургакта жашоочу- лар (курт-кумурска, сойлоочулар ж. б.) Пайда болгон. ©сумдук- терден балырлар, псилофиттер, жыгач сымал папоротннктер, плаундар болгон. Кендерден таш кемур, нефть, куйуучу сланец, фосфорит, туз ж. б. кездешкен.
ПАРАЛЛЕЛЬ,жердин параллели (параллель земная) — Жердин экватор тегиздигине параллель жургузулген сызыгы. Бир параллелде жаткан бардык чёкиттер бирдей географиялык кец- дикке ээ. Дагы к. Географиялык координаталар макаласын. Параллель грек тилинде катар журуу деген мааиини билдирет. ПАРАМО, парамос (парамо) — Аид тоолору м-н Чыгыш Аф- риканып тоолорунда 3200—4500 м бийиктикте есуучу шалбаа- луу талаа есумдуктеру. Кар чегн м-н ийри-муйру ескен токой- . луу алкактын аралыгьш ээлейт. Парамо испанча талаа, ээн жер деген маанини билдирет.
ПАРК (парк) — табигый же естурулген дарактары, аллеялары, келмелеру, аянттары ж. б. бар сейилдеп эс алуучу жай. Парк латынча коргоого алынган (тосулган) жер деген маанини билдирет.
ПАССАТ (пассат) — тропик ж-а экватор кецдиктерннде (тундук Ш-а туштук кендиктердин 25—30°нан дээрлик экваторго чейин- кй) жыл бою туруктуу журуп турган аба агымы; негизинен океандардын устунде болот. Тундук жарым шарда тундук-чы- гыш, Туштук жарым шарда туштук-чыгыш пассат шамалдары согуп турат.
ПАССАТ АГЫМДАРЫ (
880
59 583 
