_______________ Къырымтатар тили №____ 10 сыныф
Дерснинъ мевзусы: КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИ имлясынынъ КЪАИДЕЛЕРИ
Дерснинъ макъсады: ________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Талебелер не бильмек керек: ______________________________________________
_________________________________________________________________________
Дерснинъ типи: _____________________________________________________________________________
Корьгезме васталар: дерслик, карточкалар, мевзунен багълы джедвель, лугъатлар.
Иш шекиллери: агъзавий , язма, мустакъиль.
ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ
1. Тешкилий къысым. Селямлашув. Невбетчи талебенинъ рапорты. Нутукъ дакъкъасы
I.Тешкилий къысым. Селямлашув. къыскъа субет нутукъны зенгинлештирмек ичюн.
1. Мусульманлар ичюн энъ буюк ве мукъадес байрамлары акъкъында не билесинъиз?
2.Къурбан байрамы не вакъыт къайд этиле?
3. Къурбан байрам акъкъында не билесинъиз?
4. Сизинъ къорантанъызда бу байрамлар насыл къайд этиле?
2.Талебенинъ дерске азырланувы. Эмонациональ севиеси бельгилев.
3.Эв вазифесини тешкерюв_______________________________________
4. Янъы мевзу иле чалышув. Оджанынъ сёзю. ( Мевзунынъ анълатмасындан эвель + адий, муреккеп бир теркипли джум. текрарлав)_____________________________________________________________________
Янъы мевзунынъ анълатмасы.
Имля нени огренгенини хатырланъыз. Къырымтатар тилининъ эсас имля къаиделерини къайд этинъиз.
Джевабынъызны ашагъыдаки малюматнен къыясланъыз.
Берильген джедвеллерге эсасланып, къырымтатар тилининъ созукъ сеслернинъ уйгъунлыгъы (сингармонизм) къаиделерини хатырланъыз.
|
Къалын-индже созукъ сеслернинъ уйгъунлыгъы
|
|
сез тамырында
|
тамыргъа къошулгъан ялгъамаларда
|
|
Сёз тамырында кельген созукъ сеслер я къалын, я индже олмалы
дефтер, къарындаш, юксек, алты, яза, тюневин.
И с т и с н а: базы бир алынма сёзлер, китап, дивар, шиар, аэнкли, тарих:
|
Сёзнинъ сонъки эджасына коре, тамыргъа къошулгъан ялгъамалар я къалын, я индже созукъ сеснен олмалы:
китап + лар + ымыз + да
тарих + лер + имиз + де иш + сиз + лер + ни ат + лар + ымыз + ны кель + ди + лер
ал + ды + лар,
|
Им ля, фикирни язма шекильде беян этмек ичюн, къабул этильген къаиделер джыйымыдыр.
Имля сёз, тамыр-негизлернинъ ве ялгъамаларнынъ догъру язылувыны, муреккеп сёзлернинъ къысымларыны къошып я да айырып язылувыны, баш арифлернинъ къулланувыны, сёз эджаларыны бир сатырдан экинджи сатыргъа авуштырувыны огрене.
21- инджи иш.
Гулл..р аджайип, наз..к, гоньджел..рин.. ачмакъталар. Олар уянгъанларына, кунешн.. корьгенл..рине сев..н..лер. Чешит тюрлю осюмл..клерн..нъ юрекке тийген къокъусы ав..да яйыла. Терекл..р даллар..н.. кокке узат..л..р. Хафиф ельч..к эсе. Кокн.. бем-беяз пуф киби булутлар сар..п алд.. . Кун..ш нурл..ры оларны айдынлата, садеф т..ске боялай.
22-нджи иш. Джумлелерни кочюрип язынъыз. Нокъталар ерине, дудакълылыкъ къаидесине эсасланып, уйгъун кельген созукъ сеслерни косьтерген арифлерни къоюнъыз. Сёзлернинъ имлясыны анълатынъыз.
1. Сыгъынлар сюр..си, бир ерге топланып, адамларгъа якъынджа ерде юрелер. 2. Сюр..н..нъ уйкен къор..вджысы олгъан учь аякълы, Бетон адлы къарт копек, бир кенарда ятып, сыгъынчыкъны аджыгъан киби, онъа юкъ..сырагъан козьлеринен бакъа. 3. Буз кесеги онынъ ичюн ишанчсыз ол..п кор..нди, онъа сычрамасы да къоркъ..нчл.. эди. 4. Тёпеге пекитильген уз..н къайышнынъ удж..ндаки демир ыргъакъкъа къазан асылгъан. 5. Этрафны эт къокъ..сы ве тют..н саргъан. 6. Оджакънынъ янында куели чайник олемде мешребелер, топач шекер ве чай къут..сы тура. 7. Атеш чевресине къоюлгъан къалын юньл.. терилер уст..нде отурамыз. 8. Кут..кни зор-белянен пычып, экинджисине янашкъанда, мени токътаттылар. 9. Сув сыджакъ эди, сув..гъы да бар. 10. Душмангъа къаршы удж..мге кимсе пияделер къадар котерильмегендир. 23-юнджи иш. Нокъталар ерине келишкен ялгъаманы къойып язынъыз ( сыз, -сиз, -суз, -сюз).
ат.. иш.. сют.. туз..
къар.. эв.. кучь.. сув..
китап.. къалем.. сёз.. ёл..
24-юнджи иш. Джумлелерни окъунъыз. Баш арифнен язылгъан сёзлерни сечип, имлясыны анълатынъыз. Джумлелерни кочюрип лишнъыз.
1. Кунеш Къуш-Къая артындан котериле башлагъанда, (огъул Къара-Фуртуна дересине барып еттилер.
2. Сёз сырасы Улькернинъ одасында олгъан, Салединнинъ бахтсызлыгъында иштирак эткенлер — мен озюм, акъранларым Умер, Яя, Мухтедин ве Расим акъкъында бир къач сёз айтып кечмек истейим.
3. Расим, шукюрлер олсун, шимди сагъ-селямет, Краснодар тарафта яшай. 4. Догъмуш «къайтарма» онынъ зайыф юрегини сарсытты, толкъунландырды. 5. Судакъ табиат гузеллигининъ энъ юксек нокътасына майыс айында чыкъа. 6. Беш ай эвель Нью-Йоркта экенде Якуб Мустафаевнинъ «Янъы дюнья» газетасында басылгъан «Къурултай теэссуратлары, юз кере эшиткенден» макъалесини окъудым. 7. Мемет Нузет шиириеттен гъайры, истидатлы къалемини несир жанрында да сынап, «Бахтсыз къоранта», «Селим Сохта» киби икяелер язды.
25-инджи иш. Берильген джедвеллерге эсасланып, созукъ сеслернинъ уйгъунлыгъы къаидесини агъзавий шекильде изаланъыз.
|
Къалын-индже созукъ сеслернинъ уйгъунлыгъы
|
|
Къалынлыкъ сёз тамырында ялгъамаларда
ана + лар + ымыз + ны яза + джакъ + лар
|
Инджелик сёз тамырында ялгъамаларда
ине + лер + имиз + ни келе + джек + лер
|
|
алты + шар якъын + лар + да
|
еди + шер бугунъ + ден
|
|
И с т и с н а: базы эджнебий тиллерден кирген сёзлернинъ тамырлары бу къаидеден истисна ола: газета, шайр, къалем, талебе.
|
|
Дудакълы созукъларнынъ уйгъунлыгъы
|
|
сёз тамырында
|
ялгъамаларда
|
|
омюр
|
ёл + джу
|
|
гонъюль
|
дёрт + люк
|
|
осьмюр
|
туз + лу
|
|
бурун
|
узь + дюр + ди
|
|
|
Истисна: 1) саиплик ве тюшюм
|
|
Истисна: копек, урба, ода
|
келиши; 2) охшав-кичильтюв
|
|
|
3) хаберлик; 4) кечкен заман
|
|
|
фиили; 5) алфииль ялгъамалары
|
|
|
|
15- нджы иш. Ашагъыдаки джумлелерни кочюрип язынъыз. Нокъталар ерине уйгъун кельген ялгъаманы къоюнъыз. Ялгъамаларнынъ имлясыны анълатынъыз.
1. Орта бой., (-лы, -лу, -ли, -лю), назик мучели адам юкъуда эди. 2. Онынъ тар къафесли кокюси ачыкъ, устюнден орьтю.. (-лу, -лю, -лы, -ли) беяз чаршафнынъ ярысы ерге саркъкъан. 3. Самолёт Каспий денъизнинъ устюнден учкъан вакъытта бирден баш-ашагъы кетти, ёл..- лар (-джу, -джы) шамата къопардылар. 4. Ёл.. (-джу, -джы), башыны котерип бакъса, не корьсюн: учу..лар (-джу, -джы) хур-хур юкъламакъталар. 5. Истида-ат! — деп багъырды о, ве козьлерини ач.. (-ты, -ти). 6. Онынъ башы уджунда шакъылдап кулип тургъан эки яшында огъланчыгъы, къолундаки оюнджагъынен текрар таре этип, бабасынынъ манълайына ур.. (-ды, -ду). 7. Сонъ барып телевизорнынъ къулагъыны бур., (-ды, -ду) ве дивангъа ясланып отур.. (-ды, -ду). 8. Кузь., (-нинъ, -нынъ) ильки айы эди. 9. — Селям алейкум, Али дост.. (-ым, -ум), — деп, къолуны узатты. 10. Али он эки саифеден ибарет «Кузь» серлевалы шиирини сабырнен окъуп чыкъкъан сонъ, дефтерни Велиге къайтарып береджек ол.. (-ды, -ду). 11. — Бер манъа, оз.. (-юм, -им, -ым) окъуп бакъайым. 12. Анам эки элинен омузларымдан тут., (-ып, -ип) козьлериме, озюме тешкириджи назар ташлады. 13. Анам.. (-нынъ, -нинъ) козьяшлары эп тыгъыра, янакъларыны ыслата эди. 14. Не алда, не алемдеолсанъ да, эсинъде тутмакъ бордж..сынъ (-лу, -лы): ананъдан, сой- соптан узакълашма. 15. Узун хавуз янында солгъа, эки якъы юксек диварнен къаплы тар ёл..къа (-чыкъ, -чик) бурулдыкъ.
Берильген сёзлерге мулькиет ялгъамаларыны кч.ошып язынъыз. Сёзлернинъ тамырларында насыл денъишмелер пейда ола? Бу сёзлернинъ имлясыны анълатынъыз.
а) сенек, азбар, дефтер, газета, къалем;
б) юва, дивар, кольмек, козьяш, багъча;
в) кой, мусафир, талебе, терек, къардаш;
г) дост, къол, тилек, урба, ода.
Ашагъыда берильген сёзлерден муреккеп сёзлер япып, имлясыны анълатынъыз.
а) къаве (ренки)
б) къыркъ (аякъ)
в) кунь (айлан)
г) барып (кельди)
д) Эски (Къырым)
ж) аш (къазан)
з) ёл (къапу)
е) ачыкъ (мавы)
Джумлелерни кочюрип язынъыз. Сёзлерде къал- дырылгъан арифлерни язынъыз ве фонетик денъишмелерини анълатынъыз.
1. Мек шъ, шубесиз, меракълы эди. 5. Эгизлер шимди оданынъ бир кошечи!.инде отурып, бабаларына къоркъунен бакъа-бакъа фысылдаша, насылдыр бир шонлар ойнайдырлар. 6. — Хаста олмасанъ, мектюбинъни озюнъ, озь къолунънен язар эдинъ, мен билем, амма сен, анам анъламасын, теляшланмасын деп, мектю..ни машинканен яздыргъансынъ. 7. Я ана юрег.ини алдатмакъ мумкюнми,...? 8. Бу заманда шенъ юре..Тли инсанлар пек аз. 9. Балачы..м бир шей айтмайып, айланып кетти. 10. Ая..ыны чекип алмакъ истеген улачыкъ бирден къычырды. 11. Ёл къапумыздан кирильгени киби, сол тарафта балабан дут тере..имиз ве сагъ тарафта бири-бирине якъын эрылгъан чалылары бар эди. 12. Сакъаллы студент тюфе- ..ини козьледи, тавшан онынъ догърусына кельгенде, атты. 13. Тюфе.. булутдай думан чыкъарып, онынъ огюни къапатты.
Эв вазифеси_________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________
Просмотр содержимого документа
«Къырымтатар тили имлясынынъ къайделери»
_______________ Къырымтатар тили №____ 10 сыныф
Дерснинъ мевзусы: КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИ имлясынынъ КЪАИДЕЛЕРИ
Дерснинъ макъсады: ________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
Талебелер не бильмек керек: ______________________________________________
_________________________________________________________________________
Дерснинъ типи: _____________________________________________________________________________
Корьгезме васталар: дерслик, карточкалар, мевзунен багълы джедвель, лугъатлар.
Иш шекиллери: агъзавий , язма, мустакъиль.
ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ
1. Тешкилий къысым. Селямлашув. Невбетчи талебенинъ рапорты. Нутукъ дакъкъасы
I.Тешкилий къысым. Селямлашув. къыскъа субет нутукъны зенгинлештирмек ичюн.
1. Мусульманлар ичюн энъ буюк ве мукъадес байрамлары акъкъында не билесинъиз?
2.Къурбан байрамы не вакъыт къайд этиле?
3. Къурбан байрам акъкъында не билесинъиз?
4. Сизинъ къорантанъызда бу байрамлар насыл къайд этиле?
2.Талебенинъ дерске азырланувы. Эмонациональ севиеси бельгилев.
3.Эв вазифесини тешкерюв_______________________________________
4. Янъы мевзу иле чалышув. Оджанынъ сёзю. ( Мевзунынъ анълатмасындан эвель + адий, муреккеп бир теркипли джум. текрарлав)_____________________________________________________________________
Янъы мевзунынъ анълатмасы.
Имля нени огренгенини хатырланъыз. Къырымтатар тилининъ эсас имля къаиделерини къайд этинъиз.
Джевабынъызны ашагъыдаки малюматнен къыясланъыз.
Берильген джедвеллерге эсасланып, къырымтатар тилининъ созукъ сеслернинъ уйгъунлыгъы (сингармонизм) къаиделерини хатырланъыз.
| Къалын-индже созукъ сеслернинъ уйгъунлыгъы
|
| сез тамырында | тамыргъа къошулгъан ялгъамаларда
|
| Сёз тамырында кельген созукъ сеслер я къалын, я индже олмалы дефтер, къарындаш, юксек, алты, яза, тюневин. И с т и с н а: базы бир алынма сёзлер, китап, дивар, шиар, аэнкли, тарих: | Сёзнинъ сонъки эджасына коре, тамыргъа къошулгъан ялгъамалар я къалын, я индже созукъ сеснен олмалы: китап + лар + ымыз + да тарих + лер + имиз + де иш + сиз + лер + ни ат + лар + ымыз + ны кель + ди + лер ал + ды + лар,
|
Им ля, фикирни язма шекильде беян этмек ичюн, къабул этильген къаиделер джыйымыдыр.
Имля сёз, тамыр-негизлернинъ ве ялгъамаларнынъ догъру язылувыны, муреккеп сёзлернинъ къысымларыны къошып я да айырып язылувыны, баш арифлернинъ къулланувыны, сёз эджаларыны бир сатырдан экинджи сатыргъа авуштырувыны огрене.
21- инджи иш.
Гулл..р аджайип, наз..к, гоньджел..рин.. ачмакъталар. Олар уянгъанларына, кунешн.. корьгенл..рине сев..н..лер. Чешит тюрлю осюмл..клерн..нъ юрекке тийген къокъусы ав..да яйыла. Терекл..р даллар..н.. кокке узат..л..р. Хафиф ельч..к эсе. Кокн.. бем-беяз пуф киби булутлар сар..п алд.. . Кун..ш нурл..ры оларны айдынлата, садеф т..ске боялай.
22-нджи иш. Джумлелерни кочюрип язынъыз. Нокъталар ерине, дудакълылыкъ къаидесине эсасланып, уйгъун кельген созукъ сеслерни косьтерген арифлерни къоюнъыз. Сёзлернинъ имлясыны анълатынъыз.
1. Сыгъынлар сюр..си, бир ерге топланып, адамларгъа якъынджа ерде юрелер. 2. Сюр..н..нъ уйкен къор..вджысы олгъан учь аякълы, Бетон адлы къарт копек, бир кенарда ятып, сыгъынчыкъны аджыгъан киби, онъа юкъ..сырагъан козьлеринен бакъа. 3. Буз кесеги онынъ ичюн ишанчсыз ол..п кор..нди, онъа сычрамасы да къоркъ..нчл.. эди. 4. Тёпеге пекитильген уз..н къайышнынъ удж..ндаки демир ыргъакъкъа къазан асылгъан. 5. Этрафны эт къокъ..сы ве тют..н саргъан. 6. Оджакънынъ янында куели чайник олемде мешребелер, топач шекер ве чай къут..сы тура. 7. Атеш чевресине къоюлгъан къалын юньл.. терилер уст..нде отурамыз. 8. Кут..кни зор-белянен пычып, экинджисине янашкъанда, мени токътаттылар. 9. Сув сыджакъ эди, сув..гъы да бар. 10. Душмангъа къаршы удж..мге кимсе пияделер къадар котерильмегендир. 23-юнджи иш. Нокъталар ерине келишкен ялгъаманы къойып язынъыз ( сыз, -сиз, -суз, -сюз).
ат.. иш.. сют.. туз..
къар.. эв.. кучь.. сув..
китап.. къалем.. сёз.. ёл..
24-юнджи иш. Джумлелерни окъунъыз. Баш арифнен язылгъан сёзлерни сечип, имлясыны анълатынъыз. Джумлелерни кочюрип лишнъыз.
1. Кунеш Къуш-Къая артындан котериле башлагъанда, (огъул Къара-Фуртуна дересине барып еттилер.
2. Сёз сырасы Улькернинъ одасында олгъан, Салединнинъ бахтсызлыгъында иштирак эткенлер — мен озюм, акъранларым Умер, Яя, Мухтедин ве Расим акъкъында бир къач сёз айтып кечмек истейим.
3. Расим, шукюрлер олсун, шимди сагъ-селямет, Краснодар тарафта яшай. 4. Догъмуш «къайтарма» онынъ зайыф юрегини сарсытты, толкъунландырды. 5. Судакъ табиат гузеллигининъ энъ юксек нокътасына майыс айында чыкъа. 6. Беш ай эвель Нью-Йоркта экенде Якуб Мустафаевнинъ «Янъы дюнья» газетасында басылгъан «Къурултай теэссуратлары, юз кере эшиткенден» макъалесини окъудым. 7. Мемет Нузет шиириеттен гъайры, истидатлы къалемини несир жанрында да сынап, «Бахтсыз къоранта», «Селим Сохта» киби икяелер язды.
25-инджи иш. Берильген джедвеллерге эсасланып, созукъ сеслернинъ уйгъунлыгъы къаидесини агъзавий шекильде изаланъыз.
| Къалын-индже созукъ сеслернинъ уйгъунлыгъы |
| Къалынлыкъ сёз тамырында ялгъамаларда ана + лар + ымыз + ны яза + джакъ + лар | Инджелик сёз тамырында ялгъамаларда ине + лер + имиз + ни келе + джек + лер |
| алты + шар якъын + лар + да | еди + шер бугунъ + ден |
| И с т и с н а: базы эджнебий тиллерден кирген сёзлернинъ тамырлары бу къаидеден истисна ола: газета, шайр, къалем, талебе. |
| Дудакълы созукъларнынъ уйгъунлыгъы |
| сёз тамырында | ялгъамаларда |
| омюр | ёл + джу |
| гонъюль | дёрт + люк |
| осьмюр | туз + лу |
| бурун | узь + дюр + ди |
|
| Истисна: 1) саиплик ве тюшюм |
| Истисна: копек, урба, ода | келиши; 2) охшав-кичильтюв |
|
| 3) хаберлик; 4) кечкен заман |
|
| фиили; 5) алфииль ялгъамалары |
|
|
|
нджы иш. Ашагъыдаки джумлелерни кочюрип язынъыз. Нокъталар ерине уйгъун кельген ялгъаманы къоюнъыз. Ялгъамаларнынъ имлясыны анълатынъыз.
1. Орта бой., (-лы, -лу, -ли, -лю), назик мучели адам юкъуда эди. 2. Онынъ тар къафесли кокюси ачыкъ, устюнден орьтю.. (-лу, -лю, -лы, -ли) беяз чаршафнынъ ярысы ерге саркъкъан. 3. Самолёт Каспий денъизнинъ устюнден учкъан вакъытта бирден баш-ашагъы кетти, ёл..- лар (-джу, -джы) шамата къопардылар. 4. Ёл.. (-джу, -джы), башыны котерип бакъса, не корьсюн: учу..лар (-джу, -джы) хур-хур юкъламакъталар. 5. Истида-ат! — деп багъырды о, ве козьлерини ач.. (-ты, -ти). 6. Онынъ башы уджунда шакъылдап кулип тургъан эки яшында огъланчыгъы, къолундаки оюнджагъынен текрар таре этип, бабасынынъ манълайына ур.. (-ды, -ду). 7. Сонъ барып телевизорнынъ къулагъыны бур., (-ды, -ду) ве дивангъа ясланып отур.. (-ды, -ду). 8. Кузь., (-нинъ, -нынъ) ильки айы эди. 9. — Селям алейкум, Али дост.. (-ым, -ум), — деп, къолуны узатты. 10. Али он эки саифеден ибарет «Кузь» серлевалы шиирини сабырнен окъуп чыкъкъан сонъ, дефтерни Велиге къайтарып береджек ол.. (-ды, -ду). 11. — Бер манъа, оз.. (-юм, -им, -ым) окъуп бакъайым. 12. Анам эки элинен омузларымдан тут., (-ып, -ип) козьлериме, озюме тешкириджи назар ташлады. 13. Анам.. (-нынъ, -нинъ) козьяшлары эп тыгъыра, янакъларыны ыслата эди. 14. Не алда, не алемдеолсанъ да, эсинъде тутмакъ бордж..сынъ (-лу, -лы): ананъдан, сой- соптан узакълашма. 15. Узун хавуз янында солгъа, эки якъы юксек диварнен къаплы тар ёл..къа (-чыкъ, -чик) бурулдыкъ.
Берильген сёзлерге мулькиет ялгъамаларыны кч.ошып язынъыз. Сёзлернинъ тамырларында насыл денъишмелер пейда ола? Бу сёзлернинъ имлясыны анълатынъыз.
а) сенек, азбар, дефтер, газета, къалем;
б) юва, дивар, кольмек, козьяш, багъча;
в) кой, мусафир, талебе, терек, къардаш;
г) дост, къол, тилек, урба, ода.
Ашагъыда берильген сёзлерден муреккеп сёзлер япып, имлясыны анълатынъыз.
а) къаве (ренки)
б) къыркъ (аякъ)
в) кунь (айлан)
г) барып (кельди)
д) Эски (Къырым)
ж) аш (къазан)
з) ёл (къапу)
е) ачыкъ (мавы)
Джумлелерни кочюрип язынъыз. Сёзлерде къал- дырылгъан арифлерни язынъыз ве фонетик денъишмелерини анълатынъыз.
1. Мек шъ, шубесиз, меракълы эди. 5. Эгизлер шимди оданынъ бир кошечи!.инде отурып, бабаларына къоркъунен бакъа-бакъа фысылдаша, насылдыр бир шонлар ойнайдырлар. 6. — Хаста олмасанъ, мектюбинъни озюнъ, озь къолунънен язар эдинъ, мен билем, амма сен, анам анъламасын, теляшланмасын деп, мектю..ни машинканен яздыргъансынъ. 7. Я ана юрег.ини алдатмакъ мумкюнми,...? 8. Бу заманда шенъ юре..Тли инсанлар пек аз. 9. Балачы..м бир шей айтмайып, айланып кетти. 10. Ая..ыны чекип алмакъ истеген улачыкъ бирден къычырды. 11. Ёл къапумыздан кирильгени киби, сол тарафта балабан дут тере..имиз ве сагъ тарафта бири-бирине якъын эрылгъан чалылары бар эди. 12. Сакъаллы студент тюфе- ..ини козьледи, тавшан онынъ догърусына кельгенде, атты. 13. Тюфе.. булутдай думан чыкъарып, онынъ огюни къапатты.
Эв вазифеси_________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________
7 816
6 116 
