?ылыми жоба: М??а?али Ма?атаев ?ле?деріндегі салт-д?ст?рлер мен афоризмдер

?ылыми жобаны? та?ырыбы: М??а?али жырдарында?ы халы?ты? салт- д?ст?рлері мен на?ыл с?здері.

Жоспар:

І. Кіріспе М??а?али ?аза? поэзиясыны? – ма?танышы

ІІ. Зерттеу б?лімі: 1. Халы?ты? д?ст?р- а?ын ?ле?дерінде. 2. На?ыл с?здерге арнал?ан М??а?али ?ле?дері.

ІІІ. ?орытынды. М??а?али поэзиясы – ?ымбат ?азына.

?аза?ты? аса дарынды а?иы? а?ыны ?аза?стан Республикасыны? Мемлекеттік сыйлы?ыны? лауреаты М??а?али Ма?атаевты? м?расы, ?ле? ?лгісі бізді? б?гінгі игілігіміз ?ана емес, болаша? ?рпа?ты? да еншісі, ?астерлеп- ?адірлейтін ?азынасы. Сонды?тан мен поэзия пыра?ын ауызды?тан айтулы а?ын жырларын зерттеп, ?з ?ылыми ж?мысыма ар?ау еттім. А?иы? а?ын?а арнал?ан ?ылыми ж?мысымны? та?ырыбы «М??а?али жырларында?ы халы?ты? салт д?ст?рлері мен на?ыл с?здері мен афоризмдері» деп аталады. ?ылыми ж?мысымны? басты ма?саты – а?ын жырларына жан- жа?ты талдау жасау ж?не халы?ты? салт – д?ст?рлерін ?алай ар?ау еткенін аны?тау. Сонымен ?атар а?ын поэзиясынды?ы на?ыл с?здерді, я?ни афоризмдерді талдау.

Мен ?ылыми ж?мысымда а?ынны? ?аза? поэзиясында?ы жары? ж?лдыз екенін, ?аза?ты? к?пі киген ?ле?ін шекпен жауып мы? т?леген а?ын екенін д?лелдеуді ма?сат еттім. М??а?али Ма?атаев поэзиясыны? ??ндылы?ын жас ?скеле? ?рпа??а паш ету- басты міндетіміз болса, сол міндетті шешуге ?з ?лесімді ?осу мені? де парызым. Сонды?тан мен ?ылыми ж?мысымда а?ын поэзиясын жан- жа?ты білуге тырыстым. ?аза?ты? салт д?ст?рлдеріне то?тала келе а?ын поэзиясында?ы осы ба?ытта?ы ?ле?деріне то?талдым. А?ын ?ле?деріндегі афоризмдерді табу?а тырыстым. Арнайы жоспар бойынша ?ылыми жобамды жаздым.

?ылыми жобамда М??а?али а?ынны? на?ыз талантты а?ын екендігін, оны? шы?армаларыны? ?мірше? екендігін таныту?а тырыстым.

?асыр ауысар т?ста ?аза?стан Жазушылар ода?ыны? шешімімен М??а?али «?асыр а?ыны» аталды.

Міне, енді жалпы халы?ты? с?йіспеншілігіне ?лде- ?ашан ие бол?ан а?ын а?ыры б?рын ?сынылса да белгісіз, т?сініксіз себептермен алмай келген ?аза?стан Республикасыны? Мемлекеттік сыйлы?ына д?бірлі жалпы халы?ты? 70 жылды? мерей тойы ?арса?ында ие болды. Б?л халы? пен ?кілетімізді? бірт?тасты?ыны? ай?ын д?лелі іспетті. Сонды?тан М??а?али ?лген жо?, оны? м?расы халы?ты? ж?регінде м??гі са?талады. М??а?али м?расы м??гілік.

І.Кіріспе

М??а?али Ма?атаев. Осы есімді айт?анда к??іл шіркін сан ??былады. ?йткені мен М??а?али ?ле?дерін о?ып, жаттап ?стім. Ал?аш ш?кірт атанып, мектеп табалдыры?ын атта?ан с?ттен бастап- а? М??а?али ?ле?дерімен таныстым. М??а?али деп аталатын а?ын барын естіп, оны? ?ле?дері санамнан бір с?т кеткен емес. Балалы? бал д?уренні? ?ызы?ымен бірге бой?а сі?ген а?ын ?ле?дері жан д?нием мен ой- санамды т?гелдей билеп ал?андай еді. М??а?али ?ле?дерін о?ып отырып балалы?пен ?оштастым, М??а?али ?ле?дерін о?и отырып кеудеме сыймай алас?р?ан ал?аш?ы сезіммен де арпалыстым. М??а?али ?ле?дерін о?и отырып ?лемде махаббат деп аталатын сезім мен ??діретті? барын ??тым. ?уансам ?уанышымды б?лісетін, ?апалансам ?ай?ыма орта?тасатын М??а?алижы? ?ле?дері еді. Тіпті к?зге жас, к??ілге м?? ?яла?ан с?ттерімде ?олыма а?ынны? жыр- жина?тарын алатын едім. ?олыма алып ?з к??іл- к?йімді д?п басатын ?ле? жолдарын асы?ыс іздей бастайтынмын. Оны к?п іздеп ?уреге де т?спейтінмін. ?йткені жыр шума?тары ?немі мендегі ?зге т?гіл ?зіме де т?сініксіз ж?рек д?рсілімен ?ндесіп жататын. Соныды?тан да мен М??а?али жырларын тек ?ана о?ып ?оймай оны? ?ле?деріндегі халы?ты? д?ст?рді, на?ыл с?здерді білуге ??марттым. ?йткені ?аза?ты? салт- д?ст?рлері а?ын поэзиясында ?зіндік орын алады.

Т?сау кесу – ?аза?ты? ертеден келе жат?ан салт-д?ст?рі. «Т?сауы?ды кесейін, к?рмеуі?ді шешейін» деп ?ле?детіп ?аза?тар с?би ?аз т?р?аннан кейін тез ж?гіртеді, шашу шашады. Т?сау кескен адам?а к?десін береді, м?селен «С?би бол?ым келеді» ?ле?інде жыр?а ?осады:

?анаттанып ?мірге ?шарымда Кесілмесе б?рібір т?сауым да С?би бол?ым келеді, с?би бол?ым С?биі жо? ананы? ??ша?ында.

Б?сіре – бала жеті жас?а келгенде о?ан ??лын, тай атайды. Б?сіреге атал?ан мал баламен бірге ?седі. Оны б?сірен мал дейді. Мысалы, жыл?ышы атам – ?ам?оршы, асыл еді,

?келді де, ерттеді б?сіремді – дейді.

«?лди, ?лди а? б?пем, а? бесікке жат б?пем», деп басталатын бесік жыры ертеден ??ла?ымыз?а таныс естіледі. Бесік – киелі, ?асиетті м?лік, с?биді? алтын ?ясы болып есептеледі. Жа?а ту?ан баланы бесікке салу хал?ымыз ?шін елеулі д?ст?р. С?биді бесікке ?лкен елдегі т?рбиелі, ?негелі ?желер сал?ан. Ауызша кездесетін бесік жырыны? ?лгісімен жаз?ан М??а?али Ма?атаевты? «40-жылдарда?ы бесік жыры» ?ле?інде:

Б?пем – б?пем, б?пем-ау, ?ай жерде ?алды к?ке?-ау К?бісі бізді? ырымны? Т?кке ал?ысыз екен-ау! – деп м??ды жырды жазады.

Жа?а т?скен келінді беташар д?ст?рі жасалмай, ешкім к?ре алмайды. Оны к?ру ?шін ?дейі беташар жасалады. О?ан ту?ан-туыс?андар тегіс ?атынасады. Беташарда жас келінге тума-туыс?андар тегіс таныстырылады.

Суреткер а?ын осы беташар салтына байланысты ту?ан «Беташар» ?ле?інде:

Боз ала ауыл жастары, Бозбала к?нін бастады. Боз жаулы? жауып ?ыздар?а Ша?ыра? ??ра бастады, – дейді.

Т?б?рік беру – д?ст?рі ?аза? хал?ында ертеден бар. Ата-бабаны? ?астерлі б?йымдарын ?рпа?ына м?ра етіп ?алдыру олар?а ?лкен ескерткіш, естелік болып табылады. А?ынны? «?ке, сені? тастап кеткен м?ра?ды» ?ле?інде:

?ке – сені? тастап кеткен м?ра?ды Т?рт немере? к?рген ша?та ?уанды Тері? сі?ген та?ия?а жармасып Алма- кезек бірінен со? бірі алды, – деп жас ?скеле? ?рпа?ты ата-баба м?расын к?нені? к?зіндей к?руге насихаттайды.

Та?ы бір «Т?б?рік» ?ле?інде: Аппа? тонын атамны? т?б?рігін Ж?зге кел деп ар?а?а жаба салам.

?аза? хал?ы а?са?алды аталарды, а? жаулы?ты аналарды ??рмет т?тып, сыйла?ан, т?рден орын берген. «То?та, ботам» ?ле?інде а?ын: Ей, болаша?! ?арт келеді зиялы Кейімесін ата ?ыран ?ялы Сен сыйласа?, с?би ша?ты? бір с?тін Ата? са?ан ?за? ?мірін ?ияды – деп, жас жеткіншек балаларды, ?арттарды сыйлау?а ша?ырады. Та?ы бірде а?ын:

Анам ма?ан: - ?лкенді сыйла деген. Сол с?з ма?ан ізгілік ??й?ан екен. ?лкендерден ауыс?ан кішілікті ?лкендерді? ?зіне сый?а берем, – дейді.

?йы?тап жат?ан баланы? бетінен с?йме, шошиды деген ?аза?та ырым бар. Б?л турасында а?ын «Бесік басында» деген ?ле?інде|: ??сайды бар тынышты? жер бетінде ?й?ыда?ы с?биді? келбетіне. Ояту былай т?рсын р??сат жо?. ?йы?тап жат?ан ?лымды тербетуге – дейді.

?аза?ы д?ст?рді? бірі – келген ?она?ты ??р жібермеу, ?уыс ?йден ??р шы?армау. А?ын б?л орайда: Б?зы?ты? ?амшысындай иректелген Б?зы? ит, не сор сені с?йреп келген. Тамыз, к?не, с?ті?нен та?дайы?а Тажал неме бізді де ?й деп келген – деп ойын саба?тайды.

А?ын М??а?али Ма?атаев «Жетім к?шіктер мен к?рі сырттан» ?ле?інде:

К?рі сырттан ?луын до?армады, Сол кеткеннен мол кетті, оралмады. Біра? бізге ?лігін к?рсетпеді. ?иын екен жа?сы итті? жо?ал?аны – деп, жа?сы ит ?лігін к?рсетпейді деген ойды а??артады. А?ынны? та?ы бір ?ле?і – «Сабыр» ?ле?інде:

Сабыр, сабыр, ?й, достым, ашуланда Т?рт тентегі? ??ты?ды ?ашыр?ан?а. Б?л ?мірде баладан асыл бар ма, Сабыр, сабыр, ?й, достым ашуланба! – деп, сабыр т?бі – сары алтын деп досын сабырлы??а ша?ырады.

?арап отырса?, М??а?али а?ын ?з поэзиясында к?птеген халы?ты? салт-д?ст?рін, ырым-нанымдарын ?ле?дерін ар?ау етеді. А?ын ?ле?дерін о?ы?анда а?ынны? ?р ?ле?інен на?ыл с?здерді жиі келдестіруге болады. Мысалы, «?мір – ?зен» ?ле?інде:

«Рахат?а бола бес к?нгі Ренжіте к?рме ешкімді.» и? болмаса: «?мірді ?алай сыйласа?, ?лімді сондай жат к?рме» – дейді.

Досты? турасында М.Ма?атаевты? на?ыл?а толы «?арлы?ашым, келді? бе?» ?ле?інен ?зінді келтірсек: «Досты? деген адамны? к?рігі екен, Досты? деген адамны? серігі екен» немесе «Досты?» ?ле?інде:

Шо?танып ж?рген к?гімде Шолпаным бар ?ой мені? де, Жолдассыз, доссыз тегінде ?ткерген ?мір, ?мір ме? – деп ойын жал?астырады. А?ын ?ле?дерінде афоризмдер я?ни на?ыл с?здер ?те к?п. Афоризм дегеніміз – м?н-ма?ыналары тере? на?ыл с?здер. С?зіміз д?лелді болу ?шін мысал келтірсек:

1 Жамандарды іздеме ?зі табар Жа?сыларды табуы? ?иын екен

(«Мавр» ?ле?інен) 2 Бір б?йымы бір ?йге м?ра болар ?айран бізді? аталар – ??ламалар.

(«А??улар ?йы?та?анда») 3 Атамнан ?ал?ан м?ра ізеттілік Арымды со?ан ?оям к?зеттіріп.

(«Шуа?ым мені?») 4 ?аза?ты? мал-ырысы, малы-ба?ы ?ашаннан бір-біріне танымалы («Тау ?зені тентек ?ой, тасып жатыр») Дариясы ?мірді? шай?алмайды Д?рмені жо? бір пенде жыла?ан?а («?мір дейтін») Адамны? ??мырынан ?ыс?а не бар? К?н е?кейсе бол?аны, кеш кіреді. («С?би-ана» ?ле?інен) Білесі? бе, ей кім к?рінген? Айтсын деп а?и?атын тіл берілген!!! («Сынау?а тіпті ??мар кім к?рінген») Бы?сып жан?ан ?оламта емес, Артымызда шо? ?алсын. Болаша?ты? оша?ында Біз т?тат?ан от жансын! («Болады деп арманда») Бас – биік ?ой, Биік жерге алдымен ?ар т?седі.

(«Бастау» ?ле?інен) Тіршілікте к?рінеміз ?лместей, Т?ра алмаймыз ерегіспей,белдеспей ?тейікші біріміз бен біріміз ?шіктірмей, ?кпелетпей сен деспей

(«?арлы?ашым, келді? бе?») Е? бір а?ынны? жаныма жа?ын ?ле?і «Елім барда». А?ын б?л ?ле?де ?ш н?рсені- хал?ын, тілін, Отанын б?рінен арты? к?ретінін білдіреді. Мысал келтірсек: Е? бірінші ба?ытым – хал?ым мені? Со?ан берем ойымны? алтын кенін. Тас ж?ректі тілммен тілімдедім Ба?ытым бар ?шінші – Отан деген ??дай деген кім десе, Отан дер ем. («Елім барда»)

М??а?алиды? поэзиясы – ?ай жа?ынан ал?анда да, та?ырып, мазм?н, т.б барлы?ынан биік т?р?ан поэзия. Оны? ?ле? ?лемі – ?аза?ты? та??ажайып жыр ?лемінен т?ратын керемет ?ажайып ?лем.