Հայկական հարցի լուծումը ցեղասպանությամբ

Այսպես հրեշը սողալով մոտենում էր հայերի օջախին, մոտենում էր մանուկների օրորոցին:

Իրենց ծրագիրն իրականացնելու նպատակով իշխանությունները նախ փորձել են հայերին զրկել դիմադրելու հնարավորությունից: Հայերի ցեղասպանությունն իրականացվել է 3 փուլով:

Առաջին -պատերազմի սկզբին բանակ զորակոչված 18-45 տարեկան 60 հազար հայ զինվորները Սարիղամիշի մոտ թուրքական բանակի ջախջախումից հետո որպես քավության նոխազ զինաթափվել են և 1915 թվակաի փետրվարին Էնվերի հրամանով ոչնչացվել: Սկզբում նրանց ռազմաճակատից տեղափոխել են թիկունք բանվորական գումարտակներ, ապա խմբերով դուրս բերել տեղակայված վայրերից ու կոտորել: Այդ ընթացքում բռնագրավել են հայ բնակչության սակավաթիվ զենքն ու զինամթերքը:

Ցեղասպանության երկրորդ փուլը հայ մտավորականության և հայությանը կազմակերպող ուժի ձերբակալությունն էր ու ոչնչացումը:

Հայկական քաղաքներում , գյուղերում և բոլոր օջախներում խաղաղ գիշեր էր, 1915թ.-ի ապրիլի 23-ի շաբաթ օրվա լույս 24-ի գիշերը:

Ստամբուլում ապրող հայ մտավորականությունը մի ստվար ջոկատ էր, արևմտահայության ծաղիկը, հայ ժողովրդի հոգևոր կյանքի կերտողները 196 գրող, 168 նկարիչ, 565 երաժիշտ, երգահաններ և կատարողական խմբերի մասնակիցներ, 336 բժիշկ, դեղագործ, ատամնաբույժ, 176 ուսուցիչ, և քոլեջների պրոֆեսորներ, 160 իրավաբան, 62 ճարտարապետ, 64 դերասան: Ստամբուլի 600 հազար ընդհանուր բնակչից 150 հազարը հայեր էին:

Զեյթունում խոշտանգվելով՝ սպանվել է ազատագրական շարժման գործիչ Նազարեթ Չաուշը, Վանում՝ Իշխանը, օսմանյան խորհրդարանի պատգամավոր Արշակ Վռամյանը և շատ ուրիշներ: 1915թ. ապրիլի 24-ին և հաջորդ օրերին Կոստանդնուպոլսում ձերբակալվել և Անատոլիայի խորքերն է աքսորվել մոտ 800 մտավորական, նրանց թվում էին կոմպոզիտոր Կոմիտասը, գրողներ Գրիգոր Զոհրապը , Ռուբեն Սևակը , Դանիել Վարուժանը, Սիամանթոն, Ռուբեն Զարդարյանը, բժիշկ Նազարեթ Տաղավարյանը և շատ ուրիշներ: Մեծ մասը սպանվել է : 1915թ. հունիսին Կոստանդնուպոլսի հրապարակներից մեկում կախաղան են բարձրացվել հնչակյան գործիչ Փարամազը և նրա 19 կուսակից ընկերները:

Երրորդ փուլում սկսվել է տասնյակ հազարավոր անպաշտպան կանանց, երեխաների և ծերերի զանգվածային տեղահանությունը: Որոշ վայրերում հայ բնակչությունը փորձել է դիմադրել : 1915թ.-ի մայիս-հունիսին սկսվել են Վանի, Էրզրումի, Բիթլիսի, Խարբերդի, Սեբաստիայի, Դիարբեքիրի նահանգների , Կիլիկիայի , Արևմտյան Անատոլիայի և այլ վայրերի հայ բնակչության տեղահանությունն ու կոտորածը: Թուրքիայում ԱՄՆ-ի դեսպան Հենրի Մորգենթաուն արդեն կռահել էր, որ հայ բնակչության տեղահանությունը հետապնդում էր մի նպատակ հայերի զանգվածային ոչնչացում: Տեղահանության իսկական նպատակը հայտնի էր նաև Թուրքիայի դաշնակից Գերմանիային, որի դեսպան Հանս Վանգենհայմը 1915թ.-ի հուլիսին այդ մասին տեղեկացրել էր իր կառավարությանը:

Հալեպի նահանգապետին ուղարկած գաղտնի հեռագրով Թալեաթը պահանջել էր վերջ տալ հայերի գոյությանը ուշադրություն չդարձնելով ո չ սեռին, ո չ խղճի խայյթին:

Պահպանվել են ցեղասպանությունը վերապրած հայերի և իրադարձությունների ականատես օտարերկրյա դիվանագետների, միսիոներների ու լրագրողների՝ հայ բնակչությանը բաժին ընկածահավոր տառապանքների հազարավոր հաղորդագրություններ ու նկարագրություններ: Կոտորածը շարունակվել է նաև հետագա տարիներիին: Հազարավոր հայեր ոչնչացվել են Ռաս ուլ Այնի , Դեյր էզ Զորի և այլ ճամբարներում: 1918թ., արշավելով Այսրկովկաս, թուրքական զորքերը հայերի կոտորածները շարունակել են Արևելյան Հայաստանում ու Ադրբեջանում: Սեպտեմբերի 15-ին, երբ անգլիական ուժերը լքել են դիրքերը, թուրքերը գրավել են Բաքուն և ադրբեջանական ազգայնամոլների հետ կոտորել 30 հազար հայի:

1918-1920 թվականներին հայ ազգաբնակչության ջարդեր են կազմակերպվել Շուշիում: 1919թ. հունիսի 5-ի գիշերը քաղաքում և շրջակա գյուղերում սրի է քաշվել ավելի քան 500 հայ: 1920թվականի մարտի 23-ին թուրք-մուսավաթական ավազակախմբերը կոտորել են ավելի քան 30 հազար մարդու, հրդեհել քաղաքի հայկական մասը: 1920թվականի թուրք-հայկական պատերազմի ընթացքում թուրքական զորքերը Ալեքսանդրապոլում և գավառի գյուղերում զանգվածաբար ոչնչացրել են խաղաղ հայ բնակչությանը, կողոպտել ունեցվածքը:

Հայոց ցեղասպանության վերջին արարը 1919-22 թթ. հույն-թուրքական պատերազմի ընթացքում հայերի կոտորածն էր Թուրքիայի արևմտյան շրջաններում:

Թուրքական իշխանությունների իրականացրած Հայոց ցեղասպանության հետևանքով կայսրության 2.5 միլիոն հայերից զոհվել է 1.5միլիոնը: Շուրջ 800 հազար հայեր գաղթական են դարձել և ցրվել աշխարհով մեկ: Արևմտյան Հայաստանը զրկվել է իր բնիկ հայ բնակչությունից: Բռնի մահմեդականացվել է 200 հազար հայ, որոնց սերունդներն այժմ հիմնականում բնակվում են Ճորոխ գետի հովտում: Ոչնչացվել է 66 քաղաքների ու 2500 գյուղերի հայ և այլազգիի քրիստոնյա բնակչությունը: Կողոպտվել ու քանդվել են 2350 եկեղեցի ու վանք, 1500 դպրոց ու վարժարան: Արևմտահայությանը հասցվել է 14.6 միլիարդ ֆրանսիական ֆրանկի կամ 6 միլիարդ գերմանական մարկի վնաս: Թուրքական կառավարությունը կողոպտած փողերից Բեռլին է ուղարկել 100 միլիոն մարկ(ոսկի): Յուրացվել են նաև օսմանյան հայերի օսմանյան բնկերում պահված ավանդները, ինչպես նաև շարժական ու անշարժ գույքը:

Մեծ Եղեռնը ոչ միայն հայոց, այլև համաշխարհային քաղաքակրթության դեմ ուղղված ծանր ոճրագործություններից է, և ցեղասպանության գլխավոր հետևանքը մեր հայրենիքի մեծագույն մասի՝ Արևմտյան Հայաստանի հայաթափումն էր , հայերի հայրենազրկումը: Եղեռնից փրկված արևմտահայերը սփռվեցին աշխարհով մեկ: Նրանց մի հատվածը մոտ 250 հազար մարդ հիմնականում կանայք ու երեխաներ, մնաց բուն երկրում և մահմեդականացվեց: Ողջ մնացածների երկրորդ հատվածը գտնվում էր Միջագետքի արաբական անապատների աքսորավայրերում: 1916թ.-ի փետրվարի տվյալներով հայ աքսորյալների թիվը շուրջ 600 հազար էր: Երիտթուրքերը հրամայեցին նրանց ևս ոչնչացնել: Արևմտահայ աքսորյալները նույն տարվա գարնանը ենթարկվեցին զարհուրելի ջարդերի, որոնց զոհ գնաց ավելի քան 300 հազար մարդ:

Ցեղասպանության հետևանքներից էր հայկական սփյուռքի ձևավորումը: Հարյուր հազարավոր հայեր ստիպված էին բնակություն հաստատել աշխարհի տարբեր երկրներում և սկսել մաքառումի, գոյատևման ու ազգապահպանության նորագույն տարեգրությունը: Ցեղասպանությունը մի ահասարսուռ իրողություն էր, որը ծանր հետք թողեց հայության բոլոր սերունդների կենսագործունեության, բնավորության, ազգային նկարագրի և նպատակների ձևավորման վրա:

Արարատի գլխին դրոշ պիտի դնենք վաղ թե ուշ
Հրով լինի, սրով լինի, պիտի գնանք վաղ թե ուշ.