(Ахр намтр. 1912-1991 гг.).
Эрнҗәнә Константин Манцин Кецин Баһ Дөрвд нутгин Баһ Чонса әәмгин Овата хотнд 1912 җилд угатя күүнә өрк-бүлд төрсмн. Бичкннәсн авн баячудт заргдҗ, хамг түрү-зүдү үзҗ йовсмн. Советин йосна нилчәр сурһульд орад, дунд школ чиләһәд, гүн сурһуль дасҗ авад Эрнҗәнә Константин ик нертә бичәч бодсиг әмтн цуһар меднә.
Түрүн шүлгүдән1930 жилд экдәд бичсмн. Олн җилин туршарт бичәч иим үүдәврмуд бичәд, барас һарһсмн: түүк "Дууч шар хөч"(1931; 1934), "Күчтә диилвр" гидг шүлгүдин хураңһу Леҗнә Цернтә хамдан бичсмн), 1935 җил "Теегин очн" гидг шүлгүдин хураңһу болн "Өргмҗ" гидг дегтр, "Мөнк байр"(1959), "Эвин түрүн хавр (1961), "Торһа" (1966), "Мини йорәл"(1969), "Җирһлин җивр"(1981), роман "Һалан хадһл" (1963-1965, 2-гч һарцнь - 1972, З-ч - 1979), "Аңһучин көвүн" (1974), "Цецн булг" (1980).
Дегтрмүд хальмг болн орс келәр барас һарсмн. Роман "Һалан хадһл" (1971) моңһл келәр барлгдсмн.
Олн умшачнрт дурлгдсн дегтрмүднь - "Һалан хадһл", "Дууч шар хөөч", "Цецн булг".
1968 җилд Эрнҗәнә Константин Советск Союзин Герой Эрдни Деликовин нертә мөрәһәр ВЛКСМин Хальмг обкомин нерн деерәс ачлгдв.
1972 җил - Хадьмг улсин шүлгчин цол зүүлә.
Эрнҗәнә Константин - советск бичәчнрин I сьездин (1934) делегат, 1934 җилд бичәчнрин Ниицәнә член болсмн.
1980 җилд "Цецн булг" гидг дегтр бичәч һарһсмн. Эрнҗәнә Константин умшачнрт нерәдсн статъяд иигҗ бичсмн: "Би эн "Цецн булг" гидг дегтр бичхиннь өмн зөвәр удан ухалв. Урн-үгин умтгдад, зөөр болад, тууҗлгдад, цәәдһвр болад, өвкнрин, аавнрин, ээҗнрин, ачнрин эврән һарарн хатхмр хатхад, зеегләд, шагдад, зәәләд, зәмлүләд, солңһин долан зүсн өңг һарһад, сиидүләд кесинь медүлхәр седҗәнәв.
Урн келни эрдмәрн олн-әмтнд темдгтә бичәч Эрнҗәнә Константин комсомолын үрглжд залу дууч мөн.
Төрскн теегтән частран өрглә
Хальмг олн әмтнә шүлгч Эрнҗәнэ Константинә 95 җилин өөнд нерәдгдсн асхн Амр-Санана нертә Келн-улсин библиотекд шидр болв.
Таңһчин бичәчнр, искусствин үүддәчнр, номтнр, сойлын көдләчнр олар ирҗ, тодлврарн хувалцв. Эрнҗәнэ Константин заяни билгтә шүлгч билә. Үгмүдин чимлһнь сәәхн,; шүлгүднь айста болҗ соңсгддмн. Тер учрар чигн олн шүлгнь сәәхн дуунд хүврв. Асхни йовудт Эрнҗәнэ Константинә "Цаһанд", "Торһа", "Асхни дун" гидг ду Хальмг Таңһчин ачта артистнр Татьяна Чиктеева болн Ирина Денжаева дуулв. Элст балһсна 17-ч тойгта школын художественн үгин студин күүкд-көвүд (художественн һардачнь Хальмг Таңһчин ачта артистк Валентина Арсанова), таңһчин сойлын ачта көдләч Валентина Хулхачиева Эрнҗәнә Константинә болн шүлгчд нерәдсн шүлгүд айслулҗ умшв.
Филолог номин кандидат Т.Басангова, шүлгч Григорий Кукарека, дәәнә ветеран, урднь Хальмг Гостелерадио һардҗ йовсн Сергей Васькин, таңһчин сойлын ачта көдләчнр Тимофей Алексеев болн Клара Сельвина, нань чигн әмтн шүлгчин үүдәлтин тускар келәд, тодлврарн хувалцхларн Эрнҗәнә Константин цаһан седклтә кун бәәсиг цуһар бүләнәр келв. Архитектор, космонавтикин академик, номт востоковед Җаңһр Пюрвеев хөөт эцкиннь тускар: "Намаг Хальмг олн әмтнә шүлгч гиҗ нерәдхлә би эмәнәв, тер юңгад гихлә энтн мини җирһл", гиҗ келсинь тодлв.
Саатулын дуунд саатулгдҗ, экин уургла төрскн келән, өвкнрин авъяс-бәрциг, сойлыг, нәрн шагшавд шиңгәҗ өсләв. Экинм дуулсн хальмг дун намаг җирһлин хаалһар көтләд, альд эс йовнав, хәрү төрскн теегүрм көтләд ирнә. Җирн градус күрсн җиң киитн Колымад чигн эн дун намаг олдг билә. Кемр эн дун күңкңхлә, би бәәнәв, көдлнәв, эврәннь дууһан дуулнав гиҗ шүлгч бийнь келдг билә.
Эрнҗәнәэ Константин ик-баһ угала таардг, кен негнләнь күүндх төр олдг йир өвәрц соньн күн билә. Өвкнрин авъяс-бәрциг, заңшалыг, хальмг теегән, энд бәәршлсн мал-аһрсиг, теңгрин бәәдлиг йир сәәнәр меддг билә. Йиртмҗин бәәдл шинҗләд зун хурта-чиигтә болхинь, урһц ямаран болхиг келдг билә. "Цецн булг" гидг дегтрнь эндр өдр күртл уурхан саң, хальмг улсин җирһлин энциклопедь болҗ үнлгднә. Шүлгчиг цуһар дууч шар хөөч гиҗ нерәддг билә. Эрнҗәнә Константин төрскн теегтән, һазр-усндан эңкр билә. Тер төләд шүлгүднь төрскн теегтән өргсн частр мет. Эндр өдр күртл айслулгдҗ, дуунд хүврснь хальмг теегәр цальгрна. Тер учрар энүнә билг, нернь мөңк гиҗ келҗ болна.
Амр-Санана нертә Келн-улсин библиотекд болсн асхиг публицист Санҗин Арслң һардв. Библиотекин көдләчнр соньн һәәхүл белдсн бәәҗ.
Раиса МАНЖИЛЕЕВА.
ДУУЧ ШАР ХӨӨЧИН НЕРИНЬ мөңкүлв
Целинн дундын школд Хальмг улсин шүлгч Эрнҗәнә Константинә нерн зүүлһгдв
Мана өргн теегт бәәх миңһәд әмтнә седклд хальмг келн улсин шүлгч, йоста билгт, кезәңк цецн үгин булг болгч күн цаһан саната Эрнжәнә Константин кенд болвчн дөң болдгарн тодлгдж үлдв. Һардачнрин зааврар биш, эврәннь кесн кергәрн эн Хальмг улсин шүлгчин өөдән нер зүүлә, гиж келж чаджанавидн. Баһ Чонса әәмгин һазрт угатя күүнә өрк-бүлд төрж һарсн күн жирһлдән сән чигн, му чигн юм үзв. Учр угаһар гемшәгдәд, хор шаху жилин эргцд туүрмд сууһад һарсн күн өвкнриннь авъясиг, авг-бәрциг, амн үгин зөөриг геелго, чееждән хадһлж йовсмн. Юңгад гихлә Эрнжәнә Константин төрхәрә билгтә, эврәннь келн улстан итклтә, олнд сә кех седклтә күн билә.
Тегәд чигн энүнә нерн мартгдҗахмн уга. Хальмг улсин шүлгчин нег һазра улс Эрнҗәнә Константина неринь мөңкрүлҗ Целинн района "Запад-ный" совхозин Целинн дундын школд зүүлһв. Нертә билгтин төрҗ һарсн өдр, апрель сарин 10-д, байрта йовдлд нерәдгдсн керг-үүлдвр болв. Эн эдл-ахуһур Хальмг Таңһчин нертә үүлдәчнр, номтнр, артистнр ирҗ Хальмг улсин шүлгч Эрнҗәнә Константина мемориальн самбр секлһнә байрин хургт орлцв.
Үдин өмн өргнд ке-сәәхн хувцта әмтн, Целинн дундын школын су-рһульчнр, олн гиичнр самбр секлһнә байрт ирв.
Целинн районд Хальмг Таңһчин Президентин элчин дарук А.М.Натыров йөрәлин үгдән Эрнҗәнә Константинә тәвцинь, ухан-билгинь темдглв. Эн күүнә шүлгүдәр,амн үгин зөөрәр дорас өсҗәх баһчуд сурһмҗ авчахнь ил, тегәд чигн билгтә шүлгчин нериг бәәрн школд зүүлһхин туск Хальмг Таңһчин Президентин Зәрлг һарснь чик шиидвр болҗана. Энүнә дару үг келсн "Западный" совхозин директор, селәнә ахлач В.А.Шурунгов, школын директор С.-Ц.Б.Бадмаева, медәтә багш Т.А.Манджиева бас тоолврарн хувалцҗ, эн байр үүдәхд туслсн улст ханлт өргв. Хальмг госуниверситетин доцент А.В.Бадмаев, Целинн района эрдм-сурһулин өңгин заведующ Л.Н.Шалхакова эдн К.Э. Эрендженовин билгин, үүдәлтин болн җирһлин хаалһин тускар келҗ, хальмг келн улсин сойлд күрсн аһу ик тәвцинь темдглв.
Билгтә бичәчин нер зүүсн школд сурчах күүкд болн көвүд эврәннь әәмг-отган өөдлүлҗ, Хальмг Таңһчиннь делгрлтин төлә цугинь кех, гиҗ нәәлҗәнәвидн. Җирһлин адрута хаалһиг давҗ һарсн Эрнҗәнә Константин баһ чонсахнд үлгүр-үзмҗ болҗ үлдҗәнә. Байрин хургт орлцсн күүкдт эн өдр кезә чигн мартгдшгонь, эрендженовцнрин нериг эдн өөдән бәрхнь лавта. Байрин хургин хөөн селәнә сойлын Герт Хальмг улсин шүлгч К.Э.Эрендженовин уүдәлтин туск номин-дамшлтын умшлһн болв. Энүг таньдг, хамдан көдлжәсн, дегтрмүдинь умшҗ сурһмҗ авч йовсн кесг улс соньн соңсхвр кев. Цаһан седклтә "дядя Костя" кесгтнь дөң болсн, бүлән үг келсн бәәҗ. Кесг җил хооран эн йирин йовдл болҗ медгдҗәсмн, ода болхла бийснь эрдмчнр болсн нертә улс энүг байртаһар тодлҗ, сурһмҗ авчасан келв.
Хальмг госуниверситетин доцент, Хальмг Таңһчин бичәчнрин Ниицәнә правленя ахлач В.Д.Пюрбеев Эрнҗәнә Константинә үүдәлтин, җирһлин тускар соньн соңсхвр кев, барлгдсн дегтрмүдәс келврмүдин тасрха, сәәхн шүлгүд умшв. Һанцхн "һалан хадһл" гидг дегтр заахла, үлү үг келәд керг уга гиж сангдна. Кесг җилин эргцд литературин халхар шинҗллт кеҗ йовх Хальмг госуниверситетин доцент А.В.Бадмаевин соңсхвриг хурсн әмтн бас оньган өгч соңсв. Бичәч, урн үгин билгт теегин тускар яһсн сәәнәр бичсиг ил үлгүрмүдәр иткүлв. Эрнҗәнә Константинә дегтрмүд иргч үйд сурһмҗ болҗ үлдҗәнә, юңгад гихлә альд йовв чигн эн хальмг гисн нерән мартлго бәәсмн.
Эрнҗәнә Константин уурхан саң болҗ үлдсн олн дегтр, шүлг бичсн деерән йоста сурһмҗлач, багш бәәсмн. Тегәд чигн эн Ленинград балһснд сурчасн артистнр болх Хальмг Таңһчин оютнрт төрскн кел, кезәңк авъяс, заң-бәрц дасхҗасна тускар кесгнь байртаһар тодлҗ келв. Хальмг ТЮЗ-ин артистнр Е.Г. Бадмаева, Н.Г.Барикова бичәчлә харһҗ заавр-сурһмҗ авчасан тодлв. Тер цагт медәтә күн ик, бичкн гиҗ йилһдго бәәсмн, арһарн күн болһнд туслхар седдмн. Бичәчиг медҗ йовсн бәәрн совхозин ветеран Т.Д.Битюкеев, медәтә багш Т.А.Манджиева хальмг кел өргҗүллһәр ик көдлмш кеҗ йовсинь заав. Тер цагт тәвҗәсн төрмүднь ода күртл ик чинр зүүҗәнә. Энүнә тускар КГУ-н хальмг филология болн сойлын факультетин декан В.Н.Мушаев, Хальмг телеүзгдлин көдләч Т.А.Каляева болн нань чигн әмтн келв. Кесг җил хооран Эрнжәнә Константинә седвәрәр "Хальмг олн-әмтнә билгәс"гидг соңсхврмуд һарчала, энүнә ул деер "Цецн булг" гидг дегтр үүдлә.
Баһ Чонса әәмгин билгтә үрнә нериг мөңкрүллһнә халхар дәәнә болн күч-көлснә ветеран П.Д.Бюрчиев аһу ик көдлмш кесиг онц заах керттә. Эн медәтин седвәрәр Целинн дундын школд Эрнҗәнә Константинә нер зүүлһх шиидвр батлгдсмн. Баһ Чонст нертә улс баһ биш, болв К.Э.Эрендженовин билг әәмгәсн давад таңһчд, Әрәсәд делгрҗ йовна. Бичәчин бичкндк цагинь болн зовлң үзсн җилмүдинь тодлад, тоолвран келснә хөөн дәәнә ветеран Эрнжәнә Константинд нерәдсн шүлгән умшж өгв.
Номин-дамшлтын умшлһиг Целинн районд Хальмг Таңһчин Президентин элчин дарук А.М. Натыров һардж залснь ке болв, гиҗ келх кергтә. Бийнь Баһ Чонса күн бас байрта бәәнә - хаврин сәәхн чилгр өдр Эрнҗәнә Константинә нерн мөңкрүлгдв. 1998 җилин апрель сарас авн Целинн дундын школ Хальмг улсин шүлгч К.Э. Эренженовин нер зүүдг болв.Дааврта эн көдлмш әмтнә нилчәр күцв. Совхозин директор, селәнә ахлач В.А.Шурунгов, школын директор С.-Ц.Б.Бадмаева, дәәнә болн күч-көлснә ветеран П.Д.Бюрчиев болн нань чигн кесг улс дааврта эн керг кесмн. Тоомсрта билгтә, ухата баһ чонсахн» дундас Эрнжәнә Константинә дүңгә нертә күн босхд иткҗәнәвидн.
И.САНДЖИ-ГАРЯЕВ, мана зәңгч.
Э.Джимбеевин цоксн зургуд.
Хальмг үнн – 1998. – мөрн сарин 25 (21 апреля). – Х. 2
ЭВРӘННЬ КҮНДӘН ЭС ГЕЕСН ЭРНҖӘНӘ КОНСТАНТИН
Эн җил Эрнҗәнә Константин төрҗ һарсна 100 җилин өөн мана таңһчд темдглгдҗ бәәнә. Тадн, дорас өсҗ йовх үйнр, Эрнҗәнә Константина җирһлин болн үүдәлтин хаалһлань утх-зокьялын кичәлмүдтән таньлдхит. Мана журналын халхст болхла Эрнҗәнә Константин берк билгтә улан залата хальмг үрдин негн болдгин тускар түрүн медәһән авхит гиҗ санҗанавидн.
Тана эк-эцкнр, багшнр келсәр, тадн чигн бийстн меддгәр, хальмг улсин урн үг цань уга байн болсн деерән олн зүүл зүүтә: үлгүр болн цецн үг, тууль болн түүк, дун болн домг, өөрд-хальмгудын нериг ик холд туурулсн баатрлг дуулвр «Җаңһр» мана амн үгин көрң тогтана. Түүнд ордг ке сәәхн, учр-утхарн гүн, кев-янзарн байн, бичкдүдин чигн, икчүдин чигн оны, седкл авлм үгтә үүдәврмүдиг меддг күн Эрнҗәнә Константин бәәсмн. Тегәд чигн эн күүг бидн билгтә, хурц, гүн ухата, нәрн санан-тоолврта хальмгин үрн гиҗ күүндлнәвидн.
Хальмг улсин авьяс-заңшл, авц-бәрц, амн зокьял, келн-әмтнә сойл медхәр бәәх күүнд ик туста болх дегтр - «Цецн булг». Эн хураңһу кевәрн бичкн болв чигн, бәәцин, бәәдл-җирһлин туск медрл өгдгәрн, авг-бәрцлә, авьясмудла таньлдулдгарн аһу ик гиҗ келсн чик болх. Кесг улс, нег үлү ода цагин үйнр, эн дегтрәс малын арс, ноос эд-бод кедгин, мод урлдгин, маля гүрдгин, мах эвцлдгин туск түрүн медрлән авсмн. Терүн деерән, олн-әмтнә дуд, домгуд, үлгүрмүд, шогмуд, шавашмуд, йөрәл - магтал, яс кемәлһн Эрнҗәнә Константин эн дегтртән орулсмн. Тегәд, өврмҗтә соньн болн цецн уха хоршасндан эн дегтр орс келнд орчулгдад, кесг дәкҗ барлгдсмн.
Олн-әмтнә дуд дунд хамгин хәәртә, альд чигн, кезә чигн дуулгдгнь бәәнә. Тиим дуудынь негнь - еңсг айста, дөлән үгтә, дуран медүләд дуулсн «Цаһанд» нертә дун. Зәрмдән энүг олна дун гиҗ зарлна. Болв, дууна түүрвәчнь - Эрнҗәнә Константин. Хар үстә, харадан җивр күмсгтә, хо-цаһан чирәтә, теглг нурһта, серглң дүрстә, үүрсг авцта күүкнд талдан күүнәс әрк ирчксинь медәд, этүдәр цухрад, дуран өгчксн бийнь күүкнәс заагрх зөвтә болсндан уйдлһта дууһан үүдәсмн.
«Хамаран чигн йовхларн, Эрнҗәнә Константин шин шүлгүдтә, талын һазрин соньн дуута хәрҗ ирдг билә»-гиҗ, хальмг олн-әмтнә бичәч Инҗин Лиҗ бичсн бәәнә. Кыргызьд одад, Хар һолын хальмгуд дунд цөөкн өдр бәәхдән, эврә дуудан дуулад, тер һазра улсиг байсасн деерән, теднә соньн дуудынь чееҗлҗ авад, хәрҗ ирсмн. Тер дуудын негнь -«Бумбрҗан». Эн дун мана һазрт удан дуулгда бәәҗ, уул хальмг дун болҗ ода соңсгдна. Дәкәд мана «Бамб цецг» гидг государственн ансамблин репертуарт сарт-хальмгудын би бәәнә. Энүг бас Эрнҗәнә Константин Кыргызин һазрт үзәд, тодлад, таңһчдан авч ирсмн.
Эрнҗәнә Константин шүлгч, дууч, келмрч, йоста төрскнч күн бәәсмн. Энүнә үүдәсн шүлгүднь, поэмснь, түүкмүднь келн-әмтнә тууҗла, һазр-уснла таньлдулҗ, келн-улс хоорндан ни-негн бәәдгиг үзүлнә. Үүдәвр болһнднь өвкнрин үлдәсн кесг үлгүр, тәәлвртә туульмуд, домг-тууҗс орман эзлсн бәәнә. Эрнҗәнә Константин эврә келн-улсиннь сойл делгрүллһнд ик тәвцән орулсн күн.
Канкан Эрднь.
«Байрта». – 2012. – 30 марта. – №6. – С. – 14.
421
110 395 
