Методическая разработка урока в классе – комплекте (2 и 4 классы) по калмыцкому языку “Чи ю дасвч?” (Дөрвн зүсн мал)

Кичәлин төр: Чи ю дасвч?

Кичәлин күцл: Темәнә, үкрин, мөрнә, хөөнә туск медрл өгх: бәәдл-зүснь, насна йилһврнь, олз-туснь.

Күүкдин чадвр батлх: умшлһн, орчуллһн, амн үгәр келлһн.

Сурhульчнриг эврәннь келндән дурта болдгинь дасхх. Авъяс медулх.

Yзмр дөнцл: интерактивн самбр, керчмр зургуд, филворд, лабиринт.

Кичәлин йовуд

1. Сурhульчнриг кичәлд белдлhн.

- Мендвт, күндтә мана багшнр, сурһульчнр, цуг ирсн гиичнр! Эндр ил кичәл болҗана. Энд дала гиичнр ирсн бәәнә. Күүкд босад мана гиичнртә мендлтн. Сууцхатн.

Тадн эндр эврәннь медрлән үзүләд, эмәлго, ичлго, хальмг келән сән гидгәр медсинь үзүлхт гиҗ санҗанав.

- Күүкд, ямаран бәәнәт? ( Гем уга, сән , айта, йир сән)

2. Мендлһн

Нә, ода таньлдый.

- Чини нерн кемби? - Мини нерн …

- Чи кедүдгч класст сурнач? -Би 2-гч класст сурнав.

-Чи кедүтəвч? - Би нəəмтəв, йистəв.

- Чи альдасвч? - Би Зурһанас.

- Ода ямаран җилин цаг болҗана? (Ода үвл.)

-Үвлин сармуд ямаран ? (бар, туула, лу)

       - Эндр ямаран теңгрин бәәдл?  (Эндр бүркг, хурта, салькта, цаста, серүн өдр)

1. Кичәлин күцл цәәлһлһн.

Күүкд, би ода тәәлвртә туульс таднд келнәв, тадн болхла тәәлвринь олдтн.

Тааҗ медтн.

• Эн өвртә, эгц хамрта, ут сүүлтә мал. Теегт идшлнә. Олн зүсн ноһа иднә. Әмтнд үсәр, тосар, өрмәр, ээзгәһәр (сыр), махар, арсар олз орулна. Эн____(үкр)

• Энүнә үрнь - хурһн. Теегт идшлнә. Эдниг хөөч хәрүлнә. Нооснь торһн, күүнд теҗәл болна. Эн____(хөн)

• Эн торһн күрң девлтә, ут сәәхн көлтә, җоралҗ йовлта, ик нүдтә,җөөлн хәләцтә. Теегт идшлнә, ноһа иднә. Энүнә үсәр чигә кенә. Эн күүнд нөкд болна. Эн_____(мөрн)

• Халунас әәдго, киитнд даардго. Хойр бөкнь холас үзгднә,

Хойр нүднь хатханчг хәәнә. Эн_____(темән)

• Эдниг талданар яһҗ нерәдҗ болхмн? (Дөрвн зүсн мал эс гиҗ 5 хошу мал)

-Тиигэд, мадн эн кичәлдән юуна тускар күүндхвидн? (дөрвн зүсн малын тускар)

4. Фоноразминк.

- Күүкд, кичәлән эклхин өмн келән хамхлад, дарҗңгуд келцхәй:

Темән, темән - теерүхә,

Темәнә ботхн буульмха.

Һунҗн үкр мөөрмхә,

Һурвн туһл һууруха.

Хур, хур, цааран йов!

Хуцин махн, нааран йов

Мөндр, мөндр, цааран йов,

Мәрнә махн нааран йов.

Кезәнәс авн хальмг улс дөрвн зүсн мал өскнә.

Һазрин өвсәр теҗәл кеһәд, киитн булгин усар ундан хәрүләд, өскҗәх эзндән теҗәл чигн, көлгн чигн болад цергләд бәәһә. Мал-мана зөөр.

• Тадн гертән ямаран мал бәрнәт?

• 5 хошу мал яһҗ йилһнә?

Бод мал: үкр, мөрн, темән

Бог мал: хөн, яман

-Петя нааран һар, чамд эн зургуд йилһрх кергтә

1. А) Герин малын нерд давтлһн (2 класс)

2-гч классин сурһульчнр самбрт һартн. Герин малын нерд бичтн.

Эр:бух, хуц, аҗрһ, буур, тек

Эм: үкр, хөн, гүн, яман, иңгн

Үрн: унһн, туһл, хурһн,ишк, ботхн.

Б) Темәнә шинҗ (4 класс) (Хойр бөктә темәнә зург. )

-Эн юмб? Темән ямаран? (ик, өндр, ут күзүтә, хойр бөктә мал).

Күзүндән болн хойр өвдгтән зогдрта (грива). Темән тарhн болхла, хойр бөкнь hодhр(торчащие), бүдүн (толстые) болна. Темән – ончта мал. Темәг тергнд татна, мөрн кевтә унна. Темән һурвн җилд нег төл өгнэ.

-Кен маднд темәнә шинҗ келх?

 Амн үгин зөөрт темәнә шинҗ ик кезәнәс нааран темәг иигҗ шинҗлсмн.

Бар тавгта. Туула хамрта. Лу күзүтә. Моhа нүдтә.

Мөрн толhата. Хөн нооста. Мөчн бөктә. Така залата.

Һаха сүүлтә. Хулhн чиктә. Үкр гестә.

6.  а) Ода болхла "Әәhин соңсхвр" гидг наад наадхм. (2 класс)

-Кен ямаран ә һарһна?

- Ода наадхмн. Би таднд конта хаяд, малын нер келнәв. Тадн бәрҗ авад, эн мал ямаран ә һарһдг келтн, дарунь хәрү хайтн.

Үкр (МУУУУ - мөөрнә)

Мөрн (ИГО-ГО - инцхәхә)

Темән (БУУ-У - буульна)

Хөн, яман (МӘӘӘ - мәәлнә)

Яһҗ малыг көөнә? Яһҗ дуудна?

Үкриг яһҗ көөнә? (Хач,хач) (Хов, хов)

Мөриг? (Чу, чу) (Һуру,һуру)

Хөөг? (Чу,чу; хач) (Бар,бар)

Б). Интерактивн самбрт көдллhн. (4 класс)

4 классин сурһульчнр үлгүрмүдин хойрдгч әңгинь олдтн.

Чонас әәсн күн күн келәрн.

Эмәл (седло) бәәхлә - мөриг ардаснь ә.

Ямаг өмнәснь ә, мал өскдг уга.

Мал көләрн, мөрн олддг.

Мөртә күн җивртәлә әдл.

-Ямаран үгмүд эс гиҗ үлгүрмүд таднд медгдхш?

- Энүнд ямаран үлгүр бултҗ? Зургудин ормд үгмүд тәвтн.

Мал асрхла-амн тоста. Эн үлгүрин чинринь цәәлһтн. Яһҗ тиигҗ келнә?

Хальмгуд мал өскхдән дурта. Малын ард йовад, мал асрад, өскәд йовсн күүнә геснь цадхлң. Мал бәрхлә махн, тосн, үсн кезәчигн бәәнә.

7. а) “Үгмүд бичтн” (2 класс)

Эн үгмүд хәләһәд, түрүн үзгәр эклҗәх үгмүд бичтн.

Х- хавр, хамр Ү- үүлн, үр М- мис, маңна

Ө – өмсн, өөкн К- керә, кермн А- адуч, арат

Н – намр, наадһа Р- ракет, республик Л- луувң, лу

Сурврмудт хәрү өгтн:

- Хө өскдг күүг кен гиҗ нерәднә? (хөөч гиҗ нерәднә)

- Мөр өскдг күүг? (адуч гиҗ нерәднә)

- Үкр өскдг күүг? (үкрч гиҗ нерәднә)

- Темә өскдг күүг? (темәч гиҗ нерәднә)

Б). Наснь кел

Мөрнә насна нерд

Түрүн җилд - унһн.

Намрт - сарва.

Хойрдгч җилд - дааһн.

Һурвдгч җилд эрнь - үрә, эмнь-бәәсн.

Үкрин насна нерд

Түрүн җилд - туһл.

Хойрдгч җилд - бүрү.

Һурвдгч җилд эрнь - һунн, эмнь- һунҗн.

Дөрдгч җилд эрнь - дөнн, эмнь- дөнҗн.

Хөөнә насна нерд

Түрүн җилд - хурһн.

Намрт - сагсг.

Хойрдгч җилд эрнь - зусг, эмнь- төлг.

Һурвдгч җилд эрнь - һунн хуц,эс гиҗ ирг, эмнь- хөн.

Цааранднь эрнь- хуц болн ирг, эмнь- хөн.

8. Цогц - махмудан тинилһн.

Нэ, тадн муурсн болхвт. Ода невчк амрхмн.

Яман, яман өвртә,

Яман, яман сахлта

Көләрн топ, топ, топ,

Нүдәрн чирм, чирм, чирм.

Хот иддго күүкдиг,

Үс уудго күүкдиг

Мөргнәв, мөргнәв, мөргнәв.

9. а) “Үгмуд олдтн” ФИЛВОРД (2 класс)

-Күүкд, энд малмудын нерд бичәтә бәәнә. Тадн эн үгмүдиг олад, харандаһар темдглтн.

Лабиринт (2 класс)

-Үкр туһлан хәәҗәнә. Нә, күүкд, үкрт нөкд болый?

Б) Дегтрәр көдлһн. (4 класс)

Дегтрән сәктн, 141 халх. Келвр умштн, сурврмудт хәрү өгтн.

-Хөн кезә хурһлна? (хөн хаврар хурһлна)

-Нәәднр хөн кедү хурһ өгнә?(нәәднр хөн җил болһн сөң, эсклә икр хурһ өгнә)

- Хөөнә махн ямаран? (Хөөнә махн шимтә.)

Махна авъяс (Слайд)

Махар дееҗ бәрнә.

Дееҗд шаһа чимг, хавс, бор мах тәвдмн.

Дал ах, күндтә күүнд өгдмн.

Хөөнә махна шөләр гем эдгәдмн.

Хөөнә мах хүрмд авч одна.

Кедү мах иддг болвчн, махнаннь туск авъясмудыг медҗ йовхмн.

-Хөөнә махар олн зүсн хот кенә.

-Ямаран хот? ( махн шөлтәһән, дотр, цусн, толһа, шарсн элкн, һуйртсн махн, болн нань чигн.)

-Тадна дурта хальмг хот ямаран? (беерг, боорцг, дотр, шөлүн)

Махан идчкәд, ясмуд үлдәдг бәәҗ. Шаһа чимгәрн наадна. Далын мах идчкәд, далыг шинҗлнә. Далын тускар мадн цааранднь дасхвидн. Яс кемәлһн, “72 худл” тадн 8 класст дасхт. Ода болхла шаһа авад наадхм.

10. “Шаһа наадлһн”

“Тәәлвр тәәллһн” гидг наадн. Һардач нег шаһа һартан атхад, наадкстан үзүлнә. Күүкд шинҗләд, альк атхцд шаһа бәәсинь тәәлнә. Шүүсн күн һардач болна.

11. Физминутк. 

-Сәәнәр үзхин төлә, физминутк кехм

Темән адhм угаhар

Теегт йовна

Нүдәрн деегшән хәләвв,

Зүн талан, дәкәд барун талан хәләвв.

Толhаhарн гекнә

Хатханчг хәәнә

12. Темәнә туск домг

Ямаран кевәр хулһн литд орсна тускар тадн меддвт?

Җилмүд хувахд хулһн темән хойр хамгин сүл ирв. Негхн җил үлдҗ.

Эднд иим даалһвр өггднә. Кен түрүлҗ һарх нар үзхлә, терүнд җил күртх. Мектә хулһн темәнә бөкн деер һарад, түрүн болҗ нар үзнә.

 Тиим кевәр мектә хулһн аңхун темәг мекләд, хальмг литд орв.

13. Малын олз – тус

Ода болхла, кен ямаран олз – тус күрдг, бичтн. (карточкс)

-Үкр маднд ю өгнә? (Махн, үс, тос, өрм, ээдмг, дотр, ээзгә, чиксн махн, ноос, арс, өөк, үкрин төл - туһл)

-Мөрн маднд ю өгнә? (Махн, үс, чигән, дотр, арс, чиксн махн, мөрнә төл -унһн)

(Слайд) Мөрн ямаран олз - туста? (Мөрнә чигән (кумыс) гем – шалтг эдгәнә, мөрн тергәр аца зөөнә, эзтәһән хө хәрүлнә,урлданд орна.)

-Хөн маднд ю өгнә? (Махн, дотр, ноос, арс, өөк, хөөнә төл – хурһн, намрин хөөнә носар ишкә кенә.)

-Хөөнә ноосар ю өлгнә? (Махла, беелә, күзүвч өлгнә.)

-Темән маднд ю өгнә? (Үс, ноос, бул, өөк, төл өгнә)

(Слайд) Темәнә үсн үкрин үснәс йир өткн болна. Темән дулан бул өгнә. Буларнь кевс, көнҗл кенә. Кезәнә хальмгуд ноос ээрдг бәәҗ. Дәкәд тер утцар хувц-хунр өлгдг бээҗ.

14. Ду дууллһн

Өдгә цагт малын тускар дуд дала бәәнә. «Ээҗин хаша дотр» гидг ду дуулхмн

Ээҗин хаша дотр 
Ямана ишк бәәнә,

Мәә, мәә, мәә, мәә
Ямана ишк мәәлнә.
Ээҗин хаша дотр
Өвртә туһл бәәнә,
Мөө-мөө, мөө-мөө
Экән хәәһәд мөөрнә. 
Ээҗин хаша дотр

Бичкн уңһн бәәнә
Иң- иң, иң- иң

Экән хәәҗ инцхәнә. 
Ээҗин хаша дотр
Цаһан ботхн бәәнә,
Буу- буу, буу- буу

Экән хәәһәд буульна.

15. Рефлексия.

- Ода, күүкд, кичәлд яһҗ көдлситн шинҗлхмн.

Хальмгудт иим авъяс бәәнә: сансн санантн санад, тасм авад, моднд боодмн. Тана ширә деер тасм бәәнә. Эн тасмиг авад, моднд боотн.

- Эн кичәл таасгдсн болхла, шар тасмиг боотн.

- Невчк зовлӊта болхла, ноһан тасмиг боотн.

- Йир зовлӊта болхла, улан тасмиг боотн.

- Кичәл чилв, эндр цуһар сәәнәр көдлүт (Темдг тәвлhн)

Хальмг келән сәәнәр меддг бәәҗт, йир гидгәр байрлҗанав! Сәәнәр көдлсндтн ханлтан өргҗәнәв!

16. Ашлвр.

Йөрәл

Идән – чигән элвг – делвг болҗ,

Хөн малын төлнь өсҗ,

Үкр малын үснь элвгдҗ,

Мөрнә гүүдлнь хурдн болҗ,

Темәнә ботхн цатхлң болтха!

Җил ирвәс ɵсч, ɵргҗ,

Дɵрвн зүсн малан ɵскҗ,

Менд-амулӊ цуһар бәәцхәй!

-Төрскн-хамгин эңкр һазр. Күн болһн альд йовв чигн эврәннь төрсн һазран мел санна. Альд йовв чигн, мартлго, зүркндəн, седклдəн хадhлҗ, сурhулярн, кесн көдлмшəрн эк – эцкиннь нер, hазр – уснаннь нер дуудулх тадн зөвтəт.