Продвижение экологической культуры узбекских предков на поколения

ЁШЛАРДА ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА АЖДОДЛАРИМИЗНИНГ БОЙ ЭКОЛОГИК МАЪНАВИЙ МЕРОСИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ЎРНИ.

Лойиҳа муаллифи:

Андижон давлат университети Педагогика факультети БТСТИ-таълим йўналиши талабаси

Исманова Дилором

Лойиҳанинг долзарблиги:

Маълумки, бутун жаҳон бўйлаб юзага келаётган кўплаб экологик муаммолар инсонларда экологик маданиятнинг етарлича шаклланмагани, аксариятимизнинг экология ва атроф-муҳит муҳофазаси борасидаги билимларимизнинг саёзлиги натижаси эканлиги мутахассислар томонидан тасдиқланган.

• Ушбу лойиҳа айнан ёшларнинг экологик маданиятини оширишга қаратилганлиги билан аҳамиятлидир.
• Лойиҳанинг янгилиги шундаки, ҳали ҳеч қаерда аждодларимизнинг ўтмидаги бой экологик маънавий мероси тарғиб қилинмаган

Муаммо:

• Аксарият ёшлар экологик маданият тушунчаси ва экологик муаммоларга қарши курашиш ҳақида билмайди ва амал қилмайди
• Ёшлар халқимизнинг ўтмишда не чоғлик бой экологик маданият билан яшаганликлари хақида хабардорми ?

Ечим:

Ҳар бир ёш авлод онгига экологик маънавиятни сингдириш керак. Бунинг учун;

• Ўқув дарсликларга аждодларимизнинг эко-маънавий меросини киритиш лозим
• Шоҳкўчаларнинг кўзга кўринадиган жойларига, дўконлар-у бекатлар деворларига халкимизнинг қадим экологик маданиятини акс эттирувчи сурат-у сатрлар осиб қўйиш керак
• тадбирларда сахна кўринишлар, чиқишлар қилиш керак
• оммавий ахборот воситаларида экологик маданит тарғибини кучайтириш жоиз деб ўйлайман

Экологияни соф ҳолда сақлаш фақатгина эколог-табиатшуносларнинггина вазифаси эмас. Атроф табиий муҳитни, яхшилаш хар биримизнинг бурчимиз ва бу қўлимиздан келади. Масалан, биргина кўчат экиш, ҳовлимиздаги бўш ерни гулзорга айлантириш билан айни шу мақсадга хизмат қилаётганимизни унутмаслигимиз керак.

Чиқиндиларни дуч келган жойга,аралаш-қуралаш қилиб улоқтирмасдан, махсус жойларга, ажратиб ташлаш даркор. Масалан, кераксиз қоғоз, картонларни бошқа чиқиндиларга қўшиб яроқсиз холга келтиргандан ёки ёқиб хавони захарлагандан кўра йиғиб, махсус жойларга топшириб жамиятга, иқтисодиётимизга наф келтирган яхши эмасми?

Ёшларда экологик маданиятни шакллантириш учун ҳаво қатламига зиён етказадиган, атроф-муҳит мувозанатини бузиб, инсон саломатлигига зарар берадиган ҳолатлардан бири бўлган хазон-у чиқиндиларни ёқмасликни аҳоли ўртасида кенг тарғиб қилиш лозим.

Ушбу ҳолатни олдини олиш учун сайргоҳ-у боғларга, ўқув муассасалари-ю, иш ва турар жойларига хазонни ёқмаслик , у тупроқ учун бебаҳо озуқа бўлиши мумкин лиги ёзиб қўйилган огоҳлантирувчи лавҳалар ўрнатиш, оммавий ахборот воситаларида бот-бот шу хақда маълумот-у видео-роликлар бериб борилиши жойиз.

Кўпчилик талабалардан экология ва унинг муаммолари нималарда акс этади деб кичик сўровнома ўтказганимизда улар дунёдаги энг улкан  муаммолар тўғрисида тўхталишди. Жуда соз,аммо кўз олдимизда рўй бераётган,ўзимиз бевосита бажарувчисига айланаётган салбий одатларимизни (тамаки чекиш , хазон ёқиш ,чиқиндиларга нотўғри муносабатда бўлиш, сақичларни турли жойларга ёпиштириб кетиш ва ҳ.о ) качон тарк этамиз.

Сувни тежаш, чиқиндини камайтириш, очиқ турган сув жўмрагини ёпиб қўйиш, ерда ётган қоғоз ёки целлофан халтачани олиб, махсус жойга ташлаш, балки майда-чуйда, аҳамиятсизга юмушга ўхшаб кўринар, аммо мана шулар одамнинг экологик маданиятидан дарак беради, экологик вазиятни яхшилашга бизнинг ҳиссамиз бўлади.

Ёшларда экологик маданиятни шакллантириш учун биринчи ўринда ўз халқининг азалдан таркиб топган экологик маънавий меросини уларга англатиш лозим. Ана шунда авлодлар аждодларидан андоза олган ҳолда, анъаналарни давом эттиради.

Халқимизнинг экологик маънавий меросига назар солсак, ўтмишда ота-момоларимизнинг юксак экологик маданиятига эга бўлганликларига амин бўламиз.

“ Ётиб еганга тоғ ҳам чидамайди”.

• Масалан, кўп ривожланган давлатлар ўз табиий бойликларини иложи борича, сақлаб қолиш йўлидан бормоқда. Зеро, ўзбек халқининг севимли нақли билан айтганда “ётиб еганга тоғ ҳам чидамайди”. Аммо мана шундай оқил халқнинг биз фарзандлари ота-боболаримиз ўгитларига амал қилмасдан, электор токи, газ ва сув каби унсурларни тежамасдан, худди улар тугамайдигандек ишлатмоқдамиз.

Ўзбек ҳалқи орасида “увол” деган тушунча эскиттан жуда кенг тарқалган. Табиат унсурлари яъни сув, тупроқ, ўсимликлардан бемақсад фойдаланиш увол саналган.

Бугунги кун аксар ёшлари увол нималиги яхши билмайди ҳам.

• Увол қилмаслик, ножўя иш қилмаслик, бирор нарсани бекорга сарф қилмаслик, тежамкор бўлишлик баъзилар уйлагандек хасислик белгиси эмас. Бу юксак экологик маънавият белгисидир.

. Ахлоқсиз харакатлар, яъни одамнинг меъёридан ортиқ еб ичиши, қаттиқ кулиши ёки ўт ўланларни пайхон қилишига йўл қўйилмаган

• Ердан нотўғри фойдаланиш натижасида Ер юзида 1990 йилдан бери ҳар йили 6 миллион гектар ер деградацияга учраяпти, яъни мутлақо яроқсиз ҳолга келаяпти.

• Ота боболаримиз она ерни ҳурмат қилишган,уни ризқ рўзимиз манбаи деб билишган. Экин экиладиган ҳар бир қарич ерга муфассал ишлов берилган. Ерга ўғит қўшмасдан ишлов берган одамни қаллоб деб аташган. Ердан текинга ҳосил ундиришни гуноҳ деб ҳисоблашган.

Вставка рисунка

Ерга бекордан бекор таёқ уриш ҳам гуноҳ ҳисобланган. Буни ернинг тинчлигини бузиш деб билишган.

Вставка рисунка

Минглаб гектар ерлар ҳайдалмасди ҳам,яйлов сифатида фойдаланилмасди ҳам. Табиатнинг бир қисми асл ҳолида сақланарди бу табиатда экологик мувозанатни ушлаш учун хизмат қиларди

Чучук сувнинг меъёридан ортиқ ишлатилиши натижасида яқин 10-15 йилда сув муаммоси бутун дунё аҳолиси олдидаги глобал масалага айланди.

Вставка рисунка

Сув қадимдан олтин мисоли қадрланган. Ўзбек ҳалқида “сув бор жойда ҳаёт бор” деган нақл бежиз эмас. Шу боисдан ўлкамизда сувни азалдан асраб-авайлаб,тежаб тергаб фойдаланишган. Сувни бехуда оқизиш увол ҳисобланган. Уни турмушда ҳам,деҳқончилик ишларида ҳам тежашган.

Вставка рисунка

Сув тилла баҳосида юрганлигига қарамасдан ўлкамизда қадимдан кунига камида 3- 5 марта ювиниш одат тусига кирганди. Бу эса халкимизнинг “экосанитариясидан”дарак беради. Айни пайтда бир томчи ҳам сувни исроф қилмасликка ҳаракат қилинарди

Оқар сувлар ариқларнинг то бошиданохиригача тоза ва шишидек тиниқ сақланарди.. Сувга умуман бирор нарса ,ҳатто тош ҳам ташлаш мумки эмас эди. Сувга ҳурматсилик қилган одамлар қаттиқ койилар ва жазоланарди. Мабодо бундан 40 -50 йиллар муқаддам ҳам ,кимнидир сувга тупурганини кўришса ,одамлар уни ақлдан озган деб ўйлашарди.

Вставка рисунка

Бугунги кундачи, бемалол анҳор-у сойларга чиқинди ташлаймиз, уларни тозалашни ўзимизга эп кўрмаймиз.

Вставка рисунка

Яна бир мисол уй жой қурилишини олайлик. Асосан маҳаллий табиат унсурларидан тикланган уй жойлар ва бошқа қурилишлар ўта тежамкор усул билан оқилона қурилган. Уй жойлар асосан пахсадан тикланган,уларнинг томлари эса терак ва қамишлар билан ёпилган. Қурилишлар учун ёғоч ускуналар ҳар доим етарли бўлган. Чунки ҳар бир оилада ўғил туғилиши биланоқ бир иморатга еткулик терак экиб қўйилган.

Мана шу анъанани яна тиклаш жойизмикан деб ўйлаб қоламан

Вставка рисунка

Экологик маънавиятининг яна бир кўрсаткичи – атроф муҳитни озода асраш, шу жумладан танини,хонадонини,

чорбоғини ,жамоат жойларини,табиатни тоза сақлашдан иборат.

Азалдан уй ичи ҳамда ҳовли ҳар куни тозалаб,супурилади. Ўн беш йигирма кунда уй ичи қоқиб солинарди, кўрпа тўшак офтобга ёйиб олинарди. Бирор сиқим ҳам ахлат қолмасди.

Хазонрезгилик пайтда дарахт барглари ерга кўмиб қўйиларди ва улар ер остида чириб ўғит вазифасини ўтарди

Вставка рисунка

Вставка рисунка

Ҳовлини ҳеч замонда ариқ томонга қараб супуришмасди. Мева чеваларнинг пустлоқлари мол,қўйларга берилар, овқат қолдиқлари ва суяклар итга ташланарди. Агар хўжаликда бундай ҳайвонлар бўлмаса,улар хайвони бор қўшниникига чиқариларди. Кўпгинп оилаларда ҳозир ҳам шу одатга амал қилинади.

Қадимдан деҳқончилик мавсуми эрта баҳорда ариқларни қазиш ва тозалаш,тартибга келтириш , ҳовузларни мустаҳкамлаш,йўл кўприкларни тузатишдан бошланарди. Бу ишларнинг ҳаммаси ҳашар йўли билан қилинарди.

Вставка рисунка

Деҳқончилик ишининг кейинги босқичи далаларни ўт -ўланлардан,буталардан қуриб қолган шох -шаббадан тозалашдан иборат бўлган. Тўқайлар ва бошқа жойлар қуриб қолган шох- шаббалардан тозаланарди,шу тариқа у ердаги дов -дарахтларнинг ўсиши учун шароит яратиларди.

Вставка рисунка

Юқорида айтиб ўтганларимиз халқимизнинг экологик маънавий меросининг мингдан бир улушини ташкил қилади. Кўрниб турибдики,халқимизда экологик маънавият қадимидан юксак бўлган

CENTRAL ASIA, THE UZBEK PEOPLE LIVING IN ENVIRONMENTALLY SPIRITUAL HERITAGE

ISMANOVA DILOROM1

1 at Andijan State University

Тип: статья в журнале - научная статья Язык: английский

Номер: 10 (69) Год: 2017 Страницы: 100-103

Ёшларда экологик маданиятини шакллантиришда аждодларимизнинг мана шундай бой экологик маънавий меросидан фойдаланиш лозим. Ҳар бир ёш авлод онгига буларни етказиш керак. Бунинг учун буларни дарсликларга киритиш,шоҳкўчаларнинг кўзга кўринадиган жойларига, дўконлар-у бекатлар деворларига халкимизнинг қадим экологик маданиятини акс эттирувчи сурат-у сатрлар осиб қўйиш керак, тадбирларда сахна кўринишлар, чиқишлар қилиш керак ва оммавий ахборот воситаларида кенг ёритиш жоиз деб ўйлайман. Чунки, халқимизнинг экологик маънавияти қадимдан юксак бўлган. Биз ёшлар уни янада яхшироқ ўрганишимиз ҳамда бу меросни ҳозирги шароитда фойдаланиш имкониятларини топишимиз керак.

Эътиборингиз учун ташаккур!

Biz buni uddalaymiz…