Тыва дыл болгаш чогаал кичээлдеринге
технологтуг картаныё тургузуу
А.М.Моге-Хурен
Кызылдыё Л.С.Новикова аттыг 7 дугаар ортумак
Школазы ныё тыва дыл, чогаал башкызы
Федералдыг к\р\нениё ==редилге стандарттарында (ФК+С) негелдези, кичээлдиё технологтуг картазы - амгы \ениё башкылаашкынында чаа ч\\л.
Технологтуг карта – башкы биле ==реникчиниё аразында ажыл-чорудулганыё хевирлерин бедидер, делгемчидер чижек план-конспект.
Мурнунда турган кичээл планындан технологтуг картаныё ылгалы - тургузуунда. Картаны тускай таблица езугаар чорудар: ==редилге болгаш практиктиг метод, аргаларны чогаадыкчы езу-биле киирип, ==реникчиниё ханы билиг алырыныё болгаш медээ-коммуникативтиг ажыл-чорудулгазын шиитпирлээринче угландырар. Технологтуг картага ажылдаарынга бот-башкарылганы берип турар янзы-б\р\ хевирлерни киирер: дидактиктиг оюннар, ребустар, кроссвордтар, тестилер… .
Технологтуг карта ийи кезектен тургустунар
1.Эгези (эге бажы)
2.Кичээлдиё тургузуу
Картаны долдуруп тура, ийи чаа билиишкинни сагыыры чугула
1.Кичээлдиё организастыг кезээнге, ==реникчиниё сагыш-сеткилинге таарымчаалыг х==нн\ киирери-биле 2-3 минутаныё коллективтиг оюн хевирин чорудар. Ону орус дылда (психологтуг релаксация) деп адап турар.
М.Прохоровтуё (Советский энциклопедический словарь)1128 дугаар арында тайылбыры «релаксация» латин дылдан «кандыг-бир кижиниё азы ч\\лд\ё кошкаш кыныры» диген. Моон алгаш т\ёнээрге, «сагыш-сеткилдиё таарымчалыг х==н\» болур.
2. Быжыглаашкын кезээниё соонда, ==реникчиниё билиин т\ёнээри-биле, башкы янзы-б\р\ айтырыг-харыыны чогаадыкчы арга-биле чорудар. Ындыг кезекти орус дылда (рефлексия) деп адап турар.
С.И.Ожеговтуё орус дылдыё словарында (словарь русского языка) «рефлексия» деп с=ст\ё тыва дылче очулгазы «бодунуё иштики сагыш-сеткилиниё байдалын чырыдып т\ёнээри» дээн уткалыг. Кичээлдиё бо хевиринге кыска \е дургузунда карточкаларны, кыска мергежилгелерни, экранда д\р\мнерни уламчылаар дээн чижектиг ажылдарны чогаадыкчы езу-биле башкы чорудар.
6-гы класска «Кылыг с=з\н\ё даар наклонениези» деп темага технологтуг картаныё 1-ги, 2-ги кезээниё чижек тургузуу.
Технологтуг карта
1-ги кезээ
Эртем | Тыва дыл |
Класс | 6 «в» |
Кичээлдиё темазы | Кылыг с=з\н\ё даар наклонениези |
Кичээлдиё хевири | чаа теманыё тайылбыры |
Педагогтуг технология | медээ-коммуникативтиг, кадыкшылды камгалаарыныё, номчуп, бижип тургаш боданырын сайзырадырыныё, оюннарлыг, ==реникчилерниё иштики сагыш-сеткилин ажыдарынче угланган технологиялар |
Кичээлдиё чедип алыр т\ёнелдери | кичээлден: мергежилге, с=з\глелден кылыг с=з\н\ё даар наклонениезиниё хевирин тодарадып билир, тывар =ске эртемнер-биле харылзаазы: орус дыл, тыва чогаал (улустуё аас чогаалы) эртемнеринден харылзаалыг медээни чыып, деёнеп билири |
Ажыглаар арга, методтар | индукция, деёнелге; башкының с=з\, беседа, хайгаарал, ==реникчилерниё бот-тывынгыр ажылы, к=рг\з\п тайылбырлаарының методу, дилеп тыварының методу, очулга ажылы |
Ажылдаарыныё хевирлери | шупту; б=л\ктеп; эжи-биле; боду хуузунда; |
Менеджерлиг: | ажылдыё \езин ч=п ажыглаары; |
Б\г\ талалыг ==редилгениё ажыл-чорудулгазын боттандырары (Б+А азы УУД) | Башкарлырының Б+А: салдынган сорулгаларга даянып, бодунуё ажылын планнап билири, кичээлдиё сорулгазын тодарадып билири; шилип алган шиитпирин бадыткап билири, кичээлдиё т\ёелин \нд\р\п билири Бот-хуузунуё Б+А: бодунуё бодалын шын, тода илередип, туружун камгалап билири; Билип алырыныё Б+А: материалды системалыг болдурар, мурнуку кичээлдерге алган билиин системажыдар, ном-биле ажылдап, кол ч\\лд\ тодарадып билири, янзы-б\р\ деёнелдиг даалгалар-биле ажылдаар, берге айтырыгларны шиитпирлээр, ч\н\ кылырын тодаргай тургузуп билир. |
Дерилгези | мультимедиялыг ажыл: д\р\мнерге презентация, экранда темага хамаарышкан чижектер |
Технологтуг картаныё 2-ги кезээ.
Кичээлдиё чорудуу:
Таблица езугаар кичээлдиё чорудуунда кирип турар кезектер:
Кичээлдиё чорударыныё технологиязы, \рг\лч\лелдии.
Башкыныё кылып чорудар ажылы.
+=реникчиниё к\\седир ажылдары.
Кандыг т\ёнелдерни чедип ап болуру (Б+А азы УУД)
I.Организастыг кезээ (1 мин)
Уругларныё иштики сагыш-сеткил х==н\н кичээлге белеткээри(психологтуг релаксация).
-Экии, уруглар! Б=г\н школаже ==р\шк\л\г келген болзуёарза, солагай холуёарны бедик к=д\р\ёер. Кичээлге ажылдаарынга белен болзуёарза, оё талакы холуёар =р\ к=д\ргеш, оожум чайыёар. Холдарыёар куду бадыргаш, боттарыёарже к=рж\п, х\л\мз\р\ёер. Эр-хейлер, силерниё сагыш-сеткилиёер кезээде ==р\п чоруурун к\зедим!
II. Онаалга хыналдазы (4 мин)
- Онаалгада бердинген ажылды дыёнадыёар. Салдынган айтырыгда кылыг с=з\ кандыг хевирде илереттинди, уруглар?. Эрткен кичээлге ==ренген темавыстыё адын айтырыгныё харыызы-биле холбаёар (Тема: Кылыг с=з\н\ё дужаал наклонениези)
- «Фольклор» деп с=ст\ё утказын канчаар билип турар силер? (слайд 1)
- Аас чогаалыныё жанрларын адаёар.
- Кыдыраажыёар ажыткаш, ай-х\н\н бижип алыёар.
- Чаа теманы бижиир одуругдан арттырып алыр силер.
Ажылдаарыныё байдалы
- Экранда бердинген домактарны уламчылавышаан, кыдыраашка бижип алыёар. (слайд 2)
Даг к=рбейн эдээё …, суг к=рбейн идииё … .
Эргээ ==рениринден бергээ … .
Кижини багай …, кидисти чуга … .
Аныяаёдан адыё … .
- Аас чогаалыныё кандыг жанрында домактарны бижидиёер?
- \легер домактарда кылыг с=з\н\ё кандыг хевири ажыглаттынды?
Дужаал наклонениезинге хамаарыштыр ниити т\ёнелди \нд\р\ёер, уруглар.
III.Чаа теманы шиёгээдириниё киирилде кезээ (3 мин.)
Аас-биле ажыл: силерниё мурнуёарда, аас чогаалыныё бир хевиринде парлаттынган ажыл бар. Ону аянныг номчуёар.
Билдим-билдим биче шынаа, (слайд 3)
Шынаалаза - шыргай сериин,
Серииннезе - сериин чайлаг,
Чайлаглаза - чаагай сиген,
Сигеннезе - кажаа долар,
Доларлаза - доскаар хойтпак,
Хойтпактаза - амданныг чем.
- аас чогаалыныё жанрын тодарадыёар (д\рген чугаа)
Бижимел ажыл: д\рген чугаада кылдыныг илередип турар с=стерни кыдыраашче ушта бижип алыёар. (слайд 4)
Шынаалаза, серииннезе, чайлаглаза, сигеннезе, доларлаза, хойтпактаза
- бердинген кылыг с=стериниё харыылаттынар айтырыын бижиёер.
Канчалза? (слайд 4)
- утка талазы-биле бо кылыг с=стери ч\н\ илередип турарыл? (к\зел илередип турар)
IY. Чаа теманыё тайылбыры (15 мин)
Ном-биле ажыл:
- 128 дугаар арында д\р\мн\ кичээнгейлиг номчуёар.
- Чугаалап турар кижиге к\зенчиг кылдыныг илередип турар кылыг с=з\н\ё хевирин ч\\ деп адаар бис? Ч\\ деп теманы б=г\н ==ренир бис, уруглар?
-Теманыё адын арттырып алган одуругже киир бижип алыёар.
Кылыг с=з\н\ё даар наклонениези (слайд 5)
Словарьлыг ажыл (бижимел)
- даар деп с=ст\ё утказын канчаар билип турар силер? +=реникчилерниё чижектери (кандыг-бир ч\\лд\ё б\де бээрин к\зээни)
Дараазында бердинген чижектерниё утказын тайылбырлаёар(слайд 6)
Кылыг с=з\н\ё даар наклонениези – х=йлеёниё чеёин даар
- бердинген домактарда с=стер ч\\ деп теманы сагындырып турар-дыр силерге? (омонимнер).
- Омоним деп ч\л ол? Эр-хейлер!
- Бо темадан билип алыксап турар ч\\л\ёерни кыдыраашка =ён\г будуктуг ручка-биле бижип алыёар. Харыызын бижиир хос одуругдан арттырып алыр силер.
(2-3 ==реникчиниё айтырыын дыёнаар)
-мергежилге 251 (бижимел) арын 128
-мергежилгеден темага хамаарышкан т\ёнелди \нд\р\ёер. Ч\н\ билип алдыёар?
Морфемниг сайгарылга
- кичээл эгезинде номчаан д\рген чугаада, дакпырлап бижээн с=стерни ушта номчуёар.
серииннезе, сигеннезе (слайд 7)
-кылыг с=з\н\ё д=з\нге -зе деп кожумак немешкенинден утказы ч\н\ илереди бээрил? (даап бодаашкынны)
-дакпырлап бижээн с=стерниё шын бижилгезинге т\ёнелди \нд\р\ёер.
-Мергежилге 253 арын 128 (бижимел)
-мергежилгеден т\ёнелди \нд\р\ёер. Чаа ч\н\ билип алдыёар?
- Орус дылда база ындыг наклонение бар, кым билирил?
-Оларны деёнеп к=рээлиёер
(слайд 8)
Кылыг с=з\н\ё даар наклонениези | Условное (сослагательное) наклонение |
Кылыг с=з\нге | Образуется от основы неопределенной формы глагола |
чаёгыстыё, х=йн\ё санында 1,2,3-к\ арыннарда кожумактарныё дузазы-биле тургустунар | при помощи суффикса –л и частицы бы (б) |
Кылыг с=з\н\ё соонга немежир | Частица может стоять после глагола и перед ним, может быть отделена от глагола другими словами |
Ойназыёза. Эштерим-биле ужудукчу болуп ойназымза. | Играл бы. Я бы с друзьями в летчики поиграл. |
- таблицаны кыдыраашче бижип алыёар
IV. Кадыкшыл минутазы (2 мин)
Y. Баштайгы быжыглаашкын (==реникчиниё тайылбырындан тургустунар) (4 мин.)
Очулга ажылынга мергежилге
- Мергежилге 254 (бижимел) арын 129
- бердинген домактарныё орус болгаш тыва дылче очулгазында ылгалы ч\дел?
- Таблицага даянып, т\ёнелден \нд\р\ёер. Ч\н\ билип алдыёар?
YI. Быжыглаашкын (6 мин.)
Кылыг с=з\н\ё морфологтуг сайгарылгазыныё \легери ар.129
С=з\глел-биле ажыл (==реникчи б\р\з\нге саазында парлааш, столдарда салып каан)
Бир эвес биске чылыг кидис =г болгаш оода чадаарда х\нде бир катап чип алыр хире чем бар турган болза, кыш д\жерин ==р\п манаар ийик бис. Бистиё чадырывысты долгандыр эмгежок тейлер бар. Орта чуёгулап турза, кайы-хире эки дээр! Хар чаап, соой бээрге, хар-биле шивээлер, кижилер, инектер, хойлар тудуп ойнаан болза, Мергенниё ол чарыында шыргай аразынга койгун, торлаа дузактаан болза, кандыг дээр!
Онаалгазы:
- чогаалдыё авторун, адын адаёар.
-даар наклонениениё кылыг с=стерин ушта бижээш, тургузуун сайгарар.
-чаёгыс кылыг с=з\нден шилип алгаш, морфологтуг сайгарылгазын кылыр.
-ийиги домактыё морфолог-синтаксистиг сайгарылгазы
YII.Кичээлдиё т\ёнели (Рефлексия). Демдектерни салыры. (3 мин.)
Кижи б\р\з\ =ён\г будук-биле аёгылап алган, темадан билип алыксаан ч\\л\ёерниё дужунга харыыны бижиптиёер. +=реникчи б\р\з\н\ё айтырыг – харыызын класс кичээнгейлиг дыёнаар. Кичээлге салып алган сорулгаёар к\\сеттинген деп шупту билдивис, байырны чедирип тур мен. Эр-хейлер, уруглар!
YIII. Бажыёга онаалга (2 мин.) (слайд 9)
Т=рээн чогаалда ==ренген темалардан кылыг с=з\н\ё даар хевиринде 4-5 чижектен ушта бижиир.
1 кылыг с=з\н\ё морфологтуг сайгарылгазы.
Даар деп с=ст\ё фонетиктиг сайгарылгазы.