Къарабудагъгент бир номерли Абдуллаев Гьасан Мухтаровични
атындагъы орта мактап.
Къумукъ адабиятдан 7 класда дарс.
Дарсны темасы: Йырчы Къазакъ. «Гетгенибиз гекша марал гюз эди»
Муаллим:
Гаджиева Райсанат Алавутдиновна
Дарсны темасы: Йырчы Къазакъ. «Гетгенибиз гекша марал гюз эди»
Дарсны мурады:
1. Шиъруну чебер охума уьйретмек.
2. Англашылмайгъан сезлени уьстюнде ишлемек.
3. Маъна якъдан ачыкъ этмек.
Доскада Й. Къазакъны сураты.
Дарсны барышы:
1.Уьйге берген ишни сорав.
Й. Къазакъны яшаву ва яратывчулугъу гьакъда охувчулар хабарлай.
Бир охувчу доскагъа чыгъып Й. Къазакъны гьакъында хабарламакъ учун план яза:
Яш йыллары.
Йырчы Къазакъ деген атгъа ес болгъан оьмюрю.
Шавхалны къаласында.
Атабай булан Къазакъ.
Сибирдеги йыллары.
Сибирден сонггъу девюрю М-апенди Оманов булан ювукълугъу.
Й. Къазакъны оьлюмю.
Й.Къазакъны 188 йыллыгъы.
Шу плангъа гёре охувчулар туруп-туруп хабарлай.
Муаллим:
Бугюн сизин булан Й. Къазакъны яшаву ва яратывчулугъу булан таныш болдукъ. Оьзюню девюрюнде, оьзюню девюрюнден сонг да, гьали де, маданиятны, адабиятны гьакъында герти ёлуна тюзлеп, нечесе минглер булангъы башланы онгаргъан бизин чебер адабиятыбызны баш байракъчысы, асылланы, да асылы болуп ал сыдрасында абдырамай адамай токътагъан арслан эр – Йырчы Къазакъдыр. Бугюнлерде ол бизин арабызда ёкъ буса да ону оьлмежек хыяллары, тил къудраты аталар сезлерине ва айтывларына къайтып битген.Оьлчевге гиччи маънагъа уллу сатырлары яшай ва бизин учун уллу байлыкъ. Муна , бир нечелери булан сизин таныш этемен.
Эренлер деген булан эр болмас.
Агь, деген булан артмай кемеклер.
Агъасы оьлмек- ай мююзю чорт сынмакъ.
Ахшамлардан сонг гюн тувмас.
Батыр булан къурдаш бол.
Бузгъа минсе бюдюремес эр герек.
Гьакъыллы эсин ютмас.
Гьар даим де терси де онгдур насипни.
Ёкълугъун халкъдан гермес.
Заман гьали бизге шулай айлангъан,
Гьар-бир гьисап барып малгъа байлангъан.
Осаллар оьктем сейлер пулундан,
Кант эте деп айып этме ярамас,
Канадагъы гюн тиймейген юртлагъа.
Шайлы уланлар темтиретер ерни темир къазыгъын…
2. Янгы дарсны англатыв.
Муаллим доскада теманы яза:
Й. Къазакъ. «Гетгенибиз гекша марал гюз эди»
Муаллим:
Яшлар, биз сизин булан Йырчы къазакъны яшаву гьакъда хабарлайгъанда Шавхал Къазакъны ва ону къурдашы Атабайны Сибирге йиберген.
Огъар себеп Шавхалны къаласында Къазакъ да , Атабай да къыз къачыргъанлыкъ болгъан дедигиз.
Тюз! Шолай болма да болгъан. Тек Къазакъны Сибирге йибермеклиги янгыз шондан гьасил болгъанмы дагъы?
Гелигиз биз гез алгъа гелтирейик Къазакъ яшагъан девюрню. О замангъы къумукъланы тарихи гьалын. Къазакъ оьзю де айтгъанлай «питне девюрде» халкъ Шавхалны зулмусуну тюбюнде, сонг пачаны да зулмучу политикасын олардан сонг ерли бай-бийлени зулмусун гетерип, чегип, чыдамлыгъы битип,зар чегип турагъаноьздениуланланы яны болуп сёйлеп, оланы ич яшавун суратлап йырлайгъанын Шавхал ва ону якъчылары гетерип болмай. Олар Къазакъны яманлай, ондан къутулма сюе.
Муаллим: Йырны чебер охуй.
Къазакъ бу йырын Сибирге барагъанда язгъан. Йыракъ Сибирлеге Къазакъ булан Атабай алты ай ёл юрюген. Оланы туснакълагъа йиберген гюз айлар болгъан. Гюз айларда Дагъыстанны къумукъ юртларында, гелимлер гелип, емишлер чепленип, адамлар тойлагъа онгарыла болгъан.
Шолай гюнлерде оьз ватанындан йыракълагъа сюргюн этиле.
Йырны темасы: Къазакъ булан Атабайны Сибирге елда герген къыйынлыкълары.
Мурады: башларына гелген авур гьалланы ва бийлени пышдырыкъларын суратламакъ.
Муаллим: Йыргъа англатывлар бергинче сезлюк иш:
Гекша марал гюз эди- гюзню лап къызгъын вакътиси, табиат лап бай емишли, къушлу, тюрлю ийислер, тюслер.
Боз топуракъ болжал тутгъан ер - оьлгенде гёмюлеген ери.
Чер булан чер - къара къайгъы деген маънада.
Салагь - жумагюн тюш намазгъа чакъырагъан вакъти.
Язатайым – оьзлени оьмюрюндеги оьзден уланлар.
Гёзлеринден бюлдюр -бюлдюр яш сала- языгъы гелип, гёзьяш тёгюп йылай.
Терени мол - бек терен
Асхарланы къыйын –тынчы тенгдир- Асхарлар мунда оьзденлер, оьктем уланлар, асхарлагъа бир къыйын, бир тынч болур, чыдамлы болма герек деген маънада.
Атолуну ат юреги ченгдирдеп- Атолу-толу ихтиярлы, абурлу, сыйлы адам: онуюреги ченгдир, атны юреги йимик оьктемдир, уллудур.
Мендир-мендир мен де бар - нече де къайпанмайгъан, оьктем адам мен де барман.
Берен къалгъыр дюнья – хужу къалгъыр , тюз къурулмагъан дюнья.
Шабагьатлы гюн -шатлы гюн.
Тетрадларына яздырып, сёзлени, жумлаланы эсинде сакълама тарыкъ.
Муаллим шиъруну гьар сатырын англата туруп охуй.
Муаллим: Бугюн биз сизин булан Й Къазакъны яшаву ва яратывчулугъу булан таныш болдукъ.Оьзюню девюрюнде, оьзюню девюрюнден сонг да, гьали де, маданиятны, адабиятны гьакъында герти ёлуна тюзлеп, нечесе минглер булангъы башланы онгаргъан бизин чебер адабиятыбызны баш байракъчысы,ассылланы да асылы болуп ал сыдрасында абдырамай адамай токътагъан арслан эр-Йырчы Къазакъдыр. Бугюнлерде ол бизин арабызда ёкъ буса да ону оьлмежек хыяллары, тил къудраты аталар сезлерине ва айтывларына къайтып битген.Оьлчевге гиччи маънагъа уллу сатырлары яшай ва бизин учун уллу байлыкъ.
Муна, шоланы бир нечелери булан сишин таныш этемен.
Эренлер деген булан эр болмас.
Агь , деген булан артмай кёмеклер.
Агъасы оьлмек- ай мююзю чорт сынмакъ.
Ахшамлардан сонг гюн тувмас.
Батыр булан къурдаш бол.
Бузгъа минсе бюдюремес эр герек.
Гьакъыллы эсин ютмас.
Гьар даим де терси де онгдур насипни.
Екълугъунг халкъдан гёрмес.
Заман гьали бизге шулай айлангъан.
Беклешдирив:
1. Шиъруну охувчулар чебер охуй.
2. Сонг булай иш этме ярай.
3. «Гетгенибиз гёкша марал гюз эди» деген шиъруну биз нече гесекге бёлюп болабыз?
Гьар бёлюкге баш салайыкъ.
Гесек-гесек этип охуп , шулай башлар сала.
Сибирге сюргюн этилме себеп.
Къабакъ булан Атабайны Сибирге ёлунда гёрген къыйынлыкълары .
Этген ишине гьёкюнчю, Къайпанмай. Атолуну ат юреги генг.
Шавхалны ва ону якъчыларыны келпетин ачыкъ этив.
Артдагъы гесекни исбатлайгъан булай сатырлар:
Языкъланы яшлай башын тас этип
Йибермеге шавхал бийим уста бар.
Муаллим: Къазакъ оьзю де айтгъанлай, къышны сувукъ гюнлерин эменден дос-къардашдан агьлюсюнден айрылып узакъ ерлеге яяв ва къол-аягъы бугъавлангъан кююнде гьайван йимик гьайдалы туруп, къыйынлыкъларда Сибирге ете. Къазакъ ёлда чёкген азап, бир зат да болмай къала. «Тийишли «ерине етишген сонг, бир якъдан ялкъыв, экинчилей бугъавлу туснакъ, ону темир челтирни ичине салгъан арсландай оьз-оьзюне кюстюнюп турмагъа борчлу эте.
Къазакъны Сибирге барагъан ёлда гёрген азаплыкълары ону дагъыдан дагъы бай-бийлени яхшы таныма, олагъа тюз багьа берме. Шамхалдан умут этеген инсанлыкъны бир де ёкълугъуна гёзюн ачгъан. Ол оьзлер янгыз тюгюл экенине «Бизин йимик гетген нече , къайда ёкъ!» - деп мюкюр бола. Тек ону бир гюч де енгме болмагъан.Ону теренгьакъыллы сёзлери бугюнде де уьлгю, бугюнде де дарс, оьлмежек илму китап, гьар бети, гьар сатыры бизин къумукъ миллетни тарихи, ою, яшаву.
Уьйге иш: «Гетгенибиз гёкша марал гюз эди» деген шиъруну чебер охуп, язгъан сёзлени маънасын уьйренип, къургъан плангъа гёре шиъруну маънасын ачыкъ этигиз.
Натижа этив:
Й Къазакъ шу шиърусун къачан язгъан?
Оьзлени Сибирге йиберегенни себеби янгыз къыз къачыргъаны тюгюлю Къазакъ англаймы?
Шо заманларда къыз къачырса Сибирге йибере болгъанмы? Не эте болгъан?
1 898
33 213 
