Жаңы тарых. 8-класс. Иран мамлекети.

XVIII к. Аягы XIX к ортосунда.

Терминдер :

• Халисе- мамлекеттик жер,мураска калтырылуучу феодалдык жерлер;
• Вакф- дин кызматкерлеринин жери;
• Райят- дыйкандар
• Шах-бардык жердин ээси
• Илят-көчмөндөр жана жарым көчмөндөр;
• Садр-азан- примьер министр;
• Вазир- минисьрлер;
• Эялет- провинция
• Велает-область.

Иранда кол өнөрчүлүктө-цехтик түзүлүш сакталган.

• Чыт,жибек,килем,темир,жезден жасалган буюмдар өндүрүлгөн.
• Тышкы соодада өнүгүү анча болгон эмес.

• Негизинен Иран килемдери азыркы учурда деле өзгөчө орунда. Эң байыркы килеми Эрмитаж музейинде тарыхый экспонат катары турат.

Европа державалаоынын Иран үчүн болгон күрөшү.

Россиялык империялык бийлик Закавказьени ээлеп алууну көздөшкөн.

Закавказье үчүн күрөш биринчи орус-иран согушуна алып келди.1804-жылы согуш башталып,орус аскерлери Ирандын көп жерлерин өзүнө каратып алды.Болгон окуялардан улам ортодо сүйлөшүүлөр жүрүп ,1813-ж 12-октябрда Гүлстан келишимине кол коюлат.

• XIX к. Башында жакынкы Чыгышты ээлеп алуу үчүн Англия жана Франция Ирандын ички иштерине активдүү кийлигишип,өз калониясына айландырууну көздөшкөн.
• Англия иран менен 1801-жылы 4-январьда саясий жана соода келишимин түзөт.
• Англиялык соодагерлер Ирандын бардык портунда эркин соода кылууга жана өлкөдөн алымы жок эле алып чыгып кетүүгө укуктуу болгон.

Түркмөнчай келишими .

26-ж июлда шах армиясы күтүүсүздөн орус армиясына кол салган. Алгач орус армиясы чегине баштаган, бирок алар абалды тез эле оңдоп, англичан инструкторлору тарабынан үйрөтүлгөн Аббас мырзанын армиясынын чабуулдарын токтотуп аларды чегинүүгө мажбур кылышкан.1827-ж октябрда орус армиясы Ереванды андан кийин Тербиз, Хой,Маранд жана башка шаардарды ээлешкен.

1828-ж 10-февралда Түркмөнчай келишими түзүлөт. Анын негизинде Армениянын чыгышы Россиянын курамына кирген.

Түркмөнчай келишиминин негизде XIX к биринчи жарымында орус-иран согушу аяктаган. Келишимден кейин Иранга элчи болуп А.С Грибоедов келген

1821-1823 жж Иран- түрк согушу

Бул согуш чек ара чыр -чатагынан келип чыккан.Англичандардан жардам алып турган.Иран армиясы түрктөрдүн бир нече шаарларын ээлеп алышкан. 1823-жылы Эрзурум тынчтык келишиминин негизинде басып алган жерлерди жеңишке жетишкен Иран шахы кайра кайтарып берген,себеби, Россия менен согушка даярданып жатып, шах Осмон империясы менен мамилесин үзгүсү келген эмес.Түрк –Иран согушунан кийин шахтын айланасындагылар,дин өкүлдөрү жана англичандар Россияга каршы согуштук пропагандалоону жүргүзүшкөн.

1848-ж Бабиддер

сентябрда көтөрүлүш чыгарышкан. Бабиддерге 2 миңден ашык дыйкандар жана кол өнөрчүлөр кошулушкан. Дыйкандар Бабиддерге азык-түлүк ташыса, кол өнөрчүлөр курал – жарак даярдап берип турушкан. Алар өз лагеринде тең укуктуулукту жана ички тынчтыкты,биримдикти ортнотушкан. 8 ай бою шах тарабынан түзүлгөн күчтүү артилериянын мизин кайтарышып, жыйынтыгында 1849-ж майда гана шах көтөрүлүшчүлөрдү алдоо жолу менен талкалашкан.

1850-ж Зенджан аймагында молдо Мохамад- Али баштаган Бабиддер көтөрүлүшү чыккан. Тез эле бабиддердин саны 100 миң адамга чейин жеткен. Бабиддердин көтөрүлүшүн токтотуу максатында шах Насир эд Дин 1847-ж камалган Бабды, 1850-ж июлда Тербиз шаарына алып келдирип даргага аскан.

Тапшырма:

• Иран XIX кылымда кандай мамлекет бөлгон?
• Иранды ким башкарган?
• Гүлистан келишими ... .
• Түркмөнчай келишими ... .
• Бабиддердин көтөрүлүшү ... .
• XVII-XIX кылым аралыгында Иран маданиятынын абалы?