Әлихан Бөкейхановтың ұлттық сана-сезімді қалыптастырудағы рөлі Арыстанбек Мейіржан

Қазақстан Республикасы

Білім және ғылым министрлігі

Қызылорда облысының білім басқармасының Жаңақорған ауданы бойынша білім бөлімінің «№221 негізгі орта мектебі» коммуналдық мекемесі

Әлихан Бөкейхановтың ұлттық сана-сезімді қалыптастырудағы рөлі

Арыстанбек Мейіржан 9-сынып оқушысы

Жетекшісі: Байдулла Мөлдір Ерманқызы тарих-география

пәнінің мұғалімі

2022 жыл

Аннотация

Егемен Қазақстанның қазіргі даму жағдайында қазақ халқы мемлекеттілігінің қалыптасуы туралы мәселе тарих ғылымында үлкен өзектілікке ие болып отыр.Осыған байланысты ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялылары өкілдерінің партия құру жөніндегі қызметін аса маңызды қарастыру болып табылады. «Алаш», сондай-ақ оның ұлттық сана-сезімді қалыптастыру процесіндегі рөлі. Осы кезең тарихында Қазақстанның көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов - көрнекті саясаткер, ғалым, публицист ерекше орын алады. Жобамда еркіндік пен елдіктің қалыптасуының негізі болған атамыздың ұлтжандылықтағы ролін анықтамақпын.

Аннотация

В современных условиях развития суверенного Казахстана вопрос о становлении государственности казахского народа приобретает большую актуальность в исторической науке. В этой связи наиболее важным является рассмотрение деятельности представителей казахской интеллигенции начала ХХ века по созданию партии. "Алаш", а также его роль в процессе формирования национального самосознания. Особое место в истории этого периода занимает видный общественный и государственный деятель Казахстана Букейханов Алихан Нурмухамедович - выдающийся политик, ученый, публицист. В своем проекте я определяю роль нашего деда в национализме, который стал основой формирования свободы и патриотизма.

Annotation

In the modern conditions of the development of sovereign Kazakhstan, the question of the formation of the statehood of the Kazakh people is becoming more relevant in historical science. In this regard, the most important is to consider the activities of representatives of the Kazakh intelligentsia of the early twentieth century to create a party. "Alash", as well as its role in the formation of national identity. A special place in the history of this period is occupied by a prominent public and state figure of Kazakhstan Bukeikhanov Alikhan Nurmukhamedovich - an outstanding politician, scientist, publicist. In my project, I define the role of our grandfather in nationalism, which became the basis for the formation of freedom and patriotism.

Зерттеуге негіз:"Егер тірі болсам, Мен әрқашан қазақтардың мүдделеріне қызмет етемін!"- деді Бөкейханов. Бұл сөздер Қазақстан патриоттарының келесі ұрпағы үшін ұран болуы тиіс.

Мазмұны

Кіріспе бөлім

Негізгі бөлім

2.1. Өмір жолы тарихының беттерінен

2.2.Ә.Бөкейхановтың ұлттық сана-сезім идеясы

2.3. «Алаш» деп соққан жүрегі немесе күреске толы ұзақ жол

2.4. Әлихан Бөкейханның бізге қалдырған мұрасы

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Зерттеу жұмысының нысаны: Әлихан Бөкейханның өмір тарихы мен шығармашылығы, мұрасы

Ғылыми жобаның мақсаты:

Әлихан Бөкейхановтың құпия мұралары мен елі үшін жасаған ерлік қадамдарын құжаттар мен деректі фильм, ғаламтор желісіндегі мәліметтерді салыстыра талдап, ерлік, елдік тұлғасын ашу

Міндеттері:

• Әлихан Бөкейхановтың өмір тарихымен танысу;

• Әлихан Бөкейхановың шығармаларымен танысып, талдау жасау;

• Тарихи тың деректерді қарастыру, талдау;

• Алаштың туының астында күн сөнгенше сөнбейтін нағыз патриоттың тілегі екенін дәлелдеу

Зерттеудің әдістері:

Ғаламтор желісімен жұмыс,бейнеқорлармен жұмыс, салыстыру, зерделеу

Ә.Бөкейхан өмірі мен еңбектерінің әлемдік деңгейде зерттелуі

1964 жылы Франция, Сорбонна университетінің тарихшылары А.Ш. Бенингсон мен Лемарсье-Кельжекей «Пресса и национальное движение среди мусульман России до 1920 гада» еңбектерінде Ә.Бөкейхан еңбектеріне арнайы тоқталып өтсе, 2002 жылы Ресейдің танымал түркітанушы ғалымы Ф.Д. Ашин «Репрессированная тюркология» еңбегінде Кеңестер одағының ыдырауына Ә. Бөкейхан еңбектерінің ықпалы жайлы жазады.

Тақырыптың Қазақстанда зерттелуі:

Белгілі тарихшы Қойгелдиев М. Алаш өткен жол,«Алашты»бұғаудан қашан босатамыз еңбектерінде Әлихан Бөкейхановтың өмір жолдарына тоқталып өткен, Алаштанушы Сұлтанхан Аққұлұлының Ә. Бөкейхановтың өмірі мен шығармашылығына арналған 9 томдық еңбегінде тың зерттеулер көрініс тапқан,Н.А.Бейсенбекова,Г.М.Смағұлова,Л.К.Шотбакова «Әлихан Бөкейхан-ұлт мақтанышы» ғылыми зерттеулерінде Әлихан Бөкейхановтың Ұлт мүддесі үшін жасаған еңбектер жайлы жазылды

Ғылыми жобаның жаңалығы: Әлихан Бөкейханның өмір жолында қандай қиын-қыстау кездерде де елі үшін жасаған ерліктері арқылы, біздің, болашақ ұрпақтың патриоттық рухын,елдік болмысын көтеру

Кіріспе

«Алаш» сөзі қасиетті ұғым ретінде қоғамымызда асқақ рухпен айтылып келеді.ХХ ғасырдың басында елдің еркіндігі үшін күрескен асыл ерлеріміз қалаған қасиетті сөз бүгінгі ұрпақ, біз үшін де соншалықты қымбат,аяулы ұғымға айналды.Бұл - санамыздың жаңғыруы, төл тарихымызды қастерлеу ,елдігіміздің белгісі.

Сан ғасырдан бері ұлтымыздың бойында жиналған ұлттық рух,ұлттың мүдде,ұлттық мұраттың шынайы көрінісі, нақты дәлелі бола білген Алаш қозғалысы екенін бәрімізге белгілі.

Алаш қозғалысының тарихи негізі Ресей отаршылдығының қазақ жеріндегі асқынған кезеңінен басталды десек те, Алаш идеясы одан да бұрын өмірге келгені ақиқат.

Алаш идеясы- қазақ идеясы. «Керегеміз-ағаш, ұранымыз-Алаш» дейтін біз үшін ол қазақ идеологиясының темірқазығы болып табылады.

ХХ ғасырда қазақ тарихындағы ұлы идея қайсы десек, ол- Алаш идеясы деп жауап беруге болады. Бүгінгі тәуелсіздігіміздің негізі де осы идеяда жатыр.Алаш идеясы үшін күрескен Алаш арыстары:Ә.Бөкейханов, М.Шоқай, А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, М.Дулатов, М.Шоқай М.Тынышбайұлы т.б

Қазақ тарихында Алаш арыстарының орны ерекше.Олар еліміздің сан ғасырлық даму тәжірибесін, салт-дәстүрін төңкерістік әдіспен күрт өзгертуді емес, өркениетті елдердің өмір тәжірибесін ескере отырып, одан әрі дамытуды, білім алып,терезе теңестіруді қалады.

Еліміздің тарихында, тәуелсіздік пен азаттық жолындағы күресте құрбан болған ұлы тұлғалар,ел азаматтары көп, солардың ішінде шоқжұлдызы биік тұлғалардың бірі - Әлихан Бөкейханов. Алаш қозғалысының жетекшісі, Алашорда үкіметінің алғашқы төрағасы Әлихан Бөкейхановтың қазақ елі үшін орны бөлек.

Менің қорғағалы отырған «Әлихан Бөкейхановтың ұлттық сана-сезімді қалыптастырудағы рөлі» тақырыбындағы ғылыми жұмысым қазақ тарихында ойып тұрып орын алған Алаш Орда үкіметінің жетекшісі Әлихан Бөкейхановқа арналып жазылып отыр.

ІІ. Негізгі зерттеу бөлім

2.1. Өмір жолы тарихының беттерінен

Ел тарихында із қалдырғандар қатарында сталиндік зұлматтың құрбаны болған, жарық жұлдыздай жарқырап халық жүрегінде қалған ұлы тұлға – Әлихан Бөкейханов

Әлихан Бөкейханов 1866 жылы 5 наурызда бұрынғы Семей облысы Қарқаралы уезінің Тоқырауын болысының № 7 ауылында (қазіргі Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы Қаратал ауылының аумағы) дүниеге келген.

Алаш арысы Ә.Бөкейханов туралы орыс тарихшысы, ғалым, Ә.Бөкейханов зерттеуші Виктор Иванович Козодой «Мен Қазақстандағы 19 мұрағатқа жүгіндім, соның төртеуінде өзім отырып жұмыс жасадым. 30 жылын «Әлихантануға» арнаған Сұлтан Аққұлұлынан мәліметтер алдым. Бұл кітабымда көптеген тың деректер бар. Мысалы, біз белгілі тұлғаның туған жылын 1866 жылы деп жүрміз. 1917 жылы Томскіде әр аймақтан өкілдер жиналған. Сол жерде Ә.Бөкейхан өз қолымен анкета толтырған. Ол әлі сақтаулы тұр. Онда жасын 48-де деп көрсеткен.Демек,оның туған күні 1869 немесе 1870 жылы болады.Бұл дерек еш жерде жоқ.»,- деген мәліметті айтады. [1]

Шығу тегі бойынша Әлихан 1815 жылы Орта жүздің ханы болып жарияланған Бөкей ханның ұрпағы. Бөкейдің 9 ұлы болды, олардың ішінде Сұлтан Батыр, олардан 4 ұлы дүниеге келді –Әшімтай, Рүстем, Бексұлтан, Мырзатай. Мырзатайдан–4 ұлы-Нұрмұхаммед, Қоске, Матихан (Шолақ) және Әбдіхан. Нұрмұхаммедтен 3 ұлы-Әлихан, Смахан, Базылхан.

Білім алғаннан кейін алдымен Қарқаралы орыс-қазақ мектебінде, кейін Омбы гимназиясында, 1890 жылы Петербург орман техникалық институтына түсті. 1894 жылы оны ІІ дәрежелі орман өсіруші-ғалым дипломымен бітірді. Орман институтында оқып, 1893 жылы Санкт-Петербург университетінің заң факультетіндегі курстарды сырттай бітіріп, заңгер дипломын алды.

Оқуын аяқтағаннан кейін біраз уақыт Омбы орман шаруашылығы училищесінде, Омбы қоныс аудару басқармасында педагогикалық, ғылыми және әкімшілік жұмыстармен айналысты.

2.2. Ә.Бөкейхановтың ұлттық сана-сезім идеясы

Ә.Бөкейхановтың ұлттық сана-сезім идеясына кездейсоқ келген жоқ. ХХ ғасырдың басындағы Ресей империясындағы саяси дағдарыстың пісіп-жетілуі Ресейдің либералды-демократиялық зиялыларын П. Н.Милюкова, А.И.Гучков, П.Б.Струве және басқаларға Ресей либералдарының партиясын құруға итермеледі. 1905 жылы 11-18 қазанда Мәскеуде КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ партия ( кадеттер) құрылған

Құрылтай съезі өтті. Бұл съездің Омбыдан делегаты Ә.Бөкейханов болды. Бұл жерде жоғары мінбеден қазақ халқын, оның ішінде оның тілін қорғау үшін сөздер айтты: "Мен Оралдан Алтайға дейін, Сібір темір жолы желісінен Омбыға дейін үлкен аумақты алып жатқан қырғыз (қазақ) халқының өкілімін... бізде... қырғыз (қазақ) тілі бар мектеп қудалануда... шаруа бастықтарына (көбінесе бұрынғы ротмистрлерге) қырғыз тілінің істерін қарау кезінде жол берілмейді. Қырғыздардың (қазақтардың) ең жақын қажеттілігі-ана тілін қолдану бостандығы..." . [2].

Сол жылы ол патшалықтың қысымына қарсы Қарқаралы наразылық қозғалысына қатысып, «Қарқаралы петициясы» деп аталатын петициямен 14500 адамның қолын ұйымдастырды.

Ә.Бөкейхановтың бастамасы бойынша 1905 ж. Желтоқсанда Орал қаласына Қазақстанның бес облысы өкілдерінің «делегаттық съезі» шақырылып, онда кадеттер партиясының Қазақ ұлттық филиалын құру туралы ниет білдірілді. Бірақ бұл бастама партияның Орталық комитетінен де, оның ІІ съезінен де қолдау таппады, өйткені кадеттер Ресейді «біртұтас және бөлінбейтін» деп санады, ал ұлттық филиалдардың құрылуы бұл тұжырымдамаға қайшы келді. 1905 ж. Семей округі бойынша І Мемлекеттік Ресей Думасына депутат болып сайланды, патша Думасының таратылуын айыптайтын Выборг манифесі деп аталатын құжатты дайындауға қатысты. Патша автократиясының отаршылдық саясатына қарсы қарқынды қызметі үшін Семей және Павлодар түрмелерінде отырды. Осы кезеңде Бөкейханов «Ертіс», «Омич», «Голос» кадет газеттерінде редактор болып жұмыс істеді.

Мемлекеттік Дума таратылғаннан кейін, Қазақстан мәселелеріне назар аудару мүмкіндігінен айрылып, Бөкейханов оны мерзімді баспасөз арқылы жасауға тырысады. «Сибирские вопросы» газетінде өз мақалаларын жариялады. Мысалы, «Ақмола облысындағы қоныс аудару учаскелері», «Дала аймағының тереңдігіндегі орыс қоныстары», «Қырғыз суармалы егістіктерін иеліктен шығару» және басқалары. Бөкейхановтың бұл еңбектері дәстүрлі көшпелі мал шаруашылығы қатал және құрғақ климат жағдайында өмір сүрудің жалғыз мүмкіндігі екенін көрсетті. Содан кейін Бөкейханов қазақтардың шаруашылықтарын зерттеу нәтижелерінің отаршылдық әкімшілігі тарапынан бұрмаланулар, жерді әдеттегі экстенсивті әдістермен өңдеудің мүмкін еместігі туралы жазады. Автор қоныс аудару тек жайылымнан, қыстаудан, суаттан айырылған қазақтар үшін ғана емес, қоныс аударушылардың өздері үшін де апат деп санайды. Ә. Бөкейхан патша үкіметінің «даланы көркейту» үндеулерінің жалғандығын әшкерелейді. «Біздің азиялық өлкемізге» енгізу туралы жоғары бос сөздердің негізі жоқ және тек дала халықтарына қасірет әкеледі .

Осылайша, Әлихан Бөкейхановтың І дүниежүзілік соғыстың алдындағы кезеңдегі (1905-1913) саяси қызметін талдау, сондай-ақ оның саяси көзқарастары Қазақ ұлттық зиялылары арасында ұлт-азаттық идеялардың қалай дамығаны туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Әлихан Бөкейхановтың қызметі либералдық-демократиялық, революциялық-демократиялық және діни тұрғыда ұсынылған Ұлт-азаттық қозғалыстың әртүрлі ағымдарының бірігу процесіне айтарлықтай ықпал етті.

Көрсетілген кезеңде Бөкейханның қарама-қарсы платформаларда тұрған адамдарды біріктіре білу, ымыраға келу қабілетін сақтай отырып, өз ұстанымын дәйекті және дәйекті түрде қорғай білу сияқты ерекшеліктері айқын көрінді.

Ресейде басталған I дүниежүзілік соғыс (1914-1918) және 1917 жылғы Ақпан төңкерісі қазақ ұлттық зиялыларының, соның ішінде Ә.Бөкейхановтың байырғы халықтың құқықтарын қорғау жөніндегі қызметін жандандырды. Қазақ ұлттық партиясын құру бойынша алғашқы қадамдар 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс буржуазиялық-демократиялық революциясы кезеңінде жасалды..

Ақпан төңкерісін «Қазақтар дұрыс түсінді және қуанышпен қарсы алды, өйткені, біріншіден, оларды патша үкіметінің қысымынан және зорлық - зомбылығынан босатты, екіншіден, олардың өз армандарын жүзеге асыруға-өз бетінше басқаруға деген үмітін нығайтты», – деп жазды Әлихан Бөкейханов.

Уақытша үкіметті мемлекеттік басқарудың заңды органы ретінде толық қолдау туралы «Қазақ» газеттері, сол кезеңде ұлттық өзін-өзі басқару органдарының өкілдері болып табылатын қазақ комитеттері мәлімдеді. Ә.Бөкейханов Торғай облысындағы Уақытша үкімет комиссары міндетін атқаруға кіріседі. 1917 жылдың көктемі мен жазында қазақ халқының саяси және әлеуметтік-экономикалық талаптарын қалыптастырған облыстық қазақ съездері өтті.

2.3. «Қазақ» деп соққан жүрегі немесе күреске толы ұзақ жол

1917 жылдың шілдесінде Әлихан Бөкейхановпен Кадет партиясының жолдары алшақтап кетті, себебі ол ең басты мәселе - қазақ халқына автономия беру, сондай-ақ басқа да принципті мәселелер бойынша (мемлекет пен шіркеудің өзара қарым-қатынасы, кадеттердің жерге деген жеке меншігін сақтау ұмтылысымен келіспеуі) олардың арасынан қолдау табуды тоқтатты. Ол өзінің уәждерін «Мен кадет партиясынан неге шықтым» мақаласында айтып, партия жолдастарының «қазіргі шекараларда империяны сақтап қалуға» деген ұмтылысын айырмашылықтардың мәні ретінде атап өтті.

Бөкейханов кадеттермен үш мәселеге қатысты келіспеушіліктеріне назар аударды:

1) кадеттер бағдарламасында мемлекеттік-құқықтық өзін-өзі басқару емес, «жергілікті автономия» көзделді. Бөкейхановтың өзі «ұлттық автономияны», яғни ұлттық өзін-өзі анықтауды жақтаған кезде;

2) кадеттер дінді «мемлекеттік өмірдің барлық актілеріндегі құрмет біріншілігін» мойындады. Ә.Бөкейханов «дінді мемлекеттен бөлуді» жақтады;

3) кадеттер жерге жеке меншік құқығын енгізуді жақтады, ал Бөкейханов оны мезгілсіз деп санады. [3].

Соңғы оқиғалардан байқағанымыздай, «Алаш» партиясы XVIII ғасырда ыдырап кеткен, қазақ халқының ұлт мемлекетінің қайта жаңғыруы туралы ғасырлық армандарын жүзеге асыруға тырысты.

26 қарашада Қоқанда IV төтенше өлкелік мұсылман съезі ашылды, онда белсенді қатысушылар қатарында Бөкейханов та болды. 27 қарашада Түркістан автономиясын (Түркістан мұхтарияты) құру туралы қарар қабылданды. Бұл автономия кеңес өкіметінің шарттарын қабылдамағандықтан, 1918 жылдың 5-7 ақпанында жеңіліс тапты.

1917 ж. 5-13 желтоқсанда Орынборда II Жалпықазақ съезі өтті. Онда негізгі мәселе ретінде Қазақстан автономиясын құру туралы мәселе талқыланды. Автономия туралы баяндаманы Ә.Бөкейханов жасады. Баяндаманы талқылағаннан кейін съезд бірауыздан қазақ облыстарының автономиясын құру және оны «Алаш» атына шақыру міндетін қойды. 25 адамнан тұратын «Алаш-Орда» уақытша халықтық кеңесі құрылды. Ұлттық тарих үлгілеріне сүйене отырып, қазақ либералдық-демократиялық зиялылары Алтын Орда, Ақ Орда, Көк Орда атауларына сәйкес Алаш автономиясының Үкіметіне нақ осындай атау берді. Көне түркі және моңғол тілдеріндегі «Орда» сөзінің мағынасы «орталық» Алаш Орда орналасқан жері Семей қаласы болып белгіленді. Үкімет басшысы лауазымына Әлихан Бөкейханов сайланды.

Алғаш рет Алаш Орда басшылары Кеңес өкіметімен байланысқа шықты. Олар Алаш автономиясы мен Кеңес өкіметінің өзара мойындалуына қол жеткізді. Бірақ бұл болмады. 1918 ж. шілдеде Алаш-Орда қаулы қабылдады, онда «Алаш-Орда» бағынысындағы аумақта Кеңес өкіметінің декреттері маңызсыз деп жарияланды"делінген.

1918 жылдың қыркүйегінде Уфа дирекциясы деп аталатын жиналыс құрылды. Ол кеңеске қарсы барлық күштерді біріктірді, осы жағдайларда Алаш-Орда барлық автономияларды өз тағайындауымен жойды (4.11.1918 ж.), жекелеген филиалдарға - батыс және шығысқа бөлінді, Кеңес билігімен ынтымақтастыққа кетті. Бұған 1919 жылғы 4 қарашада алашордашыларға рақымшылық жасау туралы хабарлама шыққаны себеп болды. 21 желтоқсанда Алаш Орда кеңесі кеңестер жағына өту туралы шешім қабылдады. Ал 1920 жылдың 9 наурызында оны жою туралы шешім қабылданды

Осы жылдары Бөкейхановтың ұстанымы қандай болды? Ол белсенді саяси және мемлекеттік қызметтен бас тартуға мәжбүр болды. Ол Ленин мен большевиктердің билікті басып алу туралы заңсыз және террористік әрекеті деп санады. Автономия идеясына қарамастан Кеңес өкіметін қабылдамады, Бөкейханов заңды негізде мәдениет саласында жұмыс істеуге мүмкіндік алды. Бірақ тіпті таза мәдени қызмет Әлихан Бөкейханов пен оның ұлттық сана-сезімнің өсу шыңына көтерілген басқа да серіктері оппозиция мен келіспеушілік ретінде ғана емес, 1937 жылы қуғын-сүргінге ұшыраған «Кеңес өкіметіне қарсы революцияға қарсы күрес» ретінде бағаланды.

2.4. Әлихан Бөкейханның бізге қалдырған мұрасы

Әлихан Бөкейханов Қазақстандық алғашқы ұғымдарды паш еткен адам. Әлихан Бөкейханов сонау қылышынан қан тамып тұрған Ресей патшалығының билігіне Алаш автономиясын құруды талап еткен бірден бір ұлтжанды адам. Патшалықтың езгісінен халықты құтқарып, демократиялы автономия құруды қолға алған нағыз патриот!

Әлихан Бөкейхан өз мақалаларында қарапайым қазақ даласының мұң-мұқтажын көтеріп, өзіндік шешу жолдарын айқындап отырды. Патша үкіметіне әрине бодандағы елдің бұлай ерекшеленгені ұнамағаны анық. Осы тұста біз Әлихан Бөкейхановтың елі үшін қайтпас қайсар болғандығын көруіміз керек. «Алаш Орданың» негізгі қағидалары да қарапайым халықтың жағдайын жасаумен қатар, қара халықты ағарту ісін де қолға ала бастады.

Біз болашақ ұрпақ Әлихан атамыздың өмір дастанынан патриотизмның айрықша тұстарын көріп, оны өзімізге үлгі тұтуымыз керек!

Нақтырақ тоқталсақ:

ұлтына деген асқан құрмет;

тіл бостандығы

халықты ағарту жолы

қарапайым халықтың мұң-мұқтажын өз жағдайындай қарап, қабылдау

қайтпас қайсарлық

еркін ел болу жолында шаршамай күресу

Егерде «Әлихан бүгінгі қазақ қоғамына несімен қадірлі?» деген сұрақ туындай қалса ол сұрақтың жауабын алаштанушы ғалым Тұрсын Жұртбайдың атап айтқан идеяларымен түсіндіруге болады:

«Қазақ үшін Алаш идеясынан, оның бес ұлы нысанынан артық мүдде болуы тиіс емес. Ол идея бүгін де өзінің мүдделі мақсатын жойған жоқ. Қайта тәуелсіздіктің тамыры тереңге кеткен сайын, алдымызға сұрақ болып шығып отыр», - дейді белгілі алаштанушы ғалым Тұрсын Жұртбай. Ол идеялар мыналар:

Бірінші ұстаным: жер, жер және жер. Жерсіз Отан жоқ. Әлихан Бөкейхановтың ұйғарымы бойынша: «Қазақтың байырғы жерін қашан қазақтар өз бетінше ғылым мен техникаға сүйеніп толық игермейінше, жер жекеменшікке де, қоныстанушыларға да берілмейді».

Екінші ұстаным: жердің астындағы, үстіндегі, аспанындағы барлық игілік қазақ мемлекетіне қызмет етуі керек. Ә.Бөкейхановтың айтуынша: «Оның әрбіртүйір тасы қазақтың өңіріне түйме болып қадалу керек» болатын.

Үшінші ұстаным: Ә.Бөкейхановтың жобасы бойынша, «Қазақтың жерінде өндірілген «бір уыс жүн сол мемлекеттің азаматтарының үстіне тоқыма болып киілуі» керек, яғни толықтай экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізуге ұмтылуы тиіс еді.

Төртінші нысана: қазақ мемлекетінде мемлекет құрушы ұлттың тіл, дін, діл үстемдігі болуы керек.

Бесінші, түпкі мақсат: ғылымға, ұлттық салт-дәстүрге негізделген заңға сүйене отырып, Жапонияның үлгісіндегі ұлттық-демократиялық мемлекет құру еді.

Қорытынды

Әлиханов Бөкейхановтың тұлғасы Қазақстан тарихында ерекше орын алады. Ол қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының тарихында өшпес із қалдырды. Ол және ұлттық интеллигенцияның басқа да көшбасшылары бостандық рухын, бірлік үшін күрес пен мемлекеттің сақталуын қалыптастыра алды.

Біз бақытты ұрпақпыз! Егеменді елде еркін өсіп келе жатырмыз! Дегенмен біз осы күнге қалай жеткенімізді ұмытпай, егемендік жолында жанын салған саңлақтарымызды ұмытпай, олардың шежірелі жолдарын өзімізге үлгі қылуымыз қажет!

Әлихан Бөкейхановтың Міржақып пен Ахметке жолдаған хатында айтқандай «Алда әлі күнді көретін ұрпақ келеді.Сол ұрпақ сендерді үлкен ризашылықпен,үлкен құрметпен еске алатын болады.Күрес жолына түскендеріңе өкінбеңдер...»-дегендей, ұлт жанашырының тәуелсіздік жолындағы атқарған істері,санамыздан мәңгі өшпеуі тиіс.

Әлемдік атақты ұйым – ЮНЕСКО-ның өзі 2016 жылы қазақтың Әлиханын «әлемдік деңгейдегі шын мәніндегі аса көрнекті қайраткер тұлға» деп мойындап, оның 150 жылдық мерейтойын ЮНЕСКО көлемінде кеңінен атап өту жөнінде арнайы шешім шығарылған болатын. Бұл күллі қазақ халқы үшін үлкен абырой. Кешегі алаш зиялыларын әлем мойындағанының дәлелі

Мен жобамды жазарда алдыма қойған мақсаттарыма толық жеттім. Жоба барысы мен үшін қызықты да танымды болды. Көптеген тың ақпараттармен таныстым, өзіндік ой түйдім.

Менің осы қорытынды сөзіме төмендегідей ұсыныс білдіргім келеді.

Ұсынысым:

Әлихан Бөкейхановтың өмір жолын дәріптейтін мектеп оқу бағдарламасына Қазақстан тарихы пәніне арнайы бөлім берілсе

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. https://massaget.kz/layfstayl/debiet/66392/

2.Аққұлұлы С,Қамзабекұлы Д. 1 Мемлекеттік Дума және оған мүше болған қазқатар/Ана тілі.1993.02.04.6 б

3. Әлихан Бөкейханов Шығармалар. Мәмбет Қойгелдиев Қазақстан, 1994.

3. Әлихан Бөкейханов. "Таңдаулы". А., Қазақ энциклопедиясы, 1995.

4. Әбілғожин ж. б. Қазақстан тарихы: "ақ дақтар". А., 1991.

5. Алаш-Орда: құжаттар жинағы. / Сост. Н. Мартыненко / А., 1992.

6. Абдакимов А. " Қазақстан тарихы/ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін/. Астана, 1999.

7. Кан Г. В. "Қазақстан Тарихы". А, 2002.

8. Қ. Сәдуақасов "Әлихан әлемі" / Егемен Қазақстан, №55 (2878) 24.03.2016 с. 9. Бәкір А. "Ұлт ұлы" / Егемен Қазақстан, №44 (28772) 5.03.2016 с. 9

10. Әбжанов Х. "Әлихан Бөкейханов және оның арманы" / Казахстанская правда, № 53 (27894) 25.03.2016 б. 15