"Ма?ал-М?тел" туралы м?лімет

Ма?ал-М?тел

Ма?ал — на?ыл с?з. Ол ?мірдегі т?рлі ??былысты жина?тап, т?йіп, ы?шамдап беріп, бір не екі тарма?тан т?ратын, алды??ы жолдарында пайымдап, со??ы жолдарында ?орытыл?ан ой айтатын халы?ты? бейнелі поэтикикалы? жанрды? бір т?рі, ?асырлардан екшеліп жеткен тере? мазм?нды, та?ырып аясы ке? с?з м?йегі. Ма?алдар к?біне ?ле? ?лгісінде кейде ?ара с?збен де айтылады. ?й?ас?а (“?айра?ы жо? к?лден без, ?айырымы жо? ерден без”), аллитерация?а (“Етігін шешпей ер шы?аймас”), ассонанс?а (“?атты жерге ?а? т?рар, ?айратты ерге ба? т?рар”) ??рылады. Ма?алдар тура ж?не ауыспалы ма?ынада ?олданылады. Ауыспалы ма?ынада?ы с?здер ішкі астары бар, т?тас бір ойды білдіреді (“Бір же?нен ?ол шы?ар, бір жа?адан бас шы?ар”), (“Ырыс?а ?арай ?л ?сер, ?оныс?а ?арай мал ?сер”), (“Ел — ырысты? орманы, ер — ырысты? ?ор?аны”), (“Ер жігіт ?ш а? ?й тігеді, ?ш ?ара ?й тігеді”).

М?тел — ?зіні? негізгі т?йіндеуін кесіп айтпайтын, бір-бірімен кере?ар шендестіруі жо?, ?орытындысы т?спалды, ?ыс?а да н?с?а на?ыл с?з. Ма?ал?а ?те жа?ын. М?тел сы?ар тарма? болып келеді. С?з ?стемелене келіп, ма?ал?а айналады. Мысалы, “?а?ба?тан ?ашса?, д??бекке” — м?тел. “?а?ба?тан ?ашса?, д??бекке жолы?асы?” — ма?ал. М?тел тура, ауыспалы, астарлы ма?ынада ?олданылады. М?тел адамны? айт?ан пікіріне ой ?осады, сезімін ?серлі де айшы?ты жеткізеді. А?ын-жазушыларды? ?тымды с?здеріні? біразы Ма?ал-М?телге айнал?ан: (“?ылымды іздеп, д?ниені к?здеп” — Абай), (“Жал?анды жалпа?ынан басып ?тіп” — Жамбыл, т.б.).

 ?аза? хал?ы рухани д?ниеге, ?азына?а бай халы?. Оны? ?ай т?рін алса? та, т?лім-т?рбиесі мол, ?рпа?тан-?рпа??а ?алдыр?ан ?cиеті ерекше. Сонау ы?ылым заманнан, сан ?асырлар бойы халы?ты? ?зімен бірге жасасып, екшеленіп, ?рпа?тан-?рпа??а м?ра боп ?алып жат?ан ауыз ?дебиетіні? бай саласыны? бірі – ?аза?ты? ма?ал-м?телдері.

 Ма?ал-м?телдер туралы с?з бол?анда, не оларды зерделеп о?ы?анда, алдымен сол ма?ал кімге, ?ай ?ырын тану?а арнал?анды?ын а??арамыз. Я?ни ?йел адам?а ма, ?лде ер адам?а ма? Міне, осыдан келіп ма?ал-м?телдегі гендер м?селесі туындайды.

?алым Маханова гендер дегеніміз не? деген с?ра??а мынадай жауап айтады:  «Гендер ??ымы жынысты? ?леуметтік ??рылымы деген ма?ынаны береді. Гендер ?о?амны? ?йел ж?не еркекке б?лінуіні? ?зі ?леуметтік ?мірді?, жемісі екенін к?рсетеді. Сонымен ?атар, гендер дегеніміз – жеке адамны? белгілі бір шектердегі мінез-??л?ын белгілейтін ж?не шектейтін ?леуметтік ?стындарды? жиынты?ы»,- деп гендерді ?леуметтік т?р?ыдан ?арастырады.

Гендер ?о?амда д?ниеге келіп, ?лтты? тілдік т?л?а?а ?сер ететін ?леуметтік, психологиялы? ж?не м?дени процесстерді? жиынты?ы. М?ндай процессер келіп тіл білімінде гендерлік лингвистиканы тудырды. Б?л фактор ?аза? ауыз ?дебиеті, соны? ішінде ма?ал-м?телдер бойынан жа?сы к?рініс тап?ан. ?ай ма?алды алса? та ол ер не ?йел адамны? жас ерекшеліктеріне, мінез-??л?ына ж?не іс-?рекеттеріне байланысты келеді. Мысалы:

Алты ?л тап?ан ?йелді ханым десе болмас па,

                           А?а деген жігітті жаным десе болмас па!

Бірінші жолда, ?йел затыны? ал?аш?ы міндеті д?ниеге ?рпа? ?келу, десек те бірнеше баланы ба?у, ?атар?а ?осу о?ай іс емес, сонды?тан с?биді д?ниеге ?келген ?йелге жылы с?зді? ?айсысы да лайы? екендігін ме?зейді. Ал ?лкенді сыйла?ан а?а деп, кішіпейілділік таныт?ан ер азамат?а  кім жетсін?

Алдымен, ма?ал-м?телдердегі ?йел бейнесіні? гендерлік ерекшелігіне то?талсам, ?йел барлы? адамзат т?сінігінде тіршілік  жа?артушы, ?мірге адам ?келуші, жылулы? пен мейірімділікті?, берекені? бастауы. ?йел атауына т?сіндірме с?здік те, бірінші – адам баласыны? ?р?ашы жыныстылары, екінші – ж?бай, ?оса? деген аны?тама берілген. Сонымен ?атар ?йел атауымен байланысты тіл бірліктерін с?би, ?ыз бала, бойжеткен, келіншек, келін, ж?бай, зайып, жар, ?оса?, шеше, ана, ?же, кемпір деп ?з ішінен жасына ?арай б?луге болады.

Енді осы б?ліністердегі ?ыз бейнесінен бастаса?. ?ыз – н?зік те ?айратты, ал?ыр, салма?ты да шира?, т?зімді жан. «?ыз т?рбиелей отырып, ?лтты т?рбиелейміз» деген ?анатты с?зді? ?зі ?ыз бала т?рбиесі т?тас ?лт?а ?серін тигізетінін айтады. «?ыз?а ?ыры? ?йден тию» деген ма?алды? астарында ?ыз абыройы,  ?скен ортасыны? абыройы деген м?н жатыр. Ал «баланы? ?яты - ?кеге, ?ызды? ?яты - шешеге»  деген ма?алды?  м?ні ?л ?ызды? жаман ата?ы сол бала т?рбиелеп отыр?ан ата-ана ?яты. ?ыз бала саналы болса, ?сек, ?тіріктен ?ашы? ж?рсе, ол да ана – мейрімі, ба?ыты. «?сектен сау сонау ?ыз, шай?алма?ан сары уыз».

Хал?ымыз е?бекті? небір ?иыншылы?ы мен бейнетін к?ріп, артынан соны? рахатына б?ленген. Осыны ертерек ойла?ан ана ?ыз баланы е?бекке т?рбиелеуді отбасы, оша? ?асынан баста?ан. Тіпті т?сек жинау, ?й тазалау, тама? істеуіні? ?зі ?лкен сын. «Шешесін к?ріп ?ызын ал, ая?ын к?ріп асын іш», «Жа?сы ?ыз біреу келсе есік ашар, жаман ?ыз біреу келсе т?рге ?ашар» деген ма?алдар осыны ме?зеген.

?ыз есейіп, бойжетісімен оны? айналасы сырт к?зге толады. Біреу «?кі та?у?а», біреу «алып ?ашу?а» ?мтылады. «?ызды ауыл ?секшіл» деп ауыл-айма?та?ы адамдарды? а?ды?аны, екі ауыз с?зі бойжеткен ?ыз болады. Ал аналар бой жетіп ?ал?ан ?ызыны? т?сегін б?лек салып, жас ша?ындай о?ан к?ршіге желпілдеп ж?гіріп баруды, не бір ауыл?а ?зін ?ыдырып жіберуді шектейді. Жіберсе апа, же?гелерін ерткен, к?біне же?гесіне сенеді. «?ызды? сырын же?гесі біледі» не «?ызы бар ?йді? же?гесі с?йкімді» деп ма?алда?ан.

«?ыз м?раты - кету» дегендей ?ыз бала таби?атынан бас?а ?йді? боса?асын аттап, сол ?йді? т?тінін т?тетуге жарал?ан ?ой. Сонды?танда жасы келісімен ?ыз баланы ата анасы, б?кіл бауырлары сы?су айтып шы?арып салады. ??да келіп, ??йры?-бауыр жесіп, баталасады. ?ясынан ?ш?ан ??сы ?ясына абыройлы ?онуын артында?ы ата-анасы тілеген. Ж?рт оларды «?лы?ды ?я?а, ?ызы?ды ?ия?а ?ондырды?» деп ??тты?та?ан. Одан ?рі реті келсе ?ызды жасауымен берген. «Бастап?ы ?ызы?ды жасаулы ?зат,со??ы ?ызы?ны? ?теуіне жа?сы», «?алы?сыз ?ыз болмас» не болмаса «??м?а т?ккен білінбес, ?ыз?а берген білінбес»   деген ма?алдар осыны білдіреді.

?ыз ?ке ?йіндегі ?мірімен ?оштасып,уа?ыты жеткенде ?зге табалдыры?ты «келін» боп аттайды. Келін баланы? не ініні? ?йелі. ?аза? д?ст?рінде жа?а т?скен келінге сын к?збен к?ріп ?араушылар к?п. «Жа?сы келін-келін, жаман келін - келсап», «Келіні жа?сыны? керегесі алтын» дейді. «Келін ?айын енені? топыра?ынан», «Басында сыншыл болса, кейін сыршыл болады» деп келін мен ене арасын жа?ындастыру, енені ??рметтеуге ?йреткен. Шынды??а келсек: ене біреуді? шешесі, сені? шеше?де біреуге ене.

«Келінні? де келін болып т?скен к?ннен бастап ?зіне артылар міндеттері бар. ?рине ?алыптас?ан орны??ан ?дет-да?дысы бар. Б?рын ?зіне таныс емес орта?а бірден «тастай батып, судай сі?у» о?айлы?пен орындала бермейді. Б?л ретте ?аза? ?йеліні? даналы?ы, сабырлылы?ы, т?зімділігі жеткілікті. «?йел ?депті? ?ліппесі», «?йел бір ?олымен бесікті тербетсе, бір ?олымен ?лемді тербейді», «аты был?ан?ан ?йелді? асыл с?зі ?тімсіз» деп жатамыз, я?ни ?йел адам ??т боса?аны? ?йт?ысы, ?рі берекесі емес пе?»

Жан?яда?ы ?адірлі жанны? бірі – ана. Ана - ?мірге ?рпа? ?келуші, отбасыны? мазда?ан оты, баланы? т?рбиешісі, а?ылшысы, ?ам?оршысы. Сонды?тан да ма?ал-м?телдерде «?кесіз жетім жарым жетім, анасыз жетім на?ыз жетім», «анасыз  ?мір с?нген к?мір», «са?ауды? тілін анасы т?сінеді».

Сонымен ?аза? хал?ы «?ызын ?ызыл г?лім»  деп еркелеткен, баласы: анам – арда?ым, анам – аяулым деп мада?тап, сый-??рмет к?рсеткен ерлері: ?йелім – жаным, с?йіктім, асыл аруым, жан серігім деп аяла?ан. ?з отбасында сыйласа білген адамдар ?зге адамды сыйлай алады, ?згелер мен сыйласа алады. Сонда ?ана, ене?ні? ана екенін, ана?ны? да ене екенін ?атты ??ынасы?. Ана?ны? а? с?тіне ?арыз болса?, ене?ні? а? пейіліне, ?зегін ?а? жарып шы??ан баласын, ?и?аны ?шін ?арыздар.

?йел еріне ж?бай, ?оса? не соны? ?остыны. Еркекті? жа?сысын асырып, жаманын жасыратын, жырты?ын жамайтын тек  ?йел ?ана. Ер азаматтар «Артымда т?я? ?алды» деп жатады. Олар алдымен ?зін д?ниеге ?келгені ?шін анасына борышты болса, екінші ретте ?зіне бала сыйла?аны ?шін ?оса?ына ?арыздар. «?йелді? жа?сысы - а?ылшы?», - деп ?йелді? абзал ?асиеттері еріне ке?ес беріп, а?ыл айтып отыруын айт?ан.

   ?йел затыны? та?ы бір ерекшелігі – кемпіріне ?же болу. ?же а?ылды? кені, ?ткенні? шежіресі. ?жені ?лкен ана ретінде сыйлау, немерені? о?ан, оны? немересіне бауырмалдылы?ы д?ст?рге деген ы?ылас?а бастау болады. «Немере етін жеп, с?йегін берер», «Бала балым  баланы? баласы жаным»,- деп немересін баласынанда жа?сы к?ріп, жанына жа?ын т?т?ан.                              

Сонымен, ма?ал-м?телдегі ?йелді?  гендерлік к?рінісі осылайша дамып отырады. «?йел бір ?олымен бесікті, бір ?олымен ?лемді тербетеді» деген с?йенсек ?йелді? ?о?амды?, ?леуметтік ролін толы? ашып бере аламыз. Б?рын?ы кезе?де ?йел тек ше?берінде ?алса, ?азір ?йел мемлекетте саясат?а араласып, ерлермен ?з пікірін білдіретін д?режеде. Тіпті ?рбір ?о?амны? ?рбір жеткен биігі, м?дениетіні? де?гейі оны? ?йелге деген к?з?арасымен ?лшенеді.

Тілімізде сонымен ?атар ерге ?атысты айтылатын ма?ал-м?телдерде жеткілікті. Оны? д?ниеге келуін, т?рбиесін, жас ?спірім ша?ын, ересек кезін, е?бекке араласу, азаматты? ша?ын, ?ария, ата бол?ан кезе?дерін жа?сы суреттейді.

Жалпы ?аза? хал?ы бірінші д?ниеге ?л бала келсе, ал?аш?ы ?л болса ?атты ?уан?ан. О?ан мол сенім арт?ан. ?л бала артымда ?алар ізім, т?я?ым деп білген. «Тай ?ссе ат тыны?ады, ?л ?ссе ?ке тыны?ады», «Ата ?ліп бала ?алса м?ратына жетеді, бала ?ліп ата ?алса арманы іште кетеді», «Соры ?алы? ?кені? – кер ба?ып ?лы ?седі», «?лы?ны? санасы болса, елді? а?асы болар».

Ерге ?атысты а?а-іні деген туысты? атау бар. Ол жас ерекшеліктеріне ?арай аталады да, ?лкенні? кішіге, кішіні? ?лкенге деген сыйласты?ын, ?ам?орлы?ын білдіреді: «А?а ?ор?ан, іні зордан», «а?а адасса, іні із кесер», «А?а бастар, іні ?оштар», «А?асы барды? жа?асы бар».

Ас, та?ам туралы ма?алдар