Makro va mikroelementlar.ularning ahamyati

Mavzu: MAKRO VA MIKROELEMENTLAR.ULARNING AHAMYATI

MAVLONOVA SUNAJON X.

JIZZAX 2020

O`simliklar ildizlari ib qolmay balki xar qaysi siorqali qabul qilingan elementlar faqat passiv to`planib qolmay balki xar qaysisi o`ziga xos ta`sir etib umumiy noddalar almashinuvi jarayonlarini tubdan o`zgartirishi mumkin.Tirik mavjudodtlarning hayot jarayoni davomida xar qaysi element o`ziga xos funksiyalarni bajaradi

• O`simliklar va boshqa tirik mavjudotlar to`qimalarida uchraydigan elementlarning ko`p ozligiga qarab A.P.Vinogradov (1932) ularni uchta guruhga bo`lganligi quyida ℅ xisobida keltirilgan

GURUHLAR

GURUHLAR

MIQDORI

MIQDORI

MAKROELEMENTLAR

MAKROELEMENTLAR

ELEMENTLAR

MIKROELEMENTLAR

MIKROELEMENTLAR

ELEMENTLAR

O, H

O, H

ULTRAELEMENTLAR

ULTRAELEMENTLAR

C, N, Ca

Zn, Br, Mn, Cu, Mo

-

Zn, Br, Mn, Cu, Mo

C, N, Ca

I, As, B, Fe, Rb, Ti

I, As, B, Fe, Rb, Ti

S, P, K, Si

Au, Rb

S, P, K, Si

Au, Rb

Mg, Fe, Na , Cl, Al

Mg, Fe, Na , Cl, Al

Cr, Ni, Si, Ag, Co, Ba,Th

Cr, Ni, Si, Ag, Co, Ba,Th

Hg,

Hg,

Ra,Em

Ra,Em

MAKROELEMENTLAR

• FOSFOR (P) Jadal oksidlanuvchi bo`lganligi tufayli tabiatda erkin xilda uchramaydi. Tabiiy fosforitlar tarkibidagi fosfor miqdori 5-35% gacha yetadi. Bulardan tashqari fosfor elementi nafas olish va fotosintez jarayonlarida oksidlanish qaytarilish reaksiyalarini jadallashtiradigan fermentlar nuklein kislatalar tarkibida bo`lishi u qadar muhim fizalogik ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatadi. Fosfor yetishmasa, makkajo`xori barglari chetida qora qizil tamaki barglari yuzasida qo`ngir dog`lar xosil bo`ladi o`simliklarning poyasi va barglari o`sishdan to`xtaydi urug`I to`la yetilmay qoladi.

Og`itlar va tuproqdagi mineral tuzlar tarkibidagi fosfor, P

O`simliklarda fosfor- organik birikmalar sintezlanishi

O`simliklarda fosfor- organik birikmalar sintezlanishi

- nitrifikator oltingugurt va boshqa bakteryalar faolyatida hosil bo`lgan HNta`sirida suvda eruvchan CaHP hosil bo`lishi

- nitrifikator oltingugurt va boshqa bakteryalar faolyatida hosil bo`lgan HNta`sirida suvda eruvchan CaHP hosil bo`lishi

Hayvonlar, parazit va geterotrof oziqlanuvchi boshqa mavjudotlar fosforli birikmalarni o`zlashtirishi

Hayvonlar, parazit va geterotrof oziqlanuvchi boshqa mavjudotlar fosforli birikmalarni o`zlashtirishi

Nobud bo`lgan o`simlik hayvonlar qoldig`I va ulardan ajralgan fosforli birikmalar

Nobud bo`lgan o`simlik hayvonlar qoldig`I va ulardan ajralgan fosforli birikmalar

reaksiyaga kirishganda suvda erimaydigan 2 hosil bo`ladi.

reaksiyaga kirishganda suvda erimaydigan 2 hosil bo`ladi.

Chirituvchi va boshqa organizmlar faolyati ta`sirida fosforni o`zlashtirishi

Chirituvchi va boshqa organizmlar faolyati ta`sirida fosforni o`zlashtirishi

• OLTINGUGURT(S) sulfat kislata qoldig`I sifatida o`simliklar kaliy magniy va kalsiy tuzlari tarkibidan qabul qiladi. O`simliklar anioni shaklida qabul qilgan oltingugurt barglari hujayrasida murakkab o`zgarishlarga uchrab sulfid gidril (SH) va disulfid (S-S) guruhlargacha qaytariladi. O`simliklar organizmidagi oqsillar parchalanganda tarkibidagi sulfidgidrill va disulfid guruhlar gacha oksidlanadi. Hosil bo`lgan anioni floema naylari bo`ylab harakatlanib, qaytadan yangi aminokislata va keyinchalik oqsilning sintezlanishida ishtirok etadi

Oltingugurt bakteriyalari tomonidan o`zlashtirilishi

S saqlagan organik moddalarning hayvonlar tomonidan o`zlashtirilishi

DISULFIDLANISH

Oltingugurt bakteriyala TOMONIDAN OKSIDLANISH

Oqsillarning chirishi

O`simlik oqsili efir moylari

Yashil o`simliklar tomonidan o`zlashtirilishi

Hayvon oqsili

Oltingugurt bakteriyalar ishtirokida oksidlanish

Oqsilning chirishi aminifikatsiya

• O`simlik hujayrasidagi anioni gips druzlari hosil bo`lishida ishtirok etadi.Organik moddalar tarkibidagi oltingagurt elementi anioni () shaklidagiga nisbatan ko`p bolishi quyidagi jadvaldan ko`rinishi (peterson ma`lumotlari)

O`simliklar

1kg quruq modda tarkibidagi oltingugurt

jami

Karam

Sulfatlar tarkibi

Beda pichani

8,18

raps

1,95

3,61

1,79

4,22

0,52

• XLOR ko`p o`simliklar o`sishi va rivojlanishi uchun xlor (Cl) talab qilinmasada , mikroelementlar qatorida uni ishlatish mumkin . Masalan , qand lavlagi va grechixa kabi o`simliklar Cl xlor bo`lgan yerlarda yaxshiroq rivojlanadi.xlor ionlari NaCl tuzi shaklida galofitlarda ko`p to`planib , ular ildiz hujayralarining osmatik bosimini orttiradi. YOD va BROM ham mikroelementlar qatoriga kiradi, ular ba`zi dengiz suvo`tlari tarkibidagi ko`p miqdorda to`planadi.

• MIKROELEMENTLAR Osimliklar tarkibida juda kam miqdorda uchrashiga qaramay o`simliklar o`sib rivojlanishini ta`minlaydi. Mikro elementlarning ayrimlari fermentlarga qo`shilib anorganik katalizatorlarga nisbatan moddalar almashinuvi jarayoni bir necha ming va million marta aktivlashtirganligini rus olimi G. G . Gustavson ko`rsatib o`tgan . Mikroelementlar tirik organizmlarda sodir bo`ladigan o`sish va rivojlanish jarayonlarini jadallashtiradi. Biroq ularni ma`lum bir me`yorda qo`llash zarur. Mikroelementlar o`simlikka ijobiy ta`sir etganligini nazarda tutib , o`zida bor , marganets va molibden saqlagan o`g`itlar himya sanoatida ishlab chiqarilmoqda.

• AZOT. Azot o’simliklar hayoti uchun epg kerakli elementdir. U hayotiy muhim birikmalar — Oqsillar, fsrmeptlar, nuklein kislotalar va boshq.a bir kator birikmalar tarkibiga kiradi.
• Azot o’simliklar qovushqoqligining 0,3 foiznni tashqil etadi. Tabiatdagi asosiy azot manbai atmosfera tarkibida bo’lib, uning umu-miy miqdori 75,6 foizni tashqil etadi . Bir kvadrat metr yer ustida 8 tonnagacha azot bor. Lekin yashil o’simliklar atmosfera tarkibidagi molekulyar azotni bevosita o’zlashtirolmaydi. Chunki mo­lekulyar azot o`ta turg`un bo’lib.

• Erkin yashovchi azotofiksatorlar ham uz navbatida ikki guruxga bo’linadi: I) anaerob azotofiksatorlar; 2) aerob azotofiksatorlar.
• Anaerob azotofiksatorlarga (ya‘ni kislorodsiz sharoitda yashovchi) sporali bakteriya Klostridium pasterianium aerob mikroorganizmlarga esa Azotobakter misol bo’lishi mumkin. Bu ikkala mikroorganizm ham molekulyar azotni o’zlashtirish uchun fermentlar ishtirokida energiya sarflaydi. Buning uchun glyukoza yoki boshqa organik moddalarningoksidlanishi natijasi­da ajralib chikkan energiyadan foydalanadilar. har bir famm sarflan-gan glyukoza energiyasi hisobiga Azotobakterlar 15 mg.gacha va Klostri­dium esa 2-3 mg azot tuplaydi.

• Bundan tashqari erkin yashovchi azotofiksatorlarga ayrim kuk-yashil suvutlari ham kiradi.-Ular, ayniқsa, chuchuk suv-li xavzalarda katga ahamiyatga ega (ayniqsa, sholikorlikda) . Bu organizmlar bir gektar yerda 10 dan 40 kg.gacha boglangan (o’zlashtiradigan) azot to`plashi mumkin

• KALIY. Kaliy o’simliklar uchun zarur metallar guruhiga kiradi. O’simliklar tanasida ularning quruq. og`irligiga nisbatan 0,5-1,2 foiz xisobladi. To’qimalarda kaliy boshqa kationlarga nisbatan ancha ko’p. Kaliyning umumiy miqdori tuproqda xam boshqa elementlarga nis­batan ko’p. Masalan, fosforga nisbatan 8-40 va azotga nisbatan 5-50 marta ko’p bo’ladi. Tuproqda kaliy o’zlashtirilmaydigan va o’zlashtiri-ladigan shakllarda mavjud. Asosiy o’zlashtiriladigan shakli tuproq. eritmasidagi erigan tuzlar xolida uchraydi. Bu umumiy kaliy miqdorining 0,5-2 foizini tashqil etishi mumkin. O’simliklar kaliyni kation (K+) shaklida o’zlashtiradi. Kaliy o`sim-liklarning asosan yosh va modda almashinuv jarayoni faol boradigan to’qimalarida: meristemalar, kambiy, yosh barglar, poyalar va kurtak-larda ko’p to’planadi. Xujayrada kaliy ion shaklida bo’lib, organik moddalar tarkibiga kirmaydi. Uning qari organlardan yosh organlarga siljish (ko`chish) kobiliyati kuchli bo’lib, bunga reutilizatsiya deyiladi.

Kaliy ta‘sirida ko’p organik moddalarning to’planishi faollashadi. Buni kraxmalning kartoshka tuganaklarida, saxaroza, shakarning lavlagida, monosaxaridlarning meva-sabzavotlarda, tsellyuloza-gemitsellyulozalarning xujayra po`stida to’planishida va boshqalarda ko`rish mumkin.

KALTSIY. Kaltsiy o’simliklarga zarur bo’lgan-mineral elementlardan biridir. Uning miqdori o’simliklarda xar xil bo’ladi. Daraxtlarning ] po`stlog`ida va qari barglarda kaltsiy eng ko’p bo’ladi. Organlarda bir gramm quruq og`irlik hisobiga 5-30 mg kaltsiy tug`ri keladi. O’simliklar kaltsiyga bo’lgan munosabati bo’yicha uch guruxga bo’linadi: 1) kaltsiyfillar -"oxaksevarlar", ya‘ni oxagi ko’p.tuproqlarda yaxshi usadigan turlar; 2) kaltsiyfoblar - oxakdan kochuvchilar, kaltsiyning ortiқcha bo’lishi bular uchun zararlidir (sfagnum moxi); 3) neytral turlar - kaltsiyga befarq turlar. Kaltsiy madaniy o’simliklardan dukkaklilar, kungaboqar, kartoshka, karam, kanop va boshқalarda ko’p, g`allasimonlarda, lavlagi va boshqalarda aksincha kam bo’ladi. Ikki pallali o’simliklarda bir pallalilarga nisbatan xar doim-kaltsiy ko’proq. bo’ladi. Kaltsiy o’simliklarning qari organ va to’qimalarida ko’p to’planadi. Chunki kaltsiyda reutilizatsiya (kayta o’zlashtirish) xususiyati oz. Xujayralar qariganda kaltsiy sitoplazmadan vakuolaga o`tadi va organik kislotalarning erimaydigan tuzlari xolatida to’planadi. Kaltsiy o’simliklarning ildiz tizimiga nisbatan yer ustki qismlarida ko’proq to’planadi.

• NATRIY. Natriy ham o’simliklar tanasida, ayniқsa, shur tuproq­larda yashovchi galofitlar tarkibida ko’p bo’ladi. Chunki bunday tuproqlar natriygaboy. Madaniy o’simliklardan shakar lavlagining natriyga ancha alokasi borligi aniklangan. Shakar lavlagi ustiril-gan yerlarga biroz aS! solinganda hosildorlik oshgani va shakar-ning miqdori 0,5-1 foizgacha ko’paygani kuzatilgan. Tuproqka solingan natriy tuproqdagi eritma kompleksidan kaliyni va boshqa elementlarni sikib chikarishi va shu yul bilan ularni o’simlik ildizlari oladigan xrlatga keltirishi mumkin. Dengiz suvida na­triy juda kut], kaliy esa oz bo’ladi, lekin shunga k.aramay, dengiz suvu"tlari tarkibida natriydan ko’ra kaliy ko’proқ.. Bu o’simliklar-ning uziga zarur elementlarni tuplashini ko’rsatadi. Natriyning o’simliklardagi roli tula o’rganilmagan. Tuproqdagi natriy miqdorining ko’payib ketishi o’simliklardagi kationlar balansi buzilishiga olib keladi

• KREMNIY. Turli o’simliklarda kremniy turli miqdorda uchragani uchun V.I.Vernadskiy ularni uch guruxga bo’ladi : 1) kremneorganizmlar -bu o’simliklar tarkibida kremniy 10 foizdan ko’proq. bo’ladi (diatom suv o`tlari vasolikoflaggyolatalar); 2) tarkibida 1-2 foizdan ko’proq kremniy saklovchilar (qirqbug`imlar, moxlar, paporotniksimonlar); 3). tarkibida 0,1-0,0001 foizgacha kremniy bo’ladigan barcha o’simliklar. MAGNIY. O’simlik kuli tarkibida magniy boshqa elementlar -azot, kaliy, kaltsiyga nisbatan kamroq uchraydi. Yuksak o’simliklarda quruq.og`irligiga nisbatan 0,02-3,1 foizgacha, suvo`tlarida 3,0-3,5 foiz bo’lishi mumkin. qisqa kunli o’simliklarning (makkajo`xori, tariq. kanop, kartoshka, lavlagi, tamaki va boshqalar) bir kilo­gramm xo’l bargida 300-800 mg magniy bo’lishi mumkin. Shundan 30-80 mg xlorofill tarkibiga kiradi. Magniy urug`larda va o’simlikning yosh organlarida ko’proq uchraydi,

• TEMIR. O’simliklarning modda almashinuvi jarayonida temir xam muhim rol o`ynaydi. Temirning o’simliklardagi miqdori o`rtacha 0,02-0,08 foizga (yoki 20-80 mg quruq. Og`irlik hisobida) to’g`ri keladi. Yer tarkibirida temir miqdori ancha ko’p. Suv bilan to`yingan, aerapiya yomon tuproqlarda temir tuproq. kolloidlari bilan mustaxkam birikkan tuzlar (sulfidlar, karbonatlar, fosfatlar) hosil kiladi. U orga­nik moddalar bilan ham birikmalar hosil kiladi. Dastlab Knop tajribalaridayok temir bo`lmasa, o’simliklarning barglari yashil rangini yo`qotishi aniqlangan edi. Shuning uchun ham temir xlorofill tarkibiga kirsa kerak, degan fikr tug`ilgan edi. Lekin R.Vilshtetter uz tajribalarida xlorofill tarkibiga temir emas, balki magniy kirishini ko’rsatdi. Keyinchalik temir xlorofillning sintezida ishtirok etadigan xlorofillaza fermenti tar­kibiga kirishi aniklandi. MARGANYeTs. Dastlab Bertran va I.V.Michurinning tajribalari o’simliklar hayotida marganets katta axo’shiyatga ega ekanligini ko’rsatdi. Tuproqda marganets amorf oksidlar, karbonatlar shaklida, silikatlar tarkibida bo’ladi. O’simliklar marganetsni tuproqdan kation (Mp4) shaklida o’zlashtiradi. Uning o’simlikdagi urtacha miqdori 0,001 foizyoki 1 mg/kg kuruқ massa hisobida bo’ladi. Ayniқsa, o’simliklarning barglarida ko’p to’planadi.

E`tiboringiz uchun raxmat