Февраль айынынъ сонъки куню эди.
Биринджи дерстен чыкътыкъ. Афталарнен озюни ер юзюнден сакълагъан кунеш о куню парча булутлар арасындан чыкъты, инсанларгъа ер юзюни унутмагъаныны хатырлатмакъ истегендай, къаршыдаки раатлыкъ багъчасыны козь къамаштырыджы ышыкълар ичине комьди.
Учь-беш талебе, къалдырымда турып, андан-мындан бир шейлер акъкъында лаф эте эдик. Насыл мевзу узеринде лакъырды эткенимизни хатырлап оламайым, лякин мевзу марксизм диалектикасы дегиль эди. Джогърафия факультетинден чыкъкъан учь талебе къыз къаршыдаки къалдырымнынъ четинде тура эдилер. Татар къызлары эди, учюнинъ къоллары арасында китаплары бар. Экисининъ башы ченъге астларында къызыл чечеклернен сюслю шалларнен багълы, бириси — шалсыз. Шаллы эки къыз раатлыкъ багъчасынынъ япракъсыз, лякин даллары кунешнинъ ышыкълары алтында алтын сувларнен парылдагъан кестане тереклерине бакъа эдилер; шалсыз къызнынъ бакъышлары исе бизге, даа догърусы манъа, догърултылгъан эдилер. Ёкъ, бельки манъа догърултылмагъандыр, лякин мен къызгъа бакъа эдим.
(Дж. Дагъджы)
3. Янъы мевзунынъ анълатмасы.
Макъсат табили муреккеп джумлелер
Макъсат табили муреккеп джумлелерде таби джумле баш джумледе оладжакъ иш-арекетнинъ макъсадыны бильдирир. Багъ васталарына коре, бойле джумлелер багълайыджылы ве багълайыджысыз олурлар.
Багьлайыджысыз макъсат табили муреккеп джумлелерде баш джумледеки хабер биринджи шахыста кельген истек я да эмир фииллеринен, таби джумледе исе хабер учюнджи шахыста кельген эмир-истек фииллеринен ифаделенир. Таби джумле не макъсатнен? не ичюн? киби суаллерине джевап берир.
Меселя: Онъа чокъ емиш ашамакъ лязимдир (не макъсатнен онъа чокъ емиш ашамакъ лязимдир?), ; хасталанмасын.
Багълайыджылы макъсат табили муреккеп джумлелерде таби джумле баш джумледен эвель келип, деп сёзюнен багъланыр. Таби джумледе баш макъсады ифаделенир. Таби джумле баш джумледен не макъсатнен, не ичюн киби суаллерге джевап берир. Таби джумленинъ хабери учюнджи шахыста кельген эмир-истек я да эмир фииллеринен ифаделенир.
Меселя: Бирде бириси эшитмесин деп (не макъсатнен Кериме тез-тез къапуны къапатты?), Кериме тез-тез къапуны къапатты.
134- инджи иш. Берильген схемалар боюнджа бир къач себеп табили муреккеп джумлелер уйдурып, дефтеринъизге язынъыз.
не макъсатнен?
1) О деп, I 1.
не макъсатнен?
2) I 1 , О.
не ичюн
3) О ичюн, ( )
136-нджы иш. Метинни окъунъыз. Макъсат табили муреккеп джумлелерни сечип, талиль этинъиз.
Эр куньки киби, бугунь акъшам да таячыгъынен ёл араштырып, Алимни къаршыламакъ ичюн, кой юкъарысына догърулды. Бираздан акъшам тынчлыгъыны бозып, кой сокъакълары отлакътан къайткъан айванларнынъ сеслеринен джанланды.
Шарт табили муреккеп джумлелер
Шарт табили муреккеп джумлелерде баш джумледеки иш-арекетнинъ олувы таби джумледе къоюлгъан шартларнен багълы олгьаны бильдирилир.
Багь васталарына коре, бойле джумлелер багълайыджысыз ве багълайыджылы олурлар.
Багълайыджылы шарт муреккеп джумлелернинъ къысымлары ашагъыдаки васталарнен багълана билирлер: -са, -се ялгъамаларынен.
М е с е л я: Халкъымыз озь омюрлерини къурбан этмесе (насыл шартнен гъалебе къазанмаз эдик?), гъалебе къазанмаз эдик.
2. Эгер багълайыджысы таби джумленинъ башында къулланылыр.
М е с е л я: Эгер къасевет олмаса (насыл шартнен къуванч олмаз?), къуванч да олмаз.
3. Исе мунасебетчисинен.
М е с е л я: Бал ашамакъ истер исенъ,
Къоркъма балкъурт чакъышындан.
Балыкъ тутмакъ истер исенъ,
Къоркъма озен акъышындан.
4. -май, -мей, -майынджа, -мейиндже, -мадан, -меден киби ялгъамаларынен кельген ве сыфатфииллерден -джа, -дже ялгъамаларынен япылгъан алфииллернен ифаделенген хаберлернен кельген къысымлар.
Меселя: Танъ атмай (насыл шартнен кунь догъмаз?), кунъ догъмаз. (Ат.с.)
' Ель эсмеден (насыл шартнен япракъ тепренмез?),
япракъ тепренмез. (Ат.с.)
140-ынджы иш. Шиирни ифадели окъунъыз. Токътав ишаретлерининъ къоюлувыны изаланъыз.
Дюньяда яп-янъгъыз олмайым десенъ,
Асрет дерьясына чоммайым десенъ,
Бульбульсиз гуль киби, солмайым десенъ,
Узакътан сесленген еллерни динъле.
Сени унутмагъан Ватанынъ олсун.
141- инджи иш. Джумлелерни окъунъыз. Токътав ишаретлерини къойып, кочюрип язынъыз.
1. Эгер къурбанлар олмагъан олса гъалебе де олмаз эди. 2. Къасевет олмаса къуванч да олмаз. 3. Эгер адам ишчен олса бойле адамгъа эр кес къол тута.4. Койде ким эв къураджакъ олса о анда пейда ола эв саибине ярдым эте. 5. Эмек къойсанъ таш устюне гуль битер. 6. Эгер мектюптеки малюмат догъру олса не ичюн оны язгъанлар имзаларыны къоймагъанлар?
143- юнджи иш. Метинни окъунъыз. Табили муреккеп джумлени сечип, синтактик талиль этинъиз.
Миллет озь ана юртуны севе эди. Эр шейден, озюнден де зияде севе эди, бунынъ ичюн де сессиз эди. Эр зулумгъа, эр шейге разы, тек аталар, деделер топрагъында яшасын. Бу сонъки он йыл ичинде тарихлерининъ энъ къанлы фаджиаларыны яшап кечирген ялыбою койлюлери кене де яваш-яваш аякъкъа турып башладылар. Багъларнынъ колхоз малы оларакъ илян этильгенине бакъмадан, койлю эски ата топракъларыны, козьбебеги киби, севе эди. Махсулыны, мейвасыны топлап, девлетке теслим эте, сонъра барып, кооперативнинъ къапуларында бир кило богъдай ичюн, невбетке турар, яры геджегедже беклер эди. Элинден чекип алынгъан тарласында, багъында, багъчасында эки букюлип чалышыр экен, аталар топрагъына тёккен козьяшларыны ялынъыз озю билир эди. Кимсеге белли этмез, чюнки бу топракъ, бу юрт — онынъки эди.
Эв вазифесининъ анълатувы:144-юнджи иш. Берильген шиирни окъунъыз. Сонъки дёртлюкни кочюрип, синтактик талиль этинъиз.
Азиз миллет, ят къолунда
Къала юртнынъ дагъ, ташы.
Буны корьген юрек инълей,
Бир бильгенинъ — козьяшы...
Сенинъ мында къыркъ асырлыкъ
Вариетинъ, изинъ бар.
Бу алтын юрт — санъа мирас,
Бешигинъдир бу дияр!
Сен дешетли сынавлардан
Енъип чыкътынъ мейдангъа.
Къыркъ йыл куреш...
мешакъатлар...
Етип кельдинъ Ватангъа... Юрт саибин беклей бугунь,
Вакъыт джойма сен, юксель, Кельгенинъни бильсин Иль!
Котериль сен, кокюс керип,
754
74 359 
