"Манас" эпосундагы аргымактар

Аккула

Эпосто А-нын сын-сыпаты: Өңү кула, кара жал, Өзгөчө сонун бу бир мал. Чаткаягы чаткалдай, Жүрүп кетсе чатына Жүктүү тоо баткандай, Желип кетсе жүрүшү Жебенин огун аткандай, Куюшкандын кошконго Он бир карыш казанды Ойноп-күлүп аскандай. Болжолу жок чоңдугу, Бооруна карандын Момолой ийин казгандай. Таноосуна-мурдуна Кирер болсо жөргөлөп Азыркы жүргөн адамдар Кийими менен баткандай. Камыш кулак, сом туяк, Балтыры өгүз белиндей, Басканы сырттын желиндей СО

Аккуланын сыпаты:

Кең көкүрөк, тайкы жал, Кетмен туяк, кең соору, Аркар аяк, капкан бел Алыска чыдар мал экен, Атасы тоонун кайыбы, Энеси чөлдүн бууданы, ...Кыска көкүл жал экен, Ай, жаныбар Аккула Кырсыкты чечер мал экен (СК, 1. 179).

АКТУЛПАР – Темиркандын тулпары. Темиркан өзүнүн ордуна Семетейди кан шайлаганына арнап өткөргөн тойдогу ат чабышта А-ды байгеге кошот. Ал Каныкейдин алтымыш асый Тайтору баш болгон 361 күлүк ат м-н чабылып күч сынашат. А. чуркаган сайын кызып сынына келет. Каныкейдин эскерүүсү б-ча: Атакем Темиркандын Актулпар Теги күлүк мал эле. Кара байыр, казанат Калбыр өпкө, жез билек Канаты бар жан эле (СК, «Семетей», 1. 99),– деп өзгөчө апыртылып сыпатталат. Бирок, А-дын «канаты бар жан экени» жомоктук-фантастикалык маанайда канчалык апыртылып айтылбасын, эпос чагылдырган доор м-н шартталган, жерде жашоого ылайыкташкан, кадимки эле күлүк аттардай сүрөттөлөт. А-дын негизги касиети чаалыкпас, чарчабас, күлүктүк сапаты м-н байланышкан. Мына ушундай өзгөчөлүккө ээ А. учкаяк күлүктөрдүн күлүгү күч сынашкан бул жарышта марага Тайторудан кийин экинчи болуп келет. Семетей Букардан Таласка биринчи жолу барганда, жаш баласынын алыскы жолго чыкканынан ж-а Абыке, Көбөш сыяктуу жоосуна жолугушуудагы чырдан кооптонгон Каныкей кадырын салып атасынан А-ды сурап берет

АЛГАРА

Коңурбайдын Кара аты, Кара атынын бар болчу Капталында канаты. Качан болсо куугунга Жеткирбеген адаты. Алгара чындап чуркаса Закым түгүл чаң жетпейт, Канаттуу куш болбосо Мындан башка жан жетпейт (СК, 2. 116).

АЧБУУДАН – Жолойдун жоого минген аты ж-а байгеге чапкан күлүгү. Негизги варианттардын бардыгында айтылат. А. Жолойдун эрдик иш-аракеттерин идеялдаштырууда ажырагыс бирдикте сүрөттөлөт

ЖАРМАҢДАЙ – Алымсарыктын минген аты. Көкөтөйдүн кара ашында «Кара Төбөл Жармаңдай, Кара сыны тайгандай», – деп сүрөттөлүп байгеге чабылат

ЖЕЛМАЯН – төөнүн күлүгү. «Манас» эпосундагы зооморфтук образдардын бири. Байыркы кыргыздарда тоо урмат-сыйга ээ. Илгери ал ботологондо сүйүнчүлөп, жентек беришчү. Аны адам сыяктуу эле ботосу өлсө же жоголсо кайгы тартууга, ал эмес жоктоого да жөндөмдүү деп эсептешкен. Казактарда да ак төө ыйык деп эсептелет. Аны аябай бир кубанычтуу учурларда курмандыкка чалышкан. Эки элдин диний ишениминен орун алган жогоркудай жалпы көз караштар алардын көркөм ойлоосунда окшош мотивдерди жараткан. Дегеле кыргыз фольклорунда Ж-дын образы аңыз-уламыштан баштап, «Манас» эпопеясына чейин орун алган. Манас олгондо Ж. «Аза күтүп, ээй, от жебей, Армандуу болуп ээй, суу ичпей» (СК, «Семетей», 1. 223), чөгүп, «адам сыяктуу кайгы-муңга батат. Семетей эр жетип элине келе жатканда алдынан тосуп чыгат ж-а аны ал курмандыкка чалганда: «Караса көзгө илинбейт, Кайда экени билинбейт... Жерге тамган каны жок, Желмаяны дагы жок» (СК, «Семетей», 548-инв., 154-б.), кайып болуп жоголуп кетет. Эпос б-ча Ж. жөнөкөй эле төө эмес, аны Манаска Шай ата (Шаймерден) кайыптын элинен алып келгенин айтып тапшырат. Айрым этнографиялык маалыматтарга караганда кыргыздар кээ бир касиеттерин адамга окшоштурушкан, ага арнап ар түрдүү ырым-жырымдарды иштешкен. Ошондуктан мындай түшүнүктөр качандыр бир убактарда төө кыргыздарда (түркмөндөр сыяктуу) тотем болгондугун айгинелейт. Касиеттүү эсептелип, сыйынуунун объектилеринен болгон жер-суу, тоо-таш, булак ээлери да ак тайлак делип, тоого байланыштырылгандыгынан да тотемдин калдыгын көрүүгө болот. Ж. кайып болуп кеткенден кийин бейшемби, жума күндөрүндө Манастын күмбөзүнө келип тургандыгы айтылат. Демек, эпостун негизги варианттарында баяндалган Ж-дын образы Манастын күмбөзүнүн колдоочу ээси катары элес берет. С. Алиев

КАМБАР АТА – жылкынын пири, колдоочусу. Жалпы эле түрк элдеринде, ошону мн катар кыргыздарда да төрт түлүк малдын ар биринин колдоочусу, ээси болот деген ишеним болгон. Эпосто К. а. СКВда төмөнкүчө айтылат: Камбар ата – кара айгыр, Камбар алып бай Жакып, Мойнуна кисе салынып, Жаратканга жалынып, Камбар ата айгырды Ай туякка чалды эми (СК, 1. 51).

КАРТКҮРӨҢ – Ажыбайдын аты. Эпосто К. аркасы бийик, маңдайы калың, туягы чулу, кайыптын тукуму, чаалыкпас тулпар катары сүрөттөлөт. Анын «Бир изин жаза баспаган, Азар-түмөн жылкы алып, Кошуп ийсе жылкыга Бир жаңылбай баштаган»

КӨГАЛА, К ө к т е к е – Чубактын жоого минген ж-а байгеге чапкан күлүгү. СКВ бча К. тулпар болочокто жоого минчү ээси эр жетилгенден кийин гана бардык жасалгалары (ээр-токумдуу, жоо кийимдери, курал-жарактары) м-н кайып адам (Олуя) «алданын буйругу б-ча сага арыбай турган көк тулпар алып келдим»,– деп тапшырат. К. Чубакка жомоктук керемет м-н тийген, баатырга казат жолунда канат боло турган өзгөчө тулпар катарында сыпатталат. Олуя чалдын мүнөздөөсү б-ча Кнын элеси мындайча тартылат: «Кармашка минсең камсыкпайт, Кырк күнчүлүк чөлгө мин! Кыйшаң этип талдырбайт, Кылайтып сыр алдырбайт» (СК, 1. 225).

КӨК БАЙТАЛ, К у у б а й т а л – кытай мергени Кожожаштын (Шыпшайдардын) жоого минген канаттуу аты. Көпчүлүк варианттарда ушул канаттуу атты минген Кожожаш (Шыпшайдар) асмандан уруш салып кыргыз баатырларынан артыкчылык кылып, аларды окко учурат.

КӨК-БУКА – жалгыз көздүү Мадыкандын минген унаасы. Эпостун сүрөттөөсү б-ча: Башында жалгыз мүйүзү бар, Чоңдугу тоодой Көк-Бука Минип алган кези экен. Астындагы Буканын Желгенине жел жетпейт, Басканына мал жетпейт. Үстүндөгү Мадыкан Алышкан менен ал жетпейт (СК, 2.149– 150). СКВдагы Чоң казатта жалгыз көздүү Мадыкан дөө чоңдугу тоодой К.-Б. минип майданга кирет. «Семетей» эпосунда жалгыз көздүү Мааданча ж-а Дыңша дөөлөр да согушта Бука минип жүрүшөт.

КӨККАЗЫК, К ө к ч е б и ч – Сыргактын жоого минген аты ж-а байгеге чапкан күлүгү.

КУЛАНСУР – Байчоронун күлүгү. Манас Алоокени жеңип кан көтөрүлгөндө түшкөн олжону бөлүп алсын деп, кең Кашкарды сураган Алабекке Байчорону К-ду мингизип кабарга жиберет (СК, 2. 213).

КУЛА ТАЙ – Аккуланын тай кезиндеги аты. Айтуучулар тарабынан К. т-дын таржымалы толук түзүлгөн. СКВда К. т-дын атасы кайберен-кулан, энеси Нойгуттун Карача деген канынын көп жылкыларынын ичине эч адамга көрүнбөй, билинбей пайда болгон «кайыптан келген куу байтал» (к. Куу байтал). Тууганда жерге жатпаптыр, Энесинин үстүнөн Карап турса Карача Так миң катар аттаптыр (СК, 1. 175). Эпос б-ча К. т. кезинде сынчы сынайт да «күтүп жүргөн ээси бар» – экен, өз менчигине тиешелүү мүлктү асырай билген ээсин таап берүүнү Карача канга эскерет. Чынында эле К. т-дын ээси – Манас болот, ал ага тиешелүү. Анткени, болочокто сымбатына сыпаты топ келишкен тулпар болчу К. т. «Олуяттан бата алат, Аккула болуп аталат» (СК, 1. 175),– деп эскерилет.

С. Карагулов КУЛУНСУР – Акжолтойдун тулпары. Жер кезип жүргөн Акжолтойго жолугуп, Олуя чал Сейтекке Кулансурду, Акжолтойго К-ду атайы арнап алып келип берет. К. тулпарга ээ болгон Акжолтой далай эрдик иштерди жасайт. Чоң Билгич м-н болгон согушта анын айбандан башкача күлүк керигине К. жете барат. Токсон төрт балбан жабылып Акжолтойдон Чоң Билгичти бошотуп алып, көп топ кармамакчы болгондо жанга шерик тулпары К. куткарып калат: Астындагы Кулунсур, Ай жаныбар чын буудан, Айбан да болсо жаныбар Абаңызга чын тууган, Беттеп айза сунганда Белес менен жылт коюп,

Жамгыр кылып жаа тартса, Ийри-муйру кылт коюп, Акжолтой абаң урушту (СК, «Сейтек», 296). Кененге каршы кол курап келген Эбегей, Көгөйгө Акжолтой К-ду тартуу тартып, алар Кенен м-н эл болуп, Таласка кочуп келет. С

КУМАЙЫК – Манастын алгыр тайганы, кийин мурас катары Семетейге калат. СКВ б-ча Көк жору тууган көзү ачыла элек кызыл эт күчүктү Манас Медияндын чөлүндөгү Кум-Булактын боюндагы кумайдан кайыбынан таап алат. К-ты «сыңар күнөө кылбаган зайып багат»,– деп угуп Букардын каны Темиркандын кызы Каныкейге куда түшүп: «Кумайык багып сен берсең, Азарым анык салармын. Кол жеткен жердин баарына Каныш кылып алармын, Артылып камчы чаппасмын, Айкалтып күнү албасмын. Бенделигим билгизбейм, Бек сөзү сага тийгизбейм»,– дейт. Каныкей «Күндүзүндө тынч албай, Түн ичинде уйку албай, Оозу менен сүт берип, Колу менен эт берип, Кырк көз ордун түбүнө багат» (СК,

КУУ БАЙТАЛ – эпостун негизги варианттарында эскерилген эч адамга билинбей кайыптан пайда болгон ургаачы жылкы. Карача кандын малы. Аккуланын энеси. Ал эпосто:

Кайыбынан кабылган,

Нойгуттун каны Карача

Эркеги жок кызы арбын,

Кудай сүйүп буюруп Так ошого табылган (СК, 1. 175), – деп баяндалып, касиеттүү К. бдын биринчи толу Кула тай (Аккула).

КУУКАЗЫК – Көкбөрүнүн байгеге чапкан күлүгү ж-а жоого минген аты. СКВда Көкөтөйдүн ашында байгеге чабылганы эскерилет (СК, 2. 70).

КЫЛКҮРӨҢ – калмак баатыры Дөңгөнүн аты. К-ду Дөңгө жоодо минип, Манас м-н болгон сайышта өлөт. К-ду Манас олжолоп алат (СК, 1. 89, 90, 91).

МААНИКЕР – Көкөтөйдүн тулпары, ал өлгөндөн кийин уулу Бокмурунда калат. Көкөтөйдүн ашында Бокмурун Айдарга эл чакыртканда М-ди мингизет. Ашка келген кытай-калмак баатырлары Коңурбай, Жолой М-дин тулпарлыгына кызыгып, ашта чатак чыгарып М-ди берүүнү талап кылат. Бокмурун М-ди берүүнү чечет. Буга Манас кырк чоросу м-н кийлигишип, тулпар ээсинде калат