Մայրենի դաս՝ բայի ուսուցումը տարրական դասարաններում

Մայրենի դաս՝ բայի ուսուցումը տարրական դասարաններում

Բայ

Բայի  ուսուցումը  տարրական  դասարաններում    իրականացվում  է  մի  քանի  փուլով,քանի  որ  բայը  ունի  քերականական   բազմաթիվ  հատկանիշներ:  Դեռևս   գրաճանաչության   շրջանում  երեխաները  ծանոթանում  են  բայի  հետ,առանց  նրա  քերականական  անվանումը  անվանելու:Այս  շրջանում  գաղափար  է  տրվում    գործողություն   ցույց  տվոզ  բառերի  մասին  գործնական  վարժությունների  միջոցով:

Օրինակ  1.  Կարելի  է  ցույց  տալ  գործողություն  պարունակող  նկարներ  և  հարցնել `

Ի՞նչ   է  անում    աղջիկը:            Ի՞նչ  են  անում  երեխաները:               Ի՞նչ   է  անում   տղան:        

Օրինակ 2.       Ի՞նչ   կարելի  է  անել  այս  առարկաներով:

Օրինակ  3.   Ի՞նչ     կարող  են  անել   այս  առարկաները:

Երեխաները  պատասխանում  են   ուսուցչի  տված  հարցերին`  կազմելով  նախադասություններ:

Այս  փուլում  զարգանում  է  սովորողների`  բառին  համապատասխան  հարց  առաջադրելու  կարողությունը: Տարբեր  նախադասություններ  կազմելով,բայերին  հարցադրումներ  տալով`  ուսուցիչը  մարզում  է  երեխաների  հարցադրման  կարողությունը:

Օրինակ 4.Արևը   (ի՞նչ   արեց  )  տաքացրեց   փոքրիկ  թռչունին:

                  Տղան  գնդակով  (ի՞նչ   է  անում  )  խաղում  է:

Օրինակ 5 .    Թռչունները  (ի՞նչ   արեցին )  …

                       Անձրևը   (ի՞նչ   արեց )  …

                       Երկինքը  (ի՞նչ   է  անում )…

                       Անահիտը   (ի՞նչ   է  արել )…

                       Երեխաները  (ի՞նչ   արեցին )  …

Օրինակ 6. Տրված  հարցերով   կազմել  նախադասություն:

 Տերևները                                                                     աշնանը:

  Երեխաները                                                                բակում:

Կենդ անիները              (ի՞նչ   են   անում)                անտառում:

Թռչունները                                                                  երկնքում:

Աշակերտները                                                             դպրոցում:

Օրինակ  7.Ամբողջացնել  նախադասությունները   գործողություն  ցույց  տվող   բառերով:

 1.Արևը  ………………:

2.Ուսուցչուհին   …………..  դասը:

3. Երեխաները  …………….  այգի:

4.Մայրիկը  ………………:

Այս  փուլուի  ուսուցման արդյունքում   աշակերտները   պետք  է 

• խոսքում   ճիշտ  օգտագործել  գործողություն  ցույց  տվող  բառերը
• հարցերի  միջոցով  կարողանան  կապեր  ստեղծել  առարկայի  գործողություն  ցույց  տվող  բառերի  և  այդ  առարկա  ցույց  տվող  բառերի  միջև,որոշեն  `որն  է  առարկա  ցույց  տալիս,  որըէ  նրա  կատարած  գործողությունը:  

Հաջորդ  փուլում  արդեն   երեխաների  ունեցած  գիտելիքներին   պետք  է  տալ    քերականական  ձևակերպում  և  սովորեցնել  դրանց  եզրույթները:Երեխաները  քերականորեն   կանվանեն  գործողություն  ցույց  տվող  բառերը: Կիմանան ,որ   գործողություն   ցույց  տվող  բառերը  կոչվում  են  բայ: Օրինակներով  կրկին  վերհիշեն,որ  բայերը  նշում  են ,  թե  ինչ  է  անում, ինչ  է  լինում  առարկան:

                               Երգել                                  

                                                                                   պարել

         վազել                                                                                սովորել

             կարել                                                                         ուտել                                                                                                 

Բայի  դեմք: Գործնականորեն  ծանոթացնել  բայի  դիմավոր  և  անդեմ  ձևերին:

Եզրակացնում  են,որ  դիմավոր  բայերի  դեպքում  մեզ  հայտնի  է  թե ,ով  է  կատարել  գործողությունը,իսկ  անդեմ  բայերի  դեպքում` ոչ:Անորոշ  բայերը  ունենում  են   –ել,  -ալ  վերջավորությունները:

խաղում  եմ        (ես)

խաղում  ես        (դու)

խաղում  է           (նա)

Այս  բառաշարքի  բառերի  համեմատության   միջոցով  աշակերտները  տեսնում  են,որ  ճիշտ  է ` բոլոր  ձևերում  խոսքը  միևնույն  գործողության  մասին  է,սակայն  այդ  գործողությունը  կատարողը  նույն  անձնավորությունը  չէ. առաջին  ձևը  ցույց  է  տալիս,որ  գործողություն  կատարողը  խոսողն  ինքն  է /ես/, երկրորդ   ձևի  մեջ` խոսակիցը /դու/ ,իսկ  երրորդ  ձևի  մեջ`  խոսողի  և  խոսակցի  հետ  կապ  չունեցող  մի  երրորդ  անձնավորություն  /նա/: Այսինքն  խաղալու  միևնույն  գործոզությունը  կատարում  են  երեք  տարբեր   մարդիկ.երեք  տարբեր  դեմքեր:Ուսուցչի  օգնությամբ  երեխաները  եզրակացնում  են. 

*բայը  ունի  երեք  դեմք` առաջին, երկրորդ,  երրորդ

*բայը  փոփոխվում  է  ըստ  այդ  դեմքերի  

Բայի  դիմավոր  ձևերի  մասին  գիտելիքների  ձեռքբերումը  պիտի  սկսել  բայի  հիմնական  և  օժանդակ   մասերից:Օր.`  ցույց  տալ ,  որ  երգում  եմ    բայի  մեջ  երգումը   հիմնական  մասն  է,իսկ  եմ-ը`   օժանդակ,այն  կոչվում  է  օժանդակ   բայ:Օժանդակ  բայերը  լինում  են  երկու  տեսակ1. Եմ,  ես, է ,  ենք,  եք,  են   2.էի,  էիր,  Էր,  էինք,  էիք,  էին:

                Ι    դեմք-  եմ,  ենք                          էի, էինք

                ΙΙ   դեմք-  ես,  եք                           էիր,էիք

               ΙΙΙ  դեմք-  է,  են                             էր,  էին

Շատ  կարևոր  է  օժանդակ  բայերի  անջատ  գրությունը , ուղղաորությունը  և  ուղղախոսությունը:

Կրտսեր  դպրոցականները  դժվարանում  են  յուրացնել  <<  բայի  դեմքը>> :Այդ  իսկ  պատճառով  անհրաժեշտ  է    տարբեր  վարժություններ   կատարել:

   1.Տրված  դիմավոր  բայերին  առաջադրի'ր  հարց  և  գրի'ր:

Օր.`    երգում  եմ   -  (ի՞նչ   եմ  անում ):

            խաղում  եմ  -……………….:

             վազում  է -    …………………:

            նկարում  ենք -……………

            գրում  ես - ………………:

            կարդում  են-  ……………..:

          սովորեցին-    ………………..:

2.  Տրված  բայերը  խմբավորի'ր  և  գրիր  սյունակներով  ըստ  առաջին,  երկրորդ,  երրորդ  դեմքի:

 Պարում  են, երգում  եմ, քայլում  ես, սովորում  են, երգեցի, ծաղկում  է, փայլեցին, նկարել  է,գրում  եք:

3. Տրված  անդեմ  բայերը  դարձրո'ւ  դիմավոր :

Գրել, կարդալ, աշխատել, կանչել, թռչել, երգել,  նվագել, ներկել, սիրել,  պարել, փախչել, երազել:

Բայի  թիվ: Այս  փուլում  կարևոր  է  բայի    թվի  իմաստային  կողմը ,թվի  արտահայտման  ձևաքերականական  հնարը:Մի  շարք  վարժությունների  կատարման  արդյունքում  աշակերտները  եզրակացնում  են ` յուրաքանչյուր  գործողություն  կարող  է  կատարել  և  մեկ  առարկա  և  մեկից  ավելի  առարկաներ:Մեկ  առարկայի  կատարած  գործողությունը  դրվում  է  եզակի  թվով,երկու  կամ  ավելի  առարկաներինը`  հոգնակի  թվով:Այս  հասկացությունները  դյուրընկալ  դարձնելու  համար  կարելի  է  դիմել  օժանդակ  բայերի  օգնությանը:

                   Եզակի  թիվ                                                                 Հոգնակի  թիվ

        Ι    դեմք -   ես  կարդում    եմ :                                      Մենք  կարդում  ենք:

        ΙΙ   դեմք –  դու  կարդում   ես :                                      Դուք  կարդում  եք:

        ΙΙΙ  դեմք –  նա   կարդում      է :                                      Նրանք  կարդում  են:

Կարելի  է  երեխաներին  առաջարկել  կազմել  նախադասություններ  երկու  բառից  կազմված   տրված  նկարների   շուրջ  :

Աշակերտը    կարդում  է:                                                          Աշակերտները   կարդում   են:

Նախադասությունները  գրելուց  հետո  ուսուցիչը  հանձնարարում  է  աշակերտներին  համեմատել  այդ  նախադասությունների  բայերը,  և  որոշել`  քանի  առարկայի / անձի/  կատարած  գործողություն  է  ցույց  տալիս  դրանցից  յուրաքանչյուրը: Համեմատելուց  հետո  աշակերտները  համոզվում  են ,որ  թվի  կրողը  օժանդակ  բայերն  են: Այս  ամենից  հետո  աշակերտները  ուսուցչի  օգնությամբ  կատարում  են  եզրահանգումներ,որ  գոյականի  հետ  կապված  բայը     դրվում  է  միևնույն    թվով, ինչ  որ   գոյականիը:

Բայը  թվով  փոփոխելու  և  գոյականի  հետ  համապատասխանեցնելու  կարողություններ  մշակելու  համար  կարելի  է  կատարել  մի  շարք  վարժություններ:

1. Բայերը  գործածի'ր  համապատասխան  թվով   և  գրի'ր:

 ա/ Արևը   (ջերմացնել)  հոզը:

    բ/  Տղան  (ջրել)   ծաղիկները:

     գ/  Երեխաները  (խաղալ)  գնդակով

      դ/  Թռչունները  վաղուց  (չվել)    տաք  երկրներ:

Բայի  ժամանակը: Բայի   ժամանակաձևերի  ուսումնասիրումը  տարրական  դասարաններում  բավականին  խրթին  է:Երեխաներին  պետք  է  ծանոթացնել  բայի  ժամանակաձևերին  գործնականորեն:Բացահայտել  այդ  ձևերի  էությունը  խոսելու  պահի  հետ  համեմատությամբ:

Օրինակ ` ուսուցիչը  աշակերտներից  մեկին  հանձնարարում  է  կարդալ  դասը: Նա  հարցնում  է  աշակերտներին`ի՞նչ  գործողություն  է  նա  կատարում: Երեխաների  ակտիվ  մասնակցությամբ  բացտրում  են, որ  նա  կարդալու  գործողությունը  կատարում  է  հիմա,այժմ, ներկայումս :Այնուհետև  հանձնարարել  մեկ  այլ  աշակերտի ` Արամին  , կարդալ :Հարցնել` երբ  կարդաց  դասը  Աննան/1-ին  աշակերտը/:Երեխաները  պարզում  են,որ  Աննան  կարդաց  մի  քանի  րոպե,մի  փոքր  առաջ,այս  պահից  առաջ, անցյալում: Ուսուցիչը  ասում  է ,որ  հաջորդը  ցանկանում  է ,որ  կարդա  Արան:Նա  հարցնում  է,թե  երբ  պետք  է  կարդա  Արան:Այս  պահի  հետ  համեմատությամբ:Աշակերտների  հետ  պարզաբանում  են ,որ  նա  պետք  է  կարդա  այս  պահից  հետո,ապագայում:

Տարբեր  վարժությունների  կատարման  արդյունքում  աշակերտները  եզրակացնում  են .

*բայն  ունի  երեք  ժամանակ` ներկա, անցյալ, ապառնի:

*ներկա  ժամանակը  ցույց  է  տալիս  այնպիսի  գործոզություն,  որը  կատարվում  է  այժմ, խոսելու  պահին:

*անցյալ  ժամանակը  ցույց  է  տալիս  այնպիսի  գործոզություն,  որը  կատարվել  է  անցյալում, խոսելու  պահից  առաջ:

*ապառնի   ժամանակը  ցույց  է  տալիս  այնպիսի  գործոզություն,  որը  կատարվելու  է  ապագայում, խոսելու  պահից  հետո:

Բայի  ժամանակի  քերականական  կարգի  իմաստն  առավել  հասկանակի  է  դառնում  միևնույն  բայի  տարբեր  ժամանակաձևերի  համեմատության  ճանապարհով:Օրինակ`

      Երոխաները  խաղում    են  բակում:

      Երոխաները  խաղում    էին  բակում:

      Երոխաները  խաղալու  են  բակում:

Բայի  խոնարհում: Երեխաներին  պետ  է  բացատրել,որ  ինչպես  գոյականի  փոփոխությունն  է  կոչվում  հոլովում,այդպես  էլ  բայի  փոփոխությունը  դեմքով, թվով  և  ժամանակով  կոչվում  է  խոնարհում :Խոնարհման  մասին  գիտելիքները  պետք  է  ամրապնդել  գործնականորեն`վարժություններ  կատարելով:

  Օր.` երգում  եմ, երգում  ես, երգում է, երգում  էի, երգելու  ես,կերգեմ, երգում էր…/երգեցի, երգեցիր, երգեց, կերգեմ, երգեցին,կ երգեն…:

Բայի  խոնարհումը  կատարվում  է օժանդակ  բայերի  ավելացմամբ  կամ  բայի  վերջավորության  փոփոխմամբ:

Բայի  խոնարհումը  լինում  է  դրական  և  ժխտական:

Կարդում  եմ,կարդում  էի, կարդալու  եմ    դրական  խոնարհում:

Չեմ  կարդում  , չէի  կարդում  , չեմ   կարդալու      ժխտական   խոնարհում:Դրական  խոնարհումը  հաստատում  է  գործողությունը, ժխտականը`  ժխտում:

                             Եզակի  թիվ                                                                 Հոգնակի  թիվ

Ներկա           Ι    դեմք -   ես  գրում   եմ :                                      Մենք  գրում  ենք:

                      ΙΙ   դեմք –  դու  գրում   ես :                                      Դուք   գրում  եք:

                     ΙΙΙ  դեմք –  նա   գրում       է :                                      Նրանք  գրում  են:

Անցյալ       Ι    դեմք -   ես  գրել   եմ :                                            Մենք  գրել  ենք:

                  ΙΙ   դեմք –  դու  գրել  ես :                                            Դուք   գրել եք:

                  ΙΙΙ  դեմք –  նա   գրել      է :                                           Նրանք  գրել  են:

Ապառնի     

                      Ι    դեմք -   ես  գրելու   եմ :                                      Մենք  գրելու     ենք:

                      ΙΙ   դեմք –  դու  գրելու      ես :                                   Դուք   գրելու   եք:

                     ΙΙΙ  դեմք –  նա   գրելու      է :                                      Նրանք  գրելու   են: