МБОУ "Сылгы-Ытасркая СОШ им. А.Н. Явловского"

Уопсай үөрэхтээhин бүлдьүөтунэй тэрилтэтэ

«А.Н.Явловскай аатынан

Сылгы-Ытар муниципальнай уопсай үөрэхтээhин орто оскуолата»

Үлэм аата:

«Уордьаннаах эбэм»

Үлэни толордо:

4 кылаас үөрэнээччитэ Кокорин Андриан

Салайааччы: алын кылаас учуутала:

Сивцева Марина Борисовна.

2018с.

Иhинээҕитэ:

1. Киирии тыл…………………………….………………………………………………...2

2. Эбэм Евдокия Васильевна оҕо сааhын сыллара…………………………………….…3

3. Наставник быhыытынан үчүгэй үлэhит …………………………………………….4

4. Мин эбэм- уордьаннаах сүөсүhүт…………..…………………………………………..5

5. Эбэм туhунан «Кэрэ киhини кэриэстиибит» кинигэ тахсыыта……………………....6

6. Түмүк……………………………………………………………………………………..7

7. Туhаныллыбыт литература……………………………………………………………..8

Киирии тыл.

«Айыл5а барахсан тупсан, сир-дойду дьэрэкээн сибэккинэн киэргэнэн турара. Ар5аа тумуhахха ферма күөх буруота унаарыйан көстөрө. Моонньугар кыhыл былааты бааммыт көнө уңуохтаах, тэтэркэй имнээх кыыс тула тар5аhан мэччийэр сүөhулэри хомуйа сылдьара…»- диэн мин эбэм Евдокия Васильевна туhунан үлэ бэтэрээнэ Иван Прокопьевич Харитонов ахтан суруйбута эбэм харахпар көстөн кэлэр.

Мин киэн туттар уонна убаастыыр киhим- эбэм барахсан быйыл биhиги кэккэбититтэн туораабыта номнуо 1 сыла ааhа о5уста. Эбээ- диэн ыңырарбын суохтаатым да5аны. Кини дьиэбит аанын аhан киирэрин, итии чэй иhэрин, сонун бө5өтүн кэпсиирин, биhигини таптыырын олус да а5ынным. Санаабар бу киирэн кэлиэх курдук. Хайдах эрэ ырыых-ыраах барбыт курдук. Эбэбэр соло эрэ булларбын ыалдьыттыы бардахпына мичээрдээбитинэн көрсөөччү, үөрэхпин туоhулаhан ааһар буолбуппун истэн үөрбүтэ харахпар бу баар. Күндү киhим элбэх сыралаах үлэтин иhин элбэх на5араадалаах, мэтээллэрдээх, махтал суруктардаах. Мин эбэм о5о сааhы эмиэ билэн улаатта5а. Ол курдук эбэм Евдокия Васильевнанан киэн туттан, эhиэхэ кэпсиэхпин ба5арабын.

Үлэм сыала- соруга:

1.Эбэбинэн киэн туттан кини үлэтин сырдатыы.

2.Чугас киhиэхэ сылаас сыhыаны үөскэтии.

3.Эбэм Евдокия Васильевна аатын үйэтитии.

Эбэм о5о сааhын сыллара.

Эбэм Евдокия Васильевна ийэтэ- Парилова Александра Семёновна. Кини бааhынай дьиэ кэргэңңэ 1909 с. төрөөбүт. Кинилэр түүлээх, балык, сүөhү иитиитэ дьарыктаах дьон эбиттэр. «Чылыба» учаастагар хос эбэм ыанньыксыттаабыт. Үлэлиир сылларыгар элбэх ситиhиилэри көрдөрбүт. Үрдүк көрдөрүүлээх үлэтин иhин Москва5а ВДНХ-5а кыттар чиэскэ икки төгүл тиксибит. Сэрии сылларыгар фроңңа араас итии таңастары тигэр эбит. А5алара, мин хос эhээм- Парилов Василий Прокопьевич 1892с. дьадаңы бааhынай дьиэ кэргэңңэ тоөрөөбүт. Кыра сааhыттан бултуурун сөбүлүүрэ үhү. Колхоз, совхоз үлэтигэр хас эмэ ый сылдьан, Омук күөлэ диэн сиргэ балыксытынан үлэлээбит. Онтон бостууктаабыт. Ийэлээх а5алара олус кыhамньылаах, бастың улэhит дьон эбиттэр.

Мин эбэм Парилова Евдокия Васильевна 1938 сыллаахха сэтинньи 13 күнүгэр Хоту Паастаах (Чылыба5а) Париловтар дьиэ кэргэттэригэр иккис о5онон төрөөбүтэ.Кини бииргэ төрөөбүт балта Сивцева Александра Васильевна маннык диэн ахтар: «Мин саамай күндү чугас эдьиийим Дуся ньээньэм кыра сылдьан наhаа да ыллыырын сөбүлүүрэ. Куруук тугу эрэ туойа сылдьара. А5ыйах саңалаах эрээри барытын дьаhаллаан оңорбута эрэ баар буолара. Ийэлээх, а5абытыгар куруук илии- атах буолара. Барытыгар ырааhы, бэрээдэги сөбүлүүрэ. Толоругас, эппиэтинэстээх, үлэhит, ыраас туттуулаах, көмөлөөх, бэhиэлэй, киhи быhыытынан элэккэй этэ.»

Эбэм Сылгы-Ытар 7 кылаас оскуолатын бүтэрэн, хас да о5о буолан куоракка үөрэнэ кииртэр. Үөрэх кэнниттэн араас куруhуоктарга сылдьар. Оскуола, куорат бары тэрээhиннэригэр актыыбынайдык кыттара. Оскуоланы бутэрэригэр учууталлара английскай тыл үөрэ5эр үөрэниэң этэ диэбиттэрин, производство5а үлэлии тахсыбыта. Ийэтэ, мин хос эбэм Александра Семёновна, а5ата- мин хос эhэм Василий Прокопьевич холкуос- сопхуос үлэтиттэн илиилэрин араарбатах дьон эбиттэр. Онтон мин эhэбин Кокорин Григорий Ивановичтыын көрсөн, таптаhан 1964с муус устар 14 күнүгэр ыал буолбуттар.

Наставник быhыытынан үчүгэй үлэhит этэ.

1971 сыллаахтан «ССРС 50 сыла» сопхуос Сылгы-Ыытар отделениетыгар ферма5а саңа механизированнай хотон тутуллан киирбит. Старшайынан эбэбин Евдокия Васильевнаны анаабыттар. Кини бастың үлэhит, уопуттаах ыанньыксыт эбит. Оскуоланы саңардыы бүтэрбит эдэр о5олору үлэ5э үөрэппит, такайбыт ыччата, бииргэ үлэлиир кэллиэгэлэрэ оройуон үрдүнэн үлэ5э үрдүк ситиhиилэринэн аатырбыттар. Онон үлэ таhаарылаах буоларыгар улахан өңөнү оңорбута.

Оччолорго улаханнык ына5ы ыабатах эдэр дьахталлары элбэххэ үөрэппитэ. Өр сылларга үтүө суобастаахтык үлэлээбит, комсомол кэккэтигэр иитиллибит, коммунистическай партия чилиэнэ, хас да төгүллээх чемпион ыанньыксыты, 2-с Өрөспүүбулэкэтээ5и эдэр ыччат «Бочуот знага» уордьан кавалерын, үлэ5э үрдүк ситиhиилэрдээх ыанньыксыт эбэм- Евдокия Васильевна наставнигынан анаммыта. Оргууй а5ай сылдьан барытын бары дьаhаммыт буолара. Олорор дьиэтэ үлэтиттэн наhаа ыраах эбит. Бөhүөлэк уhугуттан уhугар диэри төттөрү- таары үстэ- түөртэ сылдьара. Кыра о5олордоох ыал ийэтэ барытыгар сөптөөхтүк дьаhанан, оччолорго ыытыллар мунньахтарга, сессияларга, көрсүhүүлэргэ көтүппэккэ сылдьан кыттыыны ылар эбит.

Эбэм үтүө сыhыана, сүбэтэ-амата, сырдык мөссүөнэ, куруук мичилийэ сылдьарыттан улэhиттэрин үлэлэрэ үчүгэй түмүктээх буоларыгар үтүө сабыдыалы биэрбит. Кини барыларын мунньан хайдах водоканалы ыраастыылларын уонна да атын методтары бэйэтэ көрдөрөн, олус кичэллик быhаарар эбит. Нэhилиэк иhинэн ыытыллар араас тэрээhин үлэлэригэр, концертарга көхтөөхтүк кытталлара.

Кинини кытта бииргэ үлэлээбит до5отторо алтыhан ааспыттарыттан махтаналлар, киниттэн сүдү улахан опыт ылбыттарыттан сүгүрүйэллэр эрэ. Кулуупка ыытыллар араас тэрээhиннэри, концертары көтүппэтэ. Кини о5олоруттан мин а5ам Василий Григорьевич эмиэ ыллыыр, ырыа суруйар. Эбэм курдук иэйиилээхтик ыллыыр. Мин эмиэ ыллыырбын наhаа сөбүлүүбүн.

Мин эбэм- уордьаннаах сүөcүhүт.

Үлэ- киhини киэргэтэр диэн мээнэ5э эппэттэр. Эбэм сыралаах, үчүгэй түмүктэрдээх үлэтин үрдүктүк сыаналаабыттара. Кини араас кэмнэрдээ5и производство наставнига, сүөhү иитиитин маастара, «Бочуот знага» уордьан кавалера, үлэ бэтэрээнэ, нэhилиэк биир ытыктанар киhитэ.

Орто- Халыма оскуолатын бүтэрэн төрөөбүт нэhилиэгэр «Оскуола- производство- үрдүк үөрэх» диэн девиhинэн аан маңнайгытынан быhаччы ферма5а үлэлии кэлбитэ. Эдэр киhини «Сыаңааннаах» сайылык кыстык учаастагар ыыппыттар. Киниэхэ сүөhү иитиитигэр, үүтү ыаhыңңа Евдокия Митрофановна Гуляеваны наставнигынан анаабыттара. Эбэм хара маҥнайгыттан үчүгэйдик, үрдүк көрдөрүүлээхтик үлэлээбитэ. Кини аата куруук бастыңнар ааттарыгар ааттанара. Урут оройуоннаа5ы «Знамя» хаhыаттан кини аата түспэт этэ.

60-с сылларга «Өрөспүүбүлүкэ эдэр чулуу ыанньыксыта» диэн дастабырыанньаны ылбыт. Бастың үлэлээх ыанньыксыты коммунистическай партия чилиэниэн ылбыттара. Ол курдук оройуон, өрөспүүбүлүкэ олохтоох тэрилтэ бочуоттаах кырааматалара, сыаналаах бэлэхтэрэ, мэтээллэрэ, социалистическай куоталаhыы бэлиэлэрэ кини түөhүн сырдаппыттара.

Илгэни уруйэлии сүүрдэн өрөспүүбүлүкэ, оройуон, нэhилиэк социальнай- экономическай үрдээhинигэр сэмэй кылаатын үрдүктүк сыаналаан, 1986с. ССРС Үрдүкү Президиумун Уураа5ынан «Бочуот знага» уордьанынан на5араадаламмыта.

Айыл5аттан бэриллибит көмүс куоластаах ырыаhыт этэ. 1985с. Дьокуускай куоракка ыччаттар фестивалларыгар кыттыыны ылан лауреат үрдүк аатын ылан, нэhилэги, улууhу сура5ырдыбыт. 1960-с. сыллардаахха обком пленумун чилиэнинэн талыллан, Дьокуускай куоракка ыытыллар мунньахтарга ыҥырыллара. 1962 с. ССКП чилиэнинэн буолбута. 1967 сыллаахха «Саха АССР чулуу эдэр ыанньыксыта» диэн кыhыл таастаах кинигэ туттарыллыбыта. 1970 сыллаахха КПСС чилиэнинэн киирэн, үлэтин эппиэтинэhэ өссө үрдээбитэ. «Килбиэннээх үлэтин иhин В.И. Ленин төрөөбүтэ 100 сыла» үбүлүөйдээх мэтээлинэн, социалистическай куоталаhыы хас да төгүл кыайыылааҕын бэлиэтээн на5араадаламмыта. 1974-1979сс. «Социалитсическай куоталаhыы эдэр ыанньыксыта» бэлиэни туппута. 1986 с. ССРС Үрдүкү Президиумун Уураа5ынан «Бочуот знага» уордьанынан, 2008с. Үрүң көмүс суруктаах Бочуоттаах кырааматанан, 2010с. «Орто – Халыма оройуонун сайдыытыгар эңкилэ суох кылаатын иhин» диэн бэлиэнэн на5араадаламмыта.

Ити курдук мин эбэбинэн киэн туттабын, кини туhунан бииргэ үөрэнэр о5олорбор кэпсиибин. Бу суруйуубуттан эбэм туhунан элбэ5и билбэтэхпин биллим, сөхтүм. Кини билигин аттыбытыгар уруккутун курдук мичилийэ олороро буоллар, биhиги дьиэ кэргэн өссөда улахан дьоллоох буолуо этибит. Эбэм, Евдокия Васильевна биhиги сурэхпитигэр өрүү тыыннаах. То5о диэтэр биhиги кинини хаhан да умнубаппыт. Куруук саныыбыт- ахтабыт. Сүбэлээбит сүбэтин, үөрэтэр ньымаларын умнубаппыт. Улааттахпына кини курдук улэhит, кини аатын ааттатар киhи буола улаатыам.

Эбэм туhунан «Кэрэ киhини кэриэстиибит» кинигэ тахсыыта.

Күндү эбэбит биhиги кэккэбититтэн туораабыта номнуо 2 сыла ааhа о5уста. 2017с. ахсынньы 7 кунугэр «Кэрэ киhини кэриэстиибит» диэн эбэм Евдокия Васильевна Парилова туhунан кинигэ бэчээттэнэн тахсыбыта. Бу кинигэни 1974-1978сс. ыанньыксытынан үлэлээбит, Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаhаайыстыбатын туйгуна, «Сайдыы» бааhынай хаhаайыстыба салайааччыта Владимир Владимирович Решетников таhаарда. Кинигэ матырыйаалын араас мунньуу, суруйсуу, хаартыска хомуура, ахтыылары оңоруу о.д.а. киhи аа5ан сиппэт үлэтигэр оноhуутугар бөhүөлэкпит дьоно, эбэм бииргэ үлэлээбит до5отторо, салайааччылара, бииргэ үөрэммит до5отторо күүс- көмө буоллулар.

Бу ахтыы хомуурунньуга Орто-Халыма куоратын «Халыма долгуннара» хаhыат редакцията бэчээттээн таhаарда.

Эбэм туhунан ахтыы кинигэтин чиэстээhинэ бөhүөлэкпит «Арчы» дьиэтигэр буолан ааспыта. Онно кини бииргэ үөрэммит до5отторо, үлэhиттэрэ, салайааччылара кэлэн, ахтыы биэчэрин тэрийбиттэрэ. Эбэм урут сөбүлээн ыллыыр ырыалыарын ыллаан санаан- ахтан ааспыттара.

Бу эбэм Евдокия Васильевна туhунан ахтыы хомуурунньуга тахсыбытыттан, эбэбинэн өссө киэн туттабын, ытыктыыбын. Владимир Владимирович Решетниковка биhиги дьиэ кэргэммит муңура суох махтал тылларын этэбит.

Түмүк тыл.

Сылгы-Ытарым бөhүөлэгэ араас идэлээх үлэhиттэринэн, чулуу ыччаттарынан, талааннаах о5олорунан, ытык кырдьа5астарынан аатырара олус үчүгэй. Мин саамай киэн туттарым- эбэм барахсан Евдокия Васильевна интэриэhинэй оло5уттан, сыралаах үлэтин түмүктэриттэн буолар. «Эбээ» диэн минньигэс тылы си сүрэхтэн иэйэн туран эбээбин ыңыран ыларбын, киниэхэ ыаллардыыр сырыыларбын, күүлэй тэбэр күннэрбин, ыллам ырыа ыллыырын олуhун диэн ахтабын. Ол эрэн кини тыыннаах мөссүөнэ сүрэхпэр өрүү тыыннаах буолуо5а. Эбэм үөрэппит- такайбыт тылларын, махтаммыт санааларын, анаабыт алгыhын олох умнуом суо5а.

А5ам Василий Григорьевич уонна кини бииргэ төрөөбүттэрэ (Александр, Григорий, Иван) күн күбэй ийэлэрин олус ытыктыыллара. Киниэхэ куруук илии- атах буолаллара. Мин эмиэ кини тугу этэрин ыhыктыбакка, көмөлөөх буоларым. Хас биирдии киhи эбэ, эhээ тапталларыгар угуттанан, олох очурдарын эрэллээхтик туорууллар. Эбэм төhө да ыарахан үлэ5э үлэлээтэр, онтун хом санаабакка, төттөрүтүн күлэн- мичилийэн ахтан ааhааччы. Кининэн холобур оңостон инники олохпун чиэстээхтик, үлэни өрө тутан, кини олорбото5ун олоруом диэн эрэнэбин.

Туhаныллыбыт литература:

1. «Кэрэ киhини кэриэстиибит» ахтыы кинигэ. АУ РС(Я) «Халыма долгуннара» хаһыат редакцията 07.12.2017с