МБŸУ «Чичке – Чаргынын тöс текши ÿредÿлÿ школы»
Тема: «Эне jеристин ээлÿ кайчызы…»
(А.Г. Калкиннин 90 jажына учурлалган эземнин энири)
Тургузаачызы:
Тыдыкова Л.А. алтай тил ле
литературанын ÿредÿчизи
Чичке – Чаргы, 2015 jыл
Бÿдÿми: эземнин энири
Амадузы:
кайчынын jÿрген jÿрÿми ле онын чÿмделгезиле таныштырары;
огоштон ала кычырган кай чöрчöктöрин эске алынарына аjару эдери;
билерин jайым айдарына ла санаа – кÿÿнин чыныктап, чын ла чокым каруулар берерине таскадар;
алтай калыктын ээлÿ кайчызыла оморкоп, онын чÿмдемелдерин кычырып ла билип jÿрерине тазыктырар.
Тузаланар эдимдер: Кайчыга учурлалган презентация «Эне jеристин ээлÿ кайчызы…», проектор, экран, компьютер, музыкальный центр, бичиктери, диск «Алтай кай»…
Öдöр аайы:
1 – кы энир баштаачы:
Jакшылыкту кÿнле кÿндÿлÿ балдар, ада – энелер, ÿредÿчилер ле айылчылар! Бис Алексей Григорьевич Калкиннин 90 jажына учурлалган «Эне jеристин ээлÿ кайчызы…» деп, эземнин энирин ачып турубыс…
2 – чи энир баштаачы: Улаган. Улаан…Паспарты…Бу jебрен ле jажына мöнкÿлик jер…
1 – кы энир баштаачы: Шуулаба, салкын, шуулаба,
Шуулатпа jебрен мöштöрди.
Шынырап калган jÿрÿмди,
Шÿÿлерге сен болушпа.
Öткöн jÿрÿм öдÿп ле калган,
Öксöп онон нени аларын.
Öргööлöр калын уйкуда,
Ойгозо тартып албазын.
Э. Тоюшев
(слайд № 2)
2– чи энир баштаачы: Улаган jери кеберкек ле кÿндÿзек эпшилериле, тöп лö улу эрлериле бай. Олордын бирÿзи – Алексей Григорьевич Калкин болгон.
1 – кы энир баштаачы: Алексей Григорьевич 1925 jылдын кандык айынын ÿчинчи кÿнинде Улаган аймактын Паспарты jуртында чыккан. Энези – Анна Афанасьевна, адазы – Григорий Иванович. Олор ачык – jарык санаалу улус. Онын да учун, олордын айылчылары ÿзÿлбес, от – кÿли сообос биле болгон.
(слайд № 3)
2 – чи энир баштаачы: Григорий Иванович бойынын öйинде бичик – билик билер ас – масс улустын тоозында jÿрген. Ол садуда, колхозтын председатели де болуп иштеген. Jе онын эн бийик jайалтазы – кай чöрчöктöрди кайлайтаны. Ол кöп – кöп чöрчöктöр билетен: «Маадай - Кара», «Очы - Бала», «Öскÿс Уул», «Алтай - Буучай», «Ай – Сологой ло Кÿн - Сологой»ло онон до öскö. Григорий Иванович ле Анна Афанасьевна jети бала азырап чыдаткан.
2 – чи энир баштаачы: Эн jаан кызы – Боксу, ээчиде – Jамай, онон – Алеш (Алексей). Алешты ээчий чыккан карындаш – сыйндары: Майнаш, Борокуш, Ольга, Есемяк.
1 – кы энир баштаачы: Алексей jаштан ала кöзинен коомой öскöн. Онын шылтузында кичинек Алексейде бичикке ÿренер арга jок болгон. Jе кандый бир куучынды угуп алза, ол оны качан да ундыбас. Кöгÿс сагыжы, укканын энделтпезиле ол кубар балдардан аныланатан. Ол сегис – тогус jаштуда jаныс та адазынан эмес, öскö дö кайчылардын кай чöрчöктöрин айылдаш балдарга куучындап туратан.
2 – чи энир баштаачы:
Алексей 15 – 16 jаштуда топшуур согуп, кай чöрчöктöрди jаан да улуска кайлап баштаган. Ол тушта jурттарда jаткан улус кандый бир айылга jуулыжып, кайчыны алдыртып, тан атканча кай чöрчöктöр угатан.
1 – кы энир баштаачы. 1947 jылда Туулу Алтай автоном областьтын тöзöлгöнинен ала 25 jылдыгы толгон. Кöдÿринилÿ байрамда кайчылардын маргааны база öткöн. Шак ла бу тушта jиит кайчынын ады – jолы Алтай ичине jарлу боло берди. Маргаанда турушкан он тогус кайчынын эн артыгы болуп 22 jашту Калкин Алексей чыкты.
2– чи энир баштаачы: Келер 1948 jылда Алексей Григорьевич Москвада öткöн jаан кöрÿде кайлаган. Онын кайын академик В.А. Гордлевский бийик баалап, кайчыны «Алтай Гомер» деп адаган. Ол тушта Москвада, аспирантурада ÿренген, кийнинде ады jарлу алтай билимчи Сазон Суразаков, кайчынан «Маадай - Кара» деп чöрчöгин бичип алган. Ол 1957 jылда танынан бичик болуп чыкты. Сазаон Саймович ле Алексей Григорьевич наjылажып, келер алтай ÿйеге кöп – кöп jакшы кай чöрчöктöр сыйлаган: «Очы - Бала», «Öскÿс - Уул», «Алтай - Буучай» ла онон до öскö.(слайд № 10)
1 – кы энир баштаачы: Алтайыстын ады jарлу jурукчызы Игнат Иванович Ортонулов мынайда куучындайт: «Бу кижиле мен 50 jылга jуук таныш болгом. Оныла мен 1949 jылдын кÿзинде нацшколдын общежитиезинде туштажып танышкам. Ол тушта jиит кайчы 1948 jылда худсамодеятельностьтын Москвада öткöн Бастырасоюзный кöрÿзиндеjенÿлÿ турушкан, онон озо Горно – Алтайский автономный областьтын 25 jылдыгына кайчылардын маргаанында jенÿчил болгон jарлу кайчы. Ого общежитиеде бир кып бергендер. Ол кайлаар, онын кайын секретарь келип бичиир. Бис jаныс jердин улузы – Улаган аймагынан. Бис экÿнин сööгис база бир – саал. Онын учун ол меге сÿреен кару болгон. «Карындаш Jыгынат» ла деп адайтан эди.»
1 – кы энир баштаачы: Алексей Григорьевичтин бойынын чÿмдеген куучындары, ÿлгерлери база jилбилÿ. «Алтай кайдын табылганы» деп куучынын кажы ла алтай кижи билер керек деп сананадыс.
Кан – Оозы аймакта, Jабаганда jуртаган jарлу кайчыбыстын албаты алдына кайлап, олорго амыр – энчÿ кÿÿнзегенин ле алкыжын «Очы - Бала» деген чöрчöктöн алынган ÿзÿк керелейт:
Узак öйгö кайлап jÿрген
Узун чöрчöк божоорго jетти.
Узада калак, калак, мен чöйбöдим,
Учы – кырын мен кеспедим.
Калык кычырып, бу чöрчöктöн
Калапту кыстын салымын билгей.
Балдар болзо, эм кычырып,
Бар учурын сананып jÿргей.
Айладып айткан алтай топшуур
Алтай jондо ундылбазын!
Коо кайдын койу ÿни
Кожо артып коробозын.
Атту – чуулу Очы – Балам
Ай болуп тенериден
Амыр – тымык кöрÿп ле турзын.
Алтай jоным менин болзо –
Алча тÿшкен Алтайына
Амыр – энчÿ арбындап öссин!
Кайлап айткан бойым болзо,
Агас тонго ороноло,
Ак койонго эм минеле,
Алтайына айылдап jортсын,
Албаты – jоннын ол ортого
Айтпаганын айдып jÿрзин,
Алтай кайын кайлап артсын. (слайд № 11)
2 - чи энир баштаачы:
Эне jеристин ээлÿ кайчызынын jакылтазын jÿрÿмде бÿдÿрип jÿрерге, бойыгарды ак – чек jÿрÿмге темиктиреер, калыктын чÿм – jандарын, тÿÿкизин билип, jаанды – jашты тоогор, jакшыга амадагар.
Тöрöл тилин билетени – слердин эн jаан учурлу сурактардын бирÿзи деп, сезип jÿригер.
2 – чи энир баштаачы: Кару балдар! Бÿгÿн бис бу эземнин энирин öткÿрип, слерди Алексей Григорьевич Калкиннин чÿмдемелдерин кычырып, jайаандык jолын билип jÿрзин деп амададыс.
1 – кы энир баштаачы: Мынайып, бистин энир тÿгенди. Келген, турушкан улуска быйанысты айдадыс.
2 – чи энир баштаачы: Келер туштажуларга jетире! (слайд № 13).
ТУЗАЛАНГАН ЛИТЕРАТУРА:
1. Ортонулов И.И., ст. «Jуруктарды куучындап беретен…», «Алтайдын Чолмоны», кандык айдын – 1 – кы кÿни, 2000 j.
2.Алтайские писатели. Юбилейные материалы. Автобиографии. – Горно – Алтайск, 2001.
3. Киндикова Н.М. Алтай литератураны jаан класстарда ÿренери.- Горно – Алтайск, 1994.
4. Киндикова Н.М. Алтай литератураны ÿренерине болушту ууламjылар. (8 класс) – Горно – Алтайск 1998.
633
84 776 
