Ана тилге багъышлангъан ахшамы:
«Миллетни миллетлигин
сакълайгъан къурал, ругь –миллетни тили!»
Дарсны мурады:
а ) яшланы ана тилге бакъгъан сюювюн артдырмакъ.
б) яшланы къумукъ тилни ахтарыв тарихи булан, бугюнгю гьалы булан таныш этмек.
Гиришив сёз.
Салам, гюн яхшы болсун.
«Ана тил азса , халкъ озар»,
« Ана тилин унутгъан адам, анна эллин ата юртун да унутар»,- деп айтыла.
Бу сёзлер негьакъ айтылагъан сёзлер тюгюл . Бу сёзлер гьакъ юрекден, жаны булан айтылагъан къычырыкъ тавуш.(крик души)
Неге тюгюл ана тиллени гележеги туманлы, чарслы . белгисиз; эгер де биз, сиз, гележек наслу таза ана тилде сёйлемесек, тиллер унутулма бола .( орус тилни де къумукъ тилни де булгъан сёлесе, не болажакъ?).
«Не татлидир ана тил» М. Акъмурзаев.
Шо саялы да ана тиллени (къысматы) гьалы ону тазалыгъын сакълав масъаласы янгыз къумукъ халкъны алдында токътагъан масаъла тюгюл.
Бу масъала бизин республикада, гьатта дунья оьлчевюнде, бары да аз санавлу халкъланы алдында токътагъан инг агьамиятлы масъалалардан бириси болуп токътагъан. Алимлер токъташдыргъан куйде дуньяда - 6 млн тил бар, шону 134-унутулгъан. Дагъыстанда 30-дан артыкъ миллет яшай , тек 14 миллет тюгюл гос статусу ёкъ.
Шону гёз алгъа тутуп, 2000 йылдан башлап ЮНЕСКО-ну указы булан 21-нчи февраль. «Дюньяда ана тиллени халкъара гюню» деп белгиленген .
Шогъар гёре биз де бугюнгю шу дарсыбызны бизин анна тилибизге къумукъ тилге багъышлама сюебиз.
«Ана тил» -Паталиева А. 8 кл.
« Мен къумукъман» - Хакимов Ислам 8 кл.
Гьали, яшлар, сизин мен бизин анна тилибизни ахтарыв тарихинден маълуматлар булан таныш этме сюемен.
Къумукъ тил 450мингден артыкъ санаву булангы къумукъ халкъны тили.
Къумукълар- тюрк къавумлу халкълардан . Бибир алимлени ёравларына гёре – олар тезги девюрлерден берли каспий денгизни ягъасында орнулашгъан халкъ. Дюньяда дагъыда къумукъ тилге ошайгъан 30 къарпдаш тил бар . Олар Прибалтикадан Китайгъа ерли узатыла. Шо тиллерде 130млн-дан артыкъ адам сёйлей.
Къумукъ тил тезден берли тергевюн тартма башлай. Биз замангъа етишген маълуматлагъа гёре къумукъ тилге аз-маз буса да илму гёзден къарав, ону уьйренив башлана.
Шо вакътилерде Дагъыстангъа гелген туркиялысиягьатчы (путешественник) Эвлия Челеби Таргъу шавхаллыкъда ва Гьайдакъ уцимиликде болгъан Мажлисде ол 41 къумукъ сёз язып алгъан , шоланы 36-сы гьайванлы атлары болгъан.
1787-1798 йыллар. Санкт-Петербургда академик Палласны Ёлбашчылыгъы булан « Барыда тиллени ва диалектлени тенглешдтрген сёзлюклери»-деген 2 томлукъ китабы чыкъгъан ва шонда барыда тиллени арасында къумукъ тил де эсгериле.
Къумукъ халкъны ва оланы тили гьакъында 19 асруну орталарында къумукълар оьзлер де язма башлагъан . «Кавказ» деген газетде къумукъланы гьакъында кёп багьалы макъалалар чыгъаргъан.
1948 йыл Ставропольда къуллукъ этеген рус офицер Тимофей Макаров да къумукъланы гьакъында да къумукъ тилни биринчи грамматикасын да язгъан язгъан. Бу китап уьч бёлюкден этилген.
Фонетика
Сёз яратыв
Синтаксис.
1883 йылда Санкт Петербурдагъы университетни гюнтувуш тиллени уьйретеген факультети де дарс береген къумукъ шаир М-Апенди Османов «Ногъай ва къумукъ йырлары деген китапны чыгъаргъан.
Къумукъ тилни уьйренме шайлы къошум этгенлени санавун дагъыда узатма бола, тек заман етишмежек. Амма Тёбен Къазанышлы Абсупьян Акаевни атын эсгермей къойсакъ тюз болмас . Ону аты 1931-нчи йылда Москвада чыкъгъан» «Литературная энциклапедия да» эсгериле».
А. Акаевни халкъ учун язгъан «Къылыкъ китабы» инг де сююмлю асарларындан гьисаплана. Ону охугъан гиши китапдан лезет алма , пайдалы къылыкълагъа ва хасиятлагъа яхшы куйде тюшюнмеге бола.
Дагъыстан тиллени, шоланы арасында къумукъ тилни герти илму ёлунда ва терен уьйренив уллу Октябрь революциядан сонг башлана ва бугюнлерде де шо иш токъталмай .
Къумукъ тилни гьакъында белгили рус алимлер. Язывчулар айтгъан сёзлеге тынгласакъ да. Къумукъ тил оьзге тиллени арасында лап да асили, лап да байы экени гёрюнюп тура. Табиат бизге. Къумукълагъа, оьзюню инг арюв тилин савгъат этип берген йимик.
М. Ю. Лермантов (1830-1840) йылда язгъан) « Татар тилни уьйренмеге башладым, о тил мунда (Кавказда) ва савлай Азияда , Европада француз тил йимик. гьажатлы»
А. Бестужев – Марлинский (1831й)
…. Француз тилни билеген адам Европада оьзюн нечик эркин гьис эте буса, татар (къумукъ) ьилни билегенлер де Азияда оьзюн шолай гьис эте.
Т.Т. Макаров (1948й)
Татар тилде сёйлейген бары да къавумлардан къумукъланы бек ушатдым.
Олар сёзюнде табулагъанлыкъ якъдан да, Европаны культурасына ювукълукъ якъдан да оьзге къавумлардан айрыча болуп гёрюне. Бизин Кавказ асгерлени сол къанатында орунлашгъан къавумлар барысыда , оьзлени тилинден къайры, къумукъ тилде де сёйлей».
Л. Н. Толстой (1851й).
«Къумукъча охумагъа башладым.
Къумукъ тил-тюрк тиллени бириси, о тилде татарлар –къумукълар сёйлей»
И.Р. Адамов (1852й)
«Тюрк тилни бутакъларындан бириси болгъан къумукъ тил Темиркъазыкъ Кавказда яшайгъан къавумланы тиллерини арасында биринчиликни алып токътагъан. Тилни уьйренювню натижасында къумукъ къавумну хоншусунда яшайгъанлагъа ондан таба европа Англавланы яймагъа ва шолайлыкъда Кавказ къавумланы къатлавларына Европа пикручун етишдирмеге имкаллыкъ бережек».
Биз оьзюбюзню ана тилибиз булан оьктем болсакъ да ярай, неге тюгюл, айтылып гетгенде йимик, революциядан алда Темиркъазыкъ Кавказда къумукъ тил халкъарада тили болгъан . О заманларда къумукъ тил билеген гиши лап да абурлу адамлардан гьисап этилине болгъан .
«Къумукъ тил билеген гиши бир заманда да ач болмас» дейген айтыв да негьакъ тюгюлдюр.
1 Николай пача 1829 йылда къмукъ тилни Ставрополь , Новочеркаск. Моздок , Къызлар , Георгиевск шагьарланы училищелеринде, гимназияларында уьйретмекни айрыча буйругъу булан гёрсетген.
1 901
33 186 
