Методическая разработка урока развития речи на тему "Калмыцкий чай" (на калмыцком языке)

Кичәлин төр: «Цә - идәни дееҗ»

Кичәлин күцл: хальмг цәәһин туск медрл батллһн, лексик давтад, олн -зүсн даалһврмуд күцәх

Сурһмҗин күсл: цәәһин авъясмудыг эврә бәәдл- җирһлдән чикәр олзллһн

Төлҗлтин күцл: сурһульчнрин келлһ өргҗүллһн, үгин көрң өөдлүллһн

Үзмр дөңцл: мульти – медиа презентац,

Кичәлин йовуд

I Сурһульчнр кичәлд белдлһн – мендллһн

- Мендвт, күүкд! (мендвт)

- Тадн ямаран бәәнәт? (гем уга, сән, йир сән, му биш)

II. Кичәлин төрлә таньлдлһн

- Күүкд! Соңсчант? Ямаран сәәхн айс! («Ээҗин чансн цә» дун)

Эндр мана кичәлин төр «Цә -идәни дееҗ» Девтрән секәд бичәд авчктн.

Сар, то. Классин көдлмш. Кичәлин төр. (слайд 1)

1.Фонозарядк. Келлһнә дамшлт

Тогтсн авъясар кел нуһллһна дамшслһнас эклхмн. Гертән тадн шүлг чееҗәр дасхмн биләт.

- Ямаран шүлг тадн дасад ирвт? Эн шүлгин түүрвәчнь кемб?

«Хальмг цә» Саңһҗин Бося

«Хальмг цә» Бадмин Серәтр

Ямаран сәәхн шүлгүд! Сәәнәр чееҗәр шүлг умшвт!

- Мана теегүр кезәнә цагт нертә улс гиичлҗ ирсмн. Тедн дунд орс шүлгч Пушкин А.С болн парнцз Дюма А. бәәҗ. Эдн ирәд, мана хальмг цә амсҗ уусмн. Тиигәд эдн юн гиҗ келсмн.

Пушкин А.С. (Очир) Когда - то мне пришлось побывать в Калмыкии и угостили калмыцким чаем и в своем дневнике мне пришлось написать: «Не думаю, чтобы кухня какого б то ни было народу могла произвести что-нибудь гаже».

Александр Дюма (Женя) провел в России год. Приехав в Астрахань я был приглашен к калмыцкому князю Тюменю. Я поплыл к нему на пароходе по Волге в стан калмыков. Там мы объедались местной кухней, но меня поразило. Самый популярный напиток у калмыков – это калмыцкий чай. Его варят из брикетов, половина воды, половина молока, добавляют соль и масло(бараний жир). Прекрасное средство лечит почки, тонизирует и утоляет жажду.

Тегәд Пушкинд мана цә таасгдсн уга. Дюмад болхла, цәәһин амтнь соньн болҗ медгдв.

1. Аудировань. Цәәһин туск домг. Йөрәл

Багш умшна.

Цәәһин туск домг

Нег дәкҗ Зунква гегән гемнҗ. Гем шалтган нег медәтә күүнд медүлнә. Тернь Деедсин идәһәр бийән эмнтн, гиҗ келҗ. «Деедсин идән гисн юмб?» гиҗ Зунква сурна. «Улан зандн цә!» гиҗ медәтә күн хәрү өгнә. Зунква гегән долан хонгт цәәһән ууһад бийән эдгәсн болдг. «Цәәһәр хотын дееҗ бәртхә»,- гиҗ Зунква гегән келв. Тер цагас авн хальмгуд цәәһәр дееҗ өргнә. Эдлдг тоотас цә - хамгин һоллгч хот.

- Тиигәд, күүкд, цә- идәни дееҗ болҗана.

Сурврмудт хәрү өглһн (слайд 2)

1. Зунква гегән яһсмн?

2. Деедсин идән гисн юмб?

3. Кедү хонгтан Зунква гегән цә ууна?

4. Зунква гегән ямаран зәрлг болсмн?

5. Тегәд һоллгч хот юмб?

Цәәһин йөрәл кен меднә? Йөрәлән тәвтн.

(сурһульчнр цәәһин йөрәл тәвнә)

3. Синоним, антоним олҗ чадлһн (слайд 3)

Үлгүрмүдәр көдллһн.

- Хальмг цәәһин туск ямаран үлгүрмүд бәәнә. Татасар темдглсн үгмүдт синоним, харар барлата үгимүдин антоним олтн.

Цәәлһтн, орчултн.

а). Цә шингн болвчн, идәни дееҗ, ( шингн – нигт, өткн) орчултн ( жидкий –густой)

Цаасн нимгн болвчн, номин көлгн. ( нимгн – зузан) (тонкий –толстый)

б). Хотын сәәнинь күүнд өг (сәәнинь – мууһинь) (хороший – плохой) өг - ав

Хувцна сәәнинь эврән өмс. өмс – тәәлх

в). Жомбаһас оңдан хот уухшв (оңдан – талдан) ( другой)

Жораһас оңдан мөр унхшв.

г). Цә самрх, дотран зальврх. (самрх – зәәлх, зальврх –молиться)(переливать, молиться)

4. Зургар көдллһн (слайд 4) Ямаран цә хальмгуд чанна?

Эн зургт кениг үзҗәнәт? (зургт өрк-бүл)

Эдн ю кеҗәнә? (цә ууҗана)

Ширә деернь юн тәвәтә? (цә,боорцгуд)

Ямаран өдр болҗана? (Зул, Цаһан сарин өдрмүд)

- Күүкд хальмгудт олн зүсн цә бәәдмн. Цәәг чансн цагарнь, чансн чанлһарнь йилһдмн.

- Тиигәд, мадн ямаран цә уунавидн?

Цә - өрүн, үдин, асхни

Цә - дееҗин, зулын, цаһана

Цә - җомба, хуурсн, махта, шуурмгта

Дәкәд нег даалһвр тадн күцәхмн биләт ямаран эв-арһар цә чангдна.

5. Эн шүлгүдәс цәәд нерәдсн ямаран? гидг сурврт өгчәх үгмүд олҗ автн, орчултн (слайд 5, 6)

Девтртән бичәд автн – орчултн

6. Толин үгмүд зәңгст орулад бичтн (слайд 7)

Зуг өрүн болһн … … цәәһән уунав.

Цәм эгл биш, …, …, тоста. (С.Б)

Хальмг цә - … …, хальмг цә - хотын ээҗ. (У.Б.)

Халун зандн цәәг … гиичдән бәрүләд өгий!

Хальмг авъясар ээҗ гиичиг … цәәһәр тосна. (Ш.В.)

Багш шүлг умшна. «Хальмг цә» Шугран В.

6. Наадн «Юунь чик, юунь буру» Цәәһин авъясмуд батллһн (слайд 8)

Докъялгч карточкар көдллһн

- Хальмг улст цәәһин туск чик, буру йовдлмуд бәәнә. Ода цәәһин авъясмуд сергәһәд, юунь чикинь, юунь буруһинь цаһан болн хар төгрг өргәд медүлтн.

Чик! Буру!

1. Шин чансн цәәһәр дееҗ бәрдг 1.Цә чанх усиг хоосар буслһдго

2. Дееҗиг өрк-бүлин отх көвүнд өгдг 2. Ааһин амиг һарарн чавчҗ

авдго

3. Орҗ ирсн күүнд цә өгдг 3. Кемтрхә ааһд цә кедго

4. Цәәг хойр һарарн бәрҗ өгдг 4. Цәәһән уусн хөөн ааһан

көмрҗ тәвдго

5. Ах күүнд түрүләд цә өгдг 5. Халун цә өгдмн биш

6. Цә уухларн, цацл цацад йөрәдг 6. Ааһд цә дүүргҗ кедго

7. Цә самрхларн барун тал эргүлҗ самрдг

Кичәлин аш. Эндр кичәлдән юуна тускар келүвидн? Хальмг цәәд нерәдсн ю келүвидн? Юнь дуту болҗана?

Мана хальмг цәәд нерәдсн олн дуд бәәнә. Теднә негинь мадн тадн дуулҗ өгнәвидн

Дун «Хальмг цә» (сурһульчнр дуулна)

Темдг тәвлһн.

Герин көдлмш. Орчуллһн: домг, шүлгчнрин ухан - тоолвр

Ил кичәл

«Цә - идәни дееҗ»

багш Һәрән В.Л.

хальмг келн

8 класс

Кич ә лин т ө р: «Ц ә -ид ә н и дее җ »

Кичәлин күсл:

• Сурһульчнриг хальмг улсин авъясла, цәәһин авъясла таньлдулх.

Фонозарядк

• Сурһуль уга күн сохр мет.
• Сурһуль - ухани булг.
• Сурһульта күн кишгтә.
• Намр хурарн, хавр хунарн.
• Намрин теңгр хурсг, наста күн бурмсг.
• Мал асрхла – амн тоста.

За гидг т ү л әһә н т ү л ә д,

Зандн гидг ц әәһә н чанад,

Майин ү с ә р ү сл ә д,

Мокн тосар тослад,

Келн ээдрм бол һ ад,

Кер ә даам тос т ә в ә д

Сур кевт ә сунад,

Суха кевт ә ула һ ад

Унтад одв.

Цәә һ ин авъяс

Цәә һ ин авъяс

• Хар ус хоосар буслһдм биш.
• Цәәг барун ам эргүлҗ самрна.
• Ааһд цә дегд дүүргәд эс гиҗ дегд дундар кедмн биш.
• Кемтркә ааһд цә кеҗ өгдмн биш.
• Хоосн ааһан көмрҗ тәвдмн биш.

Цәәһәр дееҗ өргнә.

Күүнд цә өгхләрн хойр һарарн эс гиҗ барун һарарн бәрҗ өгдмн.

Цә уухин өмн барун һарин дунд хурһна үзүр норһад, өөдән цацна, йөрәл тәвнә.

«Хальмг цә»

• Киитн үвлин салькнд,
• Шатсн халун нарнд,
• Ууҗ ханшго хальмг цәәһәсм
• У-өргн теегтм бәәхий!
• Хальмг цә, хальмг цә
• Υстә, тоста, давста.
• Хальмг цә, хальмг цә
• Ууҗ ханшго хальмг цә.
• Улан зандн хальмг цәәһән
• Эргәд, сууһад эдлий.
• Маңна тиньгр седкләрн
• Эңкр Таңһчан байсий.

Са ңһҗ ин Бося «Хальмг ц ә».

• давста - соленый
• үстә - молочный
• тоста – с маслом
• улан зандн цә-крепкий ароматный чай

«Хальмг цә» Бадмин Серәтр

Хәәс дүүргәд чандг

Хәәртә хальмг цә.

Толһан өвдкүр эмндг

Тоста хальмг цә.

Идәни дееҗ болдг

Ик тоомсрта цә.

Тууҗин халхд ордг

Туурсн хальмг цә.

Бадмин Серәтр «Хальмг ц ә».

• хәәртә - любимый,дорогой
• тоста – с маслом
• идәни дееҗ – почетное угощение
• тоомсрта - почетный
• туурсн – знаменитый,прославленный

Саң һҗ ин Бося Бадмин Сер ә тр

• давста
• үстә
• тоста
• улан зандн цә

• хәәртә
• тоста
• идәни дееҗ
• тоомсрта
• туурсн

Хальмг цә

Хальмг цә – мана һол хот. Цә-идәни дееҗ. Цәәд үс кенә, тос тәвнә. Мана ээҗ затьта цә чанна. Цәәлә боорцг зокаста. Хальмг цәәг ааһар ууна.

Зәңгс тогтатн

• һол хот
• затьта
• идәни дееҗ
• өргнә
• тәвнә

Менд бәәтн!