«Менің атым Қожа» повесінің көркем тіл ерекшелігі

Ғылыми жоба тақырыбы:

«Менің атым Қожа» повесінің көркем тіл ерекшелігі

Ақмола обл, Астрахан ауд, Жалтыр №2 ОМ

Билялова Айман

Жетекшісі: Мусаева Ж.А

Презентации на русском и казахском языках: http://yznaika.com/powerpoint

Правила казахского языка: http://yznaika.com/hints

Интересные факты: http://yznaika.com/interest

Мазмұны:

І.Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлімі

ІІІ. Қорытынды бөлімі

Презентации на русском и казахском языках: http://yznaika.com/powerpoint

Правила казахского языка: http://yznaika.com/hints

Интересные факты: http://yznaika.com/interest

Кіріспе

1. Қазақ балалар прозасының даму сипаты және Б.Соқпақбаев шығармашылығы

1. 11960-1980 жылдардағы қазақ балалар прозасы

1.2 Б.Соқпақбаев шығармаларының зерттелуі

2. Б. Соқпақбаев шығармаларының тіл ұстарту шеберлігі

2.1 Сөз қолдану ерекшеліктері: синоним, омоним,неологизм, архаизм («Менің атым Қожа» шығармасы негізінде)

2.2 Көркем тіл кестесі: эпитет (теңеу

Қорытынды

Ғылыми жобаның мақсаты:

• Ғылыми жобаның міндеті
• Ғылыми жобаның өзектілігі
• Ғылыми жобаның ғылымилығы
• Ғылыми жобаның маңыздылығы
• Ғылыми жобаның нәтижелілігі

Ғылыми жобаның міндеті:

• Б.Соқпақбаевтың шығармаларының балалар әдебиеті кейіпкерлерінің тілінде көрініс тапқан синоним, антоним, омоним сөздер және неологизмдер мен архаизмдерді анықтап жүйелеу;
• Б. Соқпақбаевтың шығармаларындағы баланың тілдік тұлғасының қатысуына ықпал ететін синоним, антоним, сөздер және неологизмдер мен архаизмдерді көрсету;
• Б.Соқпақбаевтың шығармаларындағы көркем тіл кестесі: эпитет тауып олардың ерекшеліктерін айқындау;
• Балалар әдебиеті кейіпкерлерінің тілдік құралдарын қолдану аясында кейіпкердің тілдік тұлғасын анықтау;
• Б.Соқпақбаевтың шығармаларындағы кейіпкердің сөйлеу мәдениетіне тілдік тұлға тұрғысынан сипаттама беру;
• балалар тақырыбына арналған шығармалар тілінің бала танымының психолингвистикалық ерекшелігін айқындаудағы мәнін ашу.

Презентации на русском и казахском языках: http://yznaika.com/powerpoint

Правила казахского языка: http://yznaika.com/hints

Интересные факты: http://yznaika.com/interest

Ғылыми жобаның мақсаты:

• Б.Соқпақпаевтың «Менің атым – Қожа» шығармасындағы бейнелілік құралдарын лингвистикалық-стилистикалықтұрғыдан талдай отырып, олардың тілдік ерекшеліктерін, яғни жасалу жолдарын, құрлымдық сипатын(омоним,синоним) көркемдік тәсілдерін(эпитет)анықтау.

Презентации на русском и казахском языках: http://yznaika.com/powerpoint

Правила казахского языка: http://yznaika.com/hints

Интересные факты: http://yznaika.com/interest

Ғылыми жобаның өзектілігі :

ХХ ғасырдың 50-70 жылдарында қазақ балалар әдебиеті қарқынды дамып, өсу деңгейі кәсіби дәрежеге жетті. Жалпы әдебиетте болып жатқан үдеріс-өзгерістер балалар әдебиетіне, балаларға арналып жазылған көркем дүниелердің тууына ықпал жасады. Балалар әдебиетінің өкілдері қалыптаса бастады.

Осы дәуірдегі қазақ балалар әдебиетінің дамуы мен өсіп-өркендеуіне үлес қосқан барлық қаламгерлерге толықтай баға берілді, шығармашылығына талдау жасалынып, әдебиеттегі орны айқындалды деу дұрыс болмас еді. Шығармашылығы терең зерттелмей, жете бағаланбай жүрген қаламгердің бірі – Б.Соқпақбаев. Ол – көптегенбалаларға арналғаншығармалардың авторы. Әдеби процесте ақын шығармалары әдеби жыл қорытындыларында, жинақтарына жазылған сын мақалаларда, жанрға қатысты шолу, талдау материалдарындаталқыланған. Бірақ қаламгер шығармасы арнайы талданған деген пікір түюге болмайды. Ақын шығармашылығына ғылыми талдау жасау – әдебиеттану ғылымының талабы әрі уақыт қажеттілігі деп ұққанымыз жөн.

Б.Соқпақбаевтің балаларға арнап жазған шығармаларының көркемдікерекшеліктерінанықтау, жүйелеу, шығармашылық шеберлігін айқындау, қазақ балалар әдебиеті тарихындағы өзіндік орнын анықтау – зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.

Ғылыми жобаның маңыздылығы:

Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдар, талдау жасалған тілдік деректер қазақ тіл білімімен әдебиетін өз деңгейінде толықтыруға үлес қосып, этнолингвистикалық бағытта арнаулы талдау жүргізуге септігін тигізеді. Сондай жолдары Б.Соқпақпаев шығармаларын танып, ұғынуға және әдебиет пен тіл ғылымдарының дамуына үлес қосады.

Ғылыми жобаның ғылымилығы:

Кәсіптік даярлау бағытындағы болашақ қазақ тілі мен әдебиеті оқушыларын Б.Соқпақбаев шығармаларының тілін оқытып-үйрету үдерісі.

Ғылыми жобаның нәтижелілігі

• Б. Соқпақбаевтың шығармаларының балалар әдебиеті кейіпкерлерінің тілінде көрініс тапқан синоним, антоним сөздер және неологизмдер мен архаизмдержинақталып жүйеленді;
• Б. Соқпақбаевтың шығармаларындағы көркем тіл кестесі: эпитет, тауып олардың ерекшеліктерін айқындалды;
• Балалар әдебиеті кейіпкерлерінің тілдік құралдарын қолдану аясында кейіпкердің тілдік тұлғасы анықталды;
• Б. Соқпақбаевтың шығармаларындағы кейіпкердің сөйлеу мәдениетіне тілдік тұлға тұрғысынан сипаттама берілді.

Қысқаша шолу

Бердібек Ыдырысұлы Соқпақбаев

1924-1991

ЖАЗУШЫ

талантты

ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ЖАЗУШЫСЫ

Ата-анасынан ерте айрылған ол кісілердің қолында жүрген. Балалық шағындағы басынан өткен қиындықтар мен жоқшылық жайлы «Балалық шаққа саяхат» кітабында бейнеленген. 1950 жылы «Бұлақ» атты тұңғыш жинағы шықты. Балаларға арнап «Менің атым Қожа», «Аяжан», «Гауһар» т.б. повестер, «Кездесу», «Бозтөбе» поэмаларын жазған. «Қазақфильм» студиясында «Менің атым Қожа» повесі бойынша фильм түсірілді.

Презентации на русском и казахском языках: http://yznaika.com/powerpoint

Правила казахского языка: http://yznaika.com/hints

Интересные факты: http://yznaika.com/interest

Б.Соқпақбаев шығармаларының зерттелуі

Б.Соқпақбаев шығармаларына талдау жасау арқылы көз жеткізіп көрейік. Б.Соқпақбаев – ұлттық әдебиетімізге соғыстан кейінгі жылдары келіп қосылған, өзіндік келбеті мен дара болмысы бар та- лантты жазушыларымыздың бірі. Б.Соқпақбаевқ аламынан түрлі жанрда тамаша шығармалар туып, олар өз кезегінде қазақ әдебиетінің дамуына өз үлесін қосты. Әсіресе, қаламгердің суреткерлік қолтаңбасын айқындаған, жазушылық талабы мен талғамын танытқан озық туындылары – «Жекпе-жек», «Менің атым Қожа», «Балалық шаққа саяхат», «Қайдасың, Гауһар?» повестері мен «Өлгендер қайтып келмейді» романы. Осылардың ішінен жазушының атын ерекше жайған шоқтығы биік шығармасы – «Менің атым Қожа» повесі болды. Шығарма орыс, француз, украин, литван, латын, молдован т.б. тілдерге аударылған. Б.Соқпақбаевтың повестері мен аталмыш романы арқылы әдебиетімізге келген сотқар, қуақы әрі ақылды, тапқыр жаны таза Қожа, табанды Мұрат, сияқты қызықты кейіпкерлердің ұлттық әдеби бейне мен мінезді дамытуға сіңірген әсер-ықпалын орасан зор деп айтуымызға болады. Б.Соқпақбаев қаламынан қазақ әдебиетіне қыруар мұра қосылды.

"Менің атым Қожа" —  1957 жылы  жазылған, қазақ  балалар әдебиетінің  озық туындыларының бірі саналатын повесть.

Повесте кішкентай Қожаның мектеп жасындағы бастан кешкен әр түрлі қызықты оқиғалары жайлы баяндалады. Ол қанша бұзықтық жасаса да жақсы аадам болуға талпынысы бар. Өзінің жсаған бұзықтығының бәрі әкесіз өскендігінен деп ойлайды. Қожа өзінің мінезін, тәртібін өзгертуге тырысады. Әңгімеде Қожаның балалық махаббаты да үлкен рөл ойнайды. Ол сыныбындағы үлгілі, тәртіпті әрі сабағын үздік оқитын Жанар деген қызды жақсы көреді. Тіпті кей кездері Жанарға арнап өлең де шығарады. Жанарды әрқашан көргісі келіп тұрады. Қожа жазушы болуды армандайды.

«Менің атым –Қожа» повесінен жинақталған синонимдердің мағыналарын ажыратқанда мынадай мәселелерге көңіл аударылды:

• Синонимдік қатарға енген сөздер мағына жағынан бір-бірінен сәл жоғары не сәл төмен дәрежеде болуы. Синонимдер градация жолымен өзгеріп отырады. Мәселен, аяз сөзіне қарағанда оның синонимдік сыңары үскірік сөз інің мағыналық салмағы күштірек екендігін сезуге болады. Сол сияқты атқыш - мерген, апат - қырғын, белсену - құлшыну дегендердің соңы сыңарлары алдыңғыларынан пәрменді екендігін аңғарамыз.

2. Синонимнің біреуінің мағынасы екіншісінен кеңірек болады . Мәселен, соғыс деген сөздің мағынасы ұрыс деген сөзден кең, ұстаз дегеннің мағынасы мұғалімнен кең. Жабу мен кілттеу де сол тәрізді.

3. Синонимдер бір-бірінен мағыналарының аз-көбіне карай да ажыратылды. Мәселен, ат деген сөз көп мағыналы да, ат оның сыңары ныспы деген сөз бір мағыналы.

4. Синонимдер мағыналарының деректі және дерексіз болып келуіне карай ажыратылды, Мәселен, маңдай - пешене, іш - құрсақ, бала - перзент, тығылу - бұқпантайлау дегендер алдыңғылары деректі де соңғылары дерексіз.

Б.Соқпақбаевтың «Менің атым – Қожасында»неологизмдерді жасалу тәсілдеріне қарай бес түрге ажыратып бөлдік: 1. Сөздердің мағыналарының жаңаруы арқылы: мұра, әлем, талқылау. 2. Қосымша жалғану арқылы: мұздат-қыш, құра-м, наград-тау, оқу-лық. 3. Сөздердің бірігуі арқылы: өнеркәсіп, бесжылдық, қолөнер. 4. Басқа тілдерден ауысу, ену арқылы: самолет, парашют, химия, телефон. 5. Басқа тілден сөзбе-сөз аудару арқылы: үшбұрыш, жазушы.

Көркем тіл кестесі: эпитет (теңеу).

Қаламгер шығармаларында қолданысқа көп түскен көріктеу құралдарының бірі – теңеу. Шығармада кейіпкерлер бейнесін жасауда теңеудің алатын орны ерекше. Теңеу – көнеден келе жатқан сөз сомдау тәсілдерінің бірі. Сөзге шешен қазақтар ауызекі сөйлеу барысында да теңеуді жиі қолданған. Қаламгер еңбектерінде кейіпкер бейнесін сомдауда теңеудің де алатын орны ерекше.

Мәселен, Сүзетін бұқаша басын бауырына алып, бұған тұздай көк көзінің астынан кірпік қақпай қадала қарап, жақындай берді. Сүзетін бұқаша, тұздай тәріздес жазушы қолданысындағы теңеу түрлерін алуға болады. Негізінен, жазушы шығармаларындағы кездесетін теңеулерді кейіпкер бейнесін беру ерекшелігіне қарай, суреттеу қызметіне қарай тағы да екі топқа бөлеміз. Олар: адамның жеке мүшесіне қатысты және көңіл-күйіне қатысты теңеулер деп бөлінеді. Мәселен, «Іші тартылып қалған жарау аттың кеудесіне ұқсас, тынысы мол кең кеудесіне онша көп үйлесе қоймайтын шошақтау келген кішкене басы 61 сомдап соққан жұмыр темірге орната салған секілді», «Тоят іздеген бүркіттей», «бытыр еткізе түсіретін бүркітке ұқсап», «мойын емес, темір дерсің», «сурет секілді», «үлкен обаға ұқсап» т.б. Теңеулерден кейіпкердің сыртқы бейнесін анықтасақ, «итше ырылдасып қайтемін», «қызғыштай қорыған», «ысқырған жылан секілді», «тышқанның арыстанға шапқаны секілді», «көктемде бұрқырап аққан Сарысу секілді алып кетеді, ағызып кетеді. Шілденің аңызағы секілді қуартып кетеді, күйдіріп кетеді» . Бұл келтірілген теңеулер кейіпкердің мінез ерекшелігін көрсетіп, ішкі сезімін-көңіл күйін сездіреді. Жазушы қолданысындағы теңеулер өзгеше өрнектер тудырып, шынайы суреттер жасайды. Халық арасында ерте кезден қалыптасып, құлаққа сіңімді болып кеткен бұл теңеулердің де өзіндік ерекшеліктері бар. Ал автор көбіне-көп теңеулерді ыңғайлап алған. Мәселен, «Итше ырылдамаймын, немесе тышқанның арыстанға шапқаны секілді» деген теңеулер – авторлық теңеулер.

ҚОРЫТЫНДЫ.

Балалар ақыны ретіндегі Б. Соқпақбаев шығармаларының өзіндік ерекшеліктері мол, тақырыбын тапқан ақын. Тақырып – өмір, тақырып – бүкіл шығармашылық. Балалар өміріне не нәрсе тән – ақын соны шығармалары арқылы жеткізе білген. «Менің атым – Қожа» шығармасында қазақ балалар өмірін кеңінен бейнелеп көрсетті .

Шығармаларында негізінен ¥лы Отан соғысы жылдарындағы, одан кейінгі ауыл өмірінің тіршілік-тынысы және жастардың махаббаты суреттеледі.

Жазушының артына өшпес із қалдырған шоқтығы биік шығармасының бірі – "Менің атым – Қожа" атты повесі. Өз шығармшылығындағы жалпы балалар әдебиетіндегі үлкен бір белесі. Халықтар тіліне және шет ел тілдеріне де аударылды. Осы шығарманың оқиға желісі мен түсірілген фильмнің Францияда жоғары бағаға ие болғанын айтып кеттік. Қожа – қазақ балаларының Том Сойер іспетті сүйікті кейіпкері.

"Менің атым – Қожа" повесі Марк Твен тәрізді әлемдік аты бар жазушылардың шығармаларымен теңдес. Қазақ топырағының шындығынан туындаған талантты шығарма.

Бердібек, Соқпақбаевтың қай еңбегін алсақ та тілі шебер, өзіне тән стилі бар, оз айтар ойы бар, дербестігі және бар, тәрбиелік мәні зор шығармалар.Әр сатыдағы оқушылардың жас мөлшеріне сай лексиконды таңдап ала отырып, қандай күрделі ойды да аз буынға сиғыза айтып беру де осы бейімделудің көрінісі. Оның сөздік қоры соншалықты бай және көркем.

ҚАЙТАЛАУ

Презентации на русском и казахском языках: http://yznaika.com/powerpoint

Правила казахского языка: http://yznaika.com/hints

Интересные факты: http://yznaika.com/interest

АЯҚТАУ