Миитэрэй Наумов кэпсээннэригэр дьон-сэргэ дьиэ кыылларыгар сыhыаннара

Амма улууһун №1 орто оскуолата тэриллибитэ 150 сылыгар аналлаах

«Мин Дойдум» республикатаа5ы краеведческай конференция.

«Миитэрэй Наумов кэпсээннэригэр дьон-сэргэ дьиэ кыылларыгар сыhыаннара».

Толордо: Павлова Вика

Амма улууһун Соморсун

орто оскуолатын 5 кылааһын

үөрэнээччитэ.

Салайааччы: Охлопкова

Надежда Степановна.

2018 сыл.

Үлэм темата: «Миитэрэй Наумов кэпсээннэригэр дьон-сэргэ дьиэ кыылларыгар сыһыаннара».

Үлэм сыала:

• Миитэрэй Наумов кэпсээннэригэр дьон-сэргэ дьиэ кыылларыгар хайдах сыһыаннаһалларын, иитэллэрин үөрэтии;

• Билиҥҥи дьон кыылга-сүөлгэ сыһыаннарын кытта тэҥнээн көрүү;

• Бэйэм саастыылаахтарбар кэпсээһин, өйдөтүү.

То5ооһо:

• Билиҥҥи олоххо дьон дьиэ кыылыгар сыһыана уларыйда, көрөрө-истэрэ мөлтөөтө. Бэйдиэ сылдьар, көрүүтэ суох ыт, куоска олус элбээтэ. Сүөһү, сылгы иитиитинэн дьарыктанар ыал ахсаана дэриэбинэҕэ аҕыйаата, холобур биһиги нэһилиэкпитигэр сүөһү иитэр ыал орто сааһа 55 саас, 50 дылы саастаах, 60 тахсыбыт сүөһү иитиитинэн дьарыктанар ыал ахсаана олох аҕыйах. Эдэр ыал сүөһү ииппэт буолла. 20-чэ сылынан дэриэбинэҕэ сүөһү хаалбат кутталлаах.

Миитэрэй Наумов кэпсээннэрин аахтахха киһи чахчы да оччотооҕу дьон дьиэ кыылларыгар олус да харыстабыллаахтык, киһиттэн итэҕэһэ суох сылаастык сыһыаннаһалларын өйдүүгүн. Кинилэр чахчы да туһанаары, доҕор-атас оҥостоору иитэллэрин итэҕэйэҕин. Кинилэр дьиэ кыылларын кытта киһилии эйэҕэстик кэпсэтэллэр, дьиэ кыыллара киһи тылын барытын олус үчүгэйдик өйдүүллэригэр олох саарбахтаабаттар.

• «Чомойор кыыһа», «Күөрэгэй», «Эргэ хаартыска» - бу кэпсээннэргэ ынах туһунан кэпсэнэр.

• Чомойор кыыһа о5ото өлөн хаалбытыгар онтон хомойон кэйиик буолар.

• Куорэгэй олус кыраһыабай быһыылаах, үгүс үүттээх, үчүгэй төрүөхтээх уонна саха ынаҕар толуу мааны көрүҥүнэн сүөһүттэн барытыттан уратыта. Ордук тэбис-тэҥ лира курдук быһыылаах, төрдө уонна төбөтө дьэҥкир муостааҕа. Дэриэбинэ барыта билэр, астынар ына5а, хаһаайкатын Өкүлүүнэ санаатын тута билэр, хомойдо5уна хомойор, үөрдэ5инэ үөрэр. «Күөрэгэйи ким да охсубат, улаханнык саҥаран үүрбэт этэ. Өкүлүүнэ сайын титииккэ киллэрэригэр илиитин самыытыгар уурара. Сайдыыр саҥатыгар, дьаһайыы буолбакка, атаахтатыы, таптал дорҕоонноро иһиллэллэрэ».

• «Эргэ хаартыска5а» баар Өрүөстээх атын сиргэ көспүттэригэр дойдутун ахтан ыарытыйар, санаар5ыыр буолар, үүтэ түһэр. «Мин ынаҕым улаханнык ыалдьыбыта, дуйдаах сылабаары тула олорон чэй иһиитин кэпсэлэ барыта мин Өрүөстээҕим олус мөлтөөбүтүн, үүтэ-аһа суох буолбутун туһунан буолара.» ону дойдутуттан буор а5алан сиэппиттэригэр көнөн барар. Автор ийэтин ына5а Күөхтэй улаханнык ыалдьыбытын өлөрөргө күһэллэллэр, ийэтэ ына5ын аһыйан оһох иннигэр олорон дэлби ытыыр.

• «Акыым», «Кулунчук», «Ыаллыылар» кэпсээннэргэ ат туьунан суруллар.

• Акыым сылгыьыт Баьылай эрэллээх минэтэ, хаьаайын кинини олус маанытык тутар, сиэлин, кутуругун оруу кичэйэн кырыйар, тарыыр, Баьылай ыалдьан олоругэр бутэьик тылларын атыгар Акыымна этэр, Акыым баьылайы таьааралларыгар дьону кытта тэннэ, тоботун ондоппокко кылабыыьа5а тиийэ барсар.

• «Кулунчук» кэпсээннэ сана торообут биэ о5отугар хайдах курдук уорэрэ, буостуктуура суруллар. Ону уор бутуннуу кинилэри кэтэьэн, манаан тураллар, быра5а барбаттар.

• «Ыаллыыларга» аттар куруо нонуо-манаа туран дьон курдук кэпсэтэллэр, ойдоьоллор, бэйэ-бэйэлэрин уоскуталлар.

• «Чооруос», «Кэрэмэс», «Дохсун», «Кырса», «Баһырҕас» ыт туһунан кэпсээннэр.

• Чооруос – булчут ыт, хаьаайына Хабырылла кыһалҕаҕа ыктарбытыгар 46 тайаҕы, 6 эһэни бултаан харчыга туттараннар быыһаналлар. Чооруос кырдьан кыаммат буолан өлөрө чугаһаабытыгар Хабырылла бэрэмэдэйгэ уган атыгар илдьэ сылдьар.

• Кэрэмэс ыт өлөрө кэлбитигэр, сааһын тухары хара тыаны кэппит, бииргэ бултаабыт, хаһаайынын уҥуоҕар кэлэн, буорун үрдүгэр сытан өлөр.

• Дохсун бэйэтин түөлбэтигэр биир да ыты чугаһаппат, олус киҥнээх ыт этэ, ону ытар бары көмөлөөн тутан биэрэллэр, онтон сымныыр.

• Кырса барахсан кыра сааһыгар улахан ыттан сынньыллан, онтон кута көтөн туохтан барытыттан куттана сылдьар, үөрбэт-көппөт, кимиэхэ да эккэлээбэт буолар, бүтэһигэр онтон сылтаан өлөр.

• Баһырҕас хаһаайынынаан Уйбаанныын өрүү бииргэ сылдьаллар, Уйбаан Баьырҕаһа суох ханна да барбат, Баһырҕас Уйбаана суох ханна да халбарыйбат.

• «Уйбааннаах», «Дьөгүөр куоска» кэпсээннэргэ куоскалар тустарынан суруллар. Кинилэр олус маанылар, хаһаайыттара кинилэри о5о курдук көрөллөр, бэл убаһа тириитэ тэллэхтээх орон, кыракый остуолга туспа ас тардан аһаталлар, киһилии кэпсэтэллэр.

• «Сибиинньэ о5ото» кэпсээн геройа сибиинньэтин о5отун олус таптыыр, онто ыт курдук уулусса5а батыһа сылдьар, маҕаһыыҥҥа тиийэн сакалаат сиир, дьиэ иһигэр олорор, кыратыгар хаһаайкатын кытта хоонньоһон утуйар.

• Түмүктээн эттэххэ, Миитэрэй Наумов кэпсээннэрин аахтахха, оччотооҕу дьон дьиэ кыылын оҕоттон, киһиттэн итэҕэһэ суох көрөн-истэн, өйдөһөн, киһилии кэпсэтэн иитэллэр эбит. Кыыл-сүөл өйдүүр өйдөөҕүн , саҥарбат эрэ буруйдааҕын бу кэпсээннэри ааҕан баран өссө төгүл өйдөөтүм.

Туһаныллыбыт дитература:

1. Миитэрэй Наумов «Дэриэбинэм барахсан», Дьокуускай 2009 сыл;

2. Миитэрэй Наумов «Чомойор кыыһа»,Дьокуускай «Бичик» 2011 сыл.