Моногибридтік будандастыру. Г.Мендельдің бірінші және екінші заңдары

Үй тапсырмасын сұрау

• §11. Жерде тіршіліктің дамуы

Сәйкестендіру тесті

1.Архей

а. 53-67 млн жыл бұрын басталған, қазіргі уақыттағы тіршілік заманы

2.Протерозой

б. 500-600 млн жыл бұрын басталды, ұзақтығы 240-340 млн жылдарға созылған

3.Палеозой

в. 1 млрд жылға дейін созылған, 3,5 млрд жыл бұрын басталған

4.Мезозой

г. 2,7 млрд жыл бұрын басталды, литосфера мен атмосфера өзгеруіне әкелді

5.Кайнозой

д. 195-230 млн жыл бұрын басталып, шамамен 163 млн жылға созылды

§12. Моногибридтік будандастыру. Г.Мендельдің бірінші және екінші заңдары

Неге Г. Мендель биолог атанбай тұрып, оған дейін талантты ғалымдар аша алмаған тұқымқуалаушылық заңдарын ашты?

(1822 – 1884жж.)

1865 жыл.

Грегор Мендель.

«Өсімдік будандарына тәжірибе».

1900 жыл.

Г. де Фриз, К. Корренс, Э.Чермак -

бір-біріне тәуелсіз Г.Мендель заңдарын ашты.

Ата-енелер формалары тек бір жұп белгілері бойынша ғана ерекшеленетін шағылыстыру моногибридті будандастыру деп аталады.

Моногибридті будандастыру

Бір жұп альтернативті белгілері бойынша ерекшеленетін екі организмді будандастыру

P

Бойы биік бойы аласа

X

P

Сары дәндер жасыл дәндер

Альтернативті белгілер

Г.Мендель қызыққан бұршақтың альтернативті белгілері:

Белгілер

доминантты

• Күлтенің түсі
• Бұршаққаптың түсі
• Биіктігі
• Тұқымның түсі
• Тұқымның пішіні
• Бұршаққап пішіні
• Гүлдердің орналасуы

рецессивті

қызыл

жасыл

ұзын

сары

тегіс

қарапайым

төменгі

ақ

сары

қысқа

жасыл

әжімді

бөлшектенген

жоғарғы

Мендельдің 1-ші заңы.

Моногибридті будандастыру. Қолданылатын генетикалық таңбалар:

• P – ата-ана белгісі
• F 1 – бірінші ұрпақ
• F 2 – екінші ұрпақ
• A – доминантты белгіге жауап беретін ген
• а – рецессивті белгіге жауап беретін ген
• ♀ - аналық гамета
• ♂ - аталық гамета
• АА –доминантты генге гомозигота
• аа –рецессивті генге гомозигота
• Аа –гетерозигота

Х – будандасу белгісі

♂

♂

Р

Р

а а

АА

х

А

А

Гамета:

а

а

F

А а

А а

А а

А а

Гибридтердің бірінші

ұрпағының біркелкілігі

1

Ұрпақтар: гетерезиготалар

Доминантты белгі

Рецессивті белгі

Гомозиготалы ағзалар

Р.

Х

аа

АА

А

а

А а

генотип

фенотип

А а

АА

АА

А

А

АА

генотип

фенотип

Біркелкілік F 1

АА

Таза линия

аа

аа

а

а

аа

Таза линия

аа

Мендельдің 2-ші заңы.

F

- ні табу.

Ажырау заңы

2

♀

♂

Р

F

A a

A a

Р

F

X

1

1

А

а

а

А

гамета

АА

А а

а А

аа

Ұрпақтары:

Гомозиготалы

сары

сары

жасыл

сары

Моногибридті будандастырудың цитологиялық негіздері:

♂

аа

♀

АА

P

X

А

G

А

а

а

Аа

Аа

Аа

Аа

F 1

F 2

G

а

А

Пэннет торы

АА

Аа

А

аа

Аа

а

Ажырау фенотипі бойынша 3 : 1;генотипі бойынша 1 : 2 : 1

Гаметалар тазалығы ережесі:

• Гаметалар түзілуі кезінде берілген белгісіне жауап беретін «тұқымқуалау элементтерінің» (аллельдік гендердің) екеуінің біреуі ғана түседі

♂

♀

аа

АА

X

P

G

а

а

А

А

Толымсыз доминанттылық

Талдай будандастыру

Моногибридті будандастыруға есептер шығару

Қан топтарының генотиптерін

жазу шарты:

І – топтың қаны:

ІІ – топтың қаны:

- гетере

(гомо)

ІІІ–топтың қаны:

(гомо)

- гетере

І V –топтың қаны:

Есептер шығару

1-есеп: Қаны гетерезиготалы

ІІ – топтағы жігіт, қаны гетерезиготалы ІІІ – топ қызға үйленген. Ұрпақтарының қан тобының генетиптері қандай болмақ?

2-есеп: Қара көзділік гені доминантты, көк көзділік гені рецессивті. Әкесі де шешесі де гетерезиготалы қаракөз жұбайлардан көк көз баланың дүниеге келуі мүмкін бе?

А – қаракөз доминатты гені

а - көк көз рецессивті гені

Жауабы:

Р ♂ А а х Р♀ А а

Қара көз

Қара көз

Г: А а А а

F : АА А а а А аа

1

Гомо

Қара көз

гетеро

Қара көз

гетеро

Қара көз

Рецессивті

Көк көз

3-есеп: H сау адам (гемофилиямен ауырмайтын адам) , һ гемофилия гені. Есептің шарты бойынша анасы сау бірақ гемофилия генін тасымалдаушы, әкесі сау. Ұрпақтарында гемофилияның гені кімге беріледі?

Жауабы:

Р♂ Х Н У х Р♀Х Н Х һ

Г: Х Н У Х Н Х һ

F 1 :X H X H X H X h X H Y X h Y

Сау гемофилияны сау гемофилиямен

қыз тасымалдаушы ұл ауру

қыз бала

Гемофилия генін тасушы қызбала, өздері ауырмайды, ұлдарына беріп, ұлдары ауру болып келеді.

Есеп

Қара қоразды ақ тауықпен будандастырғанда, балапандар ала түсті болды, ал екінші ұрпақта ажырау заңдылығы жүреді: 1 қара: 2 ала: 1 ақ. Ала түсті тауықты қара және ақ қораздармен будандастырғанда қандай ұрпақ алынады?

АА × аа

Р

Дано:

А – Қара

а – Ақ

Аа – ала

F 1 - ?

А

G

а

F 1

× Аа

Аа

а

А

а

А

G

Аа

Аа

АА

F 2

аа

Есеп

Қара қоразды ақ тауықпен будандастырғанда, балапандар ала түсті болды, ал екінші ұрпақта ажырау заңдылығы жүреді: 1 қара: 2 ала: 1 ақ. Ала түсті тауықты қара және ақ қораздармен будандастырғанда қандай ұрпақ алынады?

1

Дано:

А – Қара

а – Ақ

Аа – ала

F 1 - ?

Р

АА × Аа

G

А

а

А

Аа

F 3

АА

аа × Аа

Р

2

G

А

а

а

аа

F 3

аА

Есеп

Қарбызда жасыл түс сызықты жасыл түске басымдылық көрсетеді. Аа және аа генотиптерін будандастыруда алынған қарбыздардың түсін анықтаңыз.

Аа

аа

Шешуі

Берілгені:

S — жасыл түс

s — сызықты жасыл

♀ ss

♂ Ss

х

Р

Сызықты жасыл

жасыл

Г.( G)

s

s

S

Ss ss

F 1

Фенотип F 1 - ?

Генотипі бойынша 1:1

Фенотипі бойынша 1:1

Жауабы: F 1 ұрпақта ½ өсімдік жасыл түсті және 1 /2 – сызықты жасыл түсті болады.

• 1. Бұршақ өсімдігінің тұқымының қара түсі, ақ түсінен басым. Мынадай будандастырудан алынған өсімдіктердің тұқымының түсі қандай болмақ: а)Аа х Аа; ә) АА х Аа; б) аа х АА; в) Аа х аа ?.

• Ж: а) 3:1; ә) біркелкі; б) біркелкі; в) 1:1;

• 2. Адамда есту қабілеті төмен ауруы – рецессивті белгі болып тұқым қуалайды.Егер ата-анасы гетерозиготалы болса, отбасында ауру және сау балалардың туу ықтималдығы қанша пайыз?

• Ж: 25% (аа) ауру бала тууы мүмкін.

• 3. Қызыл жемісті қойбүлдіргенді бір-бірімен будандастырғанда ұрпақтарының жемісі қызыл, ал ақты бір-бірімен будандастырғанда ұрпақтары ақ болады. Қызыл жемісті қойбүлдіргенді ақпен будандастырғанда, ұрпақтары қызғылт түсті болады.Енді осы қызғылт түстерді өзара будандастырғанда ұрпағында қандай фенотип болады?

• Ж: 1 АА (қызыл)/2 Аа (қызғылт)/1аа (ақ)

• 4. Берілгені: АА – қоңыр құндыз аа - сұр құндыз Ғ 2-де 15 сұр және 47 қоңыр құндыз пайда болады. Есепті шығар.

• Ж: Моногибридті будандастыру бойынша тұқым қуалайды. Фенотипі: 47:15 (3:1); Генотипі: 1:2:1;

• 5. Басыңқы аллель көк көзділік –А,ал қара көзділік - а. Мына гаметаларды будандастырғанда фенотиптік арақатынас қандай болады?

• 1. АА х аа
• Ж: 1.Біркелкі

• ЕСЕП. Сұр және ақ тышқандарды бір-бірімен шағылыстырды.Бірінші ұрпақта тек қана сұр тышқандар пайда болды.Ал екінші ұрпақта 198 сұр және 72 ақ тышқан туды.Осы аты аталған белгілер қалай тұқым қуалайды?
• ШЫҒАРЫЛУЫ.Сұр түсті тышқан - А
• Ақ түсті тышқан     -   а
• Р      ♂   АА         х       аа       ♀
• Гаметалар      А                    а
• Ғ1    генотипі            Аа
• Р     ♂    Аа       х         Аа    ♀
• Гаметалар      А, а            А,  а
• Ғ2  генотипі     АА  :    2Аа    :   аа
• 198                  72
• Фенотипі              3       :            1
•  
• Жауабы: Бұл белгілер моногибридті шағылыстыру бойынша тұқым қуалайды.Сұр түс доминантты да,ақ түс рецессивті белгі.

• ЕСЕП. Үй қояндарының терісінің түстері ала және тұтас бір түсті болады. Осындай қояндарды шағылыстырғанда Ғ1 ала түсті көжектер, ал Ғ2- 23 ала, 8 тұтас түсті көжектер пайда болды. Қай белгі доминанты? 23 ала түсті көжектердің қаншасы гомозиготалы?
• ШЫҒАРЫЛУЫ. Ала түсті қояндар    -   А
•                             Тұтас түсті қояндар  -   а
• 1.        Р              ♂            АА        х           аа    ♀
• Гаметалар                        А                         а    
• Ғ1  генотипі                                  Аа
• 2. Р       ♀ Аа    х       ♂Аа
• Гаметалар        Аа                      Аа
• Ғ2генотипі      1АА  :  2Аа   :   1аа
•                                                 23     :      8
• фенотипі                              3  :   1
• ЖАУАБЫ: Ала түсті тері доминанты белгі. 23 ала түсті қояндардың 1/23 гомозиготалы, 2/23 гетерозиготалы

К ім жылдам кезеңі

• 1 - есеп: Сұр дрозофила шыбыны қара түсті шыбындармен бундастырған ұрпағы тегіс сұр денелі болған. Осы белгілердің қайсысы рецессивті, сұр шыбынның генотипі қандай?
• 2 - есеп: сұр - Аа х сұр – А a
• 3-есеп : ақ – Вв х қара – вв
• 4-есеп: көк – СС х қоңыр - сс

Моногибридті будандастыру

Нұсқа1.

Бұршақта биік бой аласа бойға доминантты. Биік бойлы гомозиготалы өсімдікті аласа бойлы бұршақпен тозаңдандырды. 20 өсімдік алды. Бірінші ұрпақтың будандарын өздігінен тозаңдандырды және екінші ұрпақтың 96 өсімдігін алды.

1.Бірінші ұрпақтың будандары қанша түрлі гаметаларды түзе алады?

А) 1 Б) 2 В)3 Г) 4

2.Екінші ұрпақта қанша түрлі генотип түзілуі мүмкін?

А) 1Б) 2 В) 3 Г) 4

3.Екінші ұрпақта қанша гомозиготалы доминантты өсімдік өсіп шықты?

А) 24 Б) 48 В) 72 Г) 96

4.Екінші ұрпақта гетерозиготалы өсімдіктер қанша?

А) 24 Б) 48 В) 72 Г) 96

5.Екінші ұрпақтағы өсімдіктердің нешеуі биік бойлы болады?

А) 24 Б) 48 В) 72 Г) 96

Нұсқа 2.

Сұлыда ерте пісетіндік кеш пісетіндікке доминанттылық көрсетеді. Гетерозиготалы ерте пісетін өсімдікті кеш пісетінмен будандастырды. Нәтижесінде 28 өсімдік алды.

1.Ата-аналық ерте пісетін өсімдіктерде қанша түрлі гамета түзіледі?

А) 1 Б) 2 В)3 Г) 4

2. Ата-аналық кеш пісетін өсімдікте неше гамета түзілуі мүмкін?

А) 1 Б) 2 В)3 Г) 4

3. Будандардың арасында қанша гетерозиготалы өсімдік болады?

А) 28 Б) 21 В) 14 Г) 7

4. Будандардың арасында қанша ерте пісетін өсімдік болады?

А) 28 Б) 21 В) 14 Г) 7

5.Будандарды қанша түрлі генотип болады?

А) 1 Б) 2 В)3 Г) 4

Нұсқалар жауаптары:

Нұсқа 1- 1.б 2.в 3.а 4.б 5.в

Нұсқа 2- 1.б 2.а 3.в 4.в 5.б

• 7 - есеп: сары шашты қыз - Аа х қара шашты қыз – аа.
• 8 - есеп: Қызыл гүлді түнсұлуы өсімдігін, ақ гүлді түнсұлу өзімдігімен буындастырғанда қызғылт гүлді өсімдіктер шыққан, яғни аралық белгі байқалған. Төмендегі буындастырудың нәтижесінде алынатын ұрпақтардың гүлдерінің түстерін анықтау керек. Аа х Аа; АА х Аа; аа х Аа; Қандай ұрпақ қызыл болады?

• 9 - есеп: Юраның және оның туған ағасы Сергейдің көзінің түсі сұр, ал қарындасы Марияның көзі көк. Шешесінің көзі көк, оның ата - анасынікі сұр болған. Егер белгі бір ген арқылы анықталса, көздің сұр және көк түсі қалай тұқым қуалайды

• 10- есеп: Теңіз шошқасының жүнінің тегістігі рецессивті генмен, сабалақтанған жүні доминантты генмен анықталады.
• а ) Екі сабалақ жүнді теңіз шошқасын будандастырудан 36 сабалақ жүнді, 11 тегіс жүнді ұрпақтар алынды. Осылардың арасында қанша гомозиготалы даралар бар?
• в ) Сабалақ жүнді теңіз шошқасын тегіс жүнді теңіз шошқасымен будандастырғанда, 28 сабалақ жүнді, 26 тегіс жүнді ұрпақтар алынды. Ата-аналары мен ұрпақтарының генотиптерін анықтаңыз.

1843 жыл

1856 жыл

18 2 2 жыл

3:1

33

22

1:2:1

1865 жыл

8 жыл

100 %

• Үй тапсырмасы: §12 оқу. 168-169 беттердегі есептерді шығарып, тақырып соңындағы сұрақтар бойынша дайындалып келу