Մովսես Խորենացի

Խ. ԱԲՈՎՅԱՆԻ ԱՆՎԱՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ

Ռեֆերատ

Ֆակուլտետ՝ Սկզբնական կրթություն

Բաժին՝ Տարրական մանկավարժություն և մեթոդիկա

Կուրս՝ 1-ին հեռակա,մագ.

Առարկա՝ Մանկավարժության արժեբանություն

Թեմա՝ Մովսես Խորենացի Մագիստրոս՝ Դիանա Ճարատանյան

Դասախոս՝ Կ.Պապիկյան

ԵՐԵՎԱՆ 2016

Ներածություն

Մովսես Խորենացին ծնվել է 5-րդ դարի սկզբին՝ մոտ 410թ.-ին, Տարոն գա վառի Խորնի կամ Խորոն գյուղում: 15-16 տարեկան հասակում, նրան ուղարկում են Վաղարշապատ, որտեղ էլ նա աշակերտել է Մեսրոպ Մաշտոցին և Սահակ Պարթևին: Հայերենից բացի նա տիրապետում էր նաև հունարենին և ասորերենին:

431 թ.ին ուսուցիչները նրան այլ աշակերտների հետ ուղարկել են Եգիպտոսի Ալեքսանդրիա քաղաք՝ «իսկական ճեմարանում կատարելագործվելու»: Այնտեղ նա սովորել է օտար լեզուներ, հատկապես հունարեն, յուրացրել է փի լիսոփայություն, քերթողական արվեստ, երաժշտություն, ճարտասանություն, աստվածաբանություն, պատմություն։ Այնտեղ մոտ 5- 6 տարի ուսանելուց հե- տո Խորենացին  իր ընկերների հետ ճանապարհվում է դեպի Հունաստան, այնուհետև Իտալիա։ Հռոմի սրբավայրերը այցելելուց հետո նրանք մեկնում են Աթենք: Աթենքից հետո վերադառնում են Հայաստան: Սակայն ցավոք Խորե- նացին հայ երիտասարդների հետ տեղ է հասնում Սահակ Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի մահվանից՝ 440 թ.- ի փետրվարից հետո։ Այս առիթով Խորենա ցին անկեղծ ու խոր հուզմունքով է արտահայտում իր ապրումները. «Նույնիսկ չհասա տեսնելու նրանց աչքերի փակվելը, լսելու նրանց վերջին խոսքն ու օրհնությունը»:

Խորենացին զբաղվել է գրական աշխատանքով, աչք փակելով իր հանդեպ եղած անտարբերությանն ու հալածանքներին: Նա թարգմանություններ է կատարել, գրել ինքնուրույն երկեր: Մովսես Խորենացին լինելով հայ միջնադարյան պատմագրության Պատմահայրը,գրել է Պատմություն հայոց աշխատությունը,որը միջնադարում եղել է ազգային ինքնաճանաչման, քաղաքական-հայրենասիրական դաստիարակության ուսումնական ձեռնարկ: Հայ սերունդները մեծարել են նրան «Պատմահայր», «Մեծն Մովսես», «Քերթողահայր», «Տիեզերահռչակյալ» և այլ պատվանուններով։ Այս աշխատության մեջ կան նաև որոշ կեսագրական տեղեկություններ Խորենցու կյանքից, որոնք լրացվում են որոշակի հիշատակություններով ու ավանդույթներով: Այդ ավանդույթները, որոնք ամենայն հավանականությամբ հիմված են պատմական հիմքերի վրա Խորենացուն համարում են նաև նշանավոր երգիչ, երաժիշտ, բանաստեղծ:

Խորենացին առաջինը եղավ, որ գրեց հայ ազգի սիստեմական պատմություն սկզբից մինչև իր ժամանակները.... Սա մի ծննդյան վկայական էր մեր ազգի համար, որ մինչև այդ ժամանակ չգիտեր, թե ո՞վ է ինքը և ի՞նչ ծագում ունի: Կապելով հայ ազգի սկզբնավորությունը Սուրբ Գրքի հետ, ծագեցնելով հայերին Հաբեթի ցեղից՝ նա հայ ազգի համար ստեղծեց պատվավոր տեղ մյուս հին ազգերի շարքում:

Հունական կրթություն ստացած Խորենացին, որ ծանոթ էր աշխարհի ուրիշ շատ ժողովուրդների մշակու յթին՝ եգիպտական, քաղդեական, հրեական, ասորական, պարսկական և այլն, ձգտում է հույների փորձը արմատավորել հայ իրականության մեջ և որպեսզի իր ձգտումը սուբյեկտիվ չթվա,հիմնավորում է գիտականորեն: Նա իր պատմության մեջ նշում է , որ թեև պարսիկներն ու քաղդեացիներն էլ ունեն մատյաններ ու մատենագիրներ, բայց ինքը հույներին է օրինակ վերցնում, քանի որ հույները ոչ միայն գրի առան իրենց ազգի պատմությունը, այլև հունարեն թարգման- եցին ուրիշ ազգերի մեծամեծ ու զարմանքի արժանի արվեստները և դրանով փառավորեցին Հունաստանը:Հատկանշական է, որ սկզբից ևեթ Խո րենացին ուշադրություն է հրավիրում գիտության և արվեստի նկատմամբ հասարակական դիրքորոշման, ամբողջ հույն ժողովրդի ցուցաբերած բարեհաճ և նպաստավոր վերաբերմունքի վրա:Այսինքն, գիտության ու արվեստի բարգավաճումը չի կարող սոսկ անհատական կամեցողության արդյունք լինել,դրա համար հասարակական հող է հարկավոր,պետական ու ժողովըր դական վերաբերմունք: Հունաստանում մշակույթը բուռն կերպով զարգացավ,բոլոր անհրաժեշտ ուժերի՝պետության,գիտնականների ու արվեստագետների և բուն հույն ժողովրդի միացյալ ջանքերով: Ահա գիտությունների նկատմամբ հույների այս խնամքոտ վերաբերմունքը նկատի ունենալով է, որ Խորենացին նրանց գիտությունների մայր կամ դայակ է անվանում:Ըստ Խորենացու՝ հույներն օրինակ են ,որոնց պետք է հետևեն իր հայրենակից ները՝ աշխարհի քաղաքակիրթ ազգերի շարքում տեղ գրավելու համար :

Արժևորելով հունական արժեքները,Խորենացին ցանկանում էր ստեղծել նորը:

Նա անբարեհաճությամբ է խոսում Տորք Անգեղի մասին, քանի որ այդ առասպելում ժողովրդական երևակայությունը շատ է գերազանցում բնականի սահ մանները, Տորքին վերագրվում են այնպիսի հատկանիշներ, որոնք բնորոշ էին պարսկական Ռոստոմ Սագճիկին: Խորենացին չէր ընդունում կեղծիքը, որը պարսկական գաղափարներում մեծ տեղ ուներ:

Մովսես Խորենացի

Հայ իմաստասիրական մտքի պատմության վաղ շրջանին անդրադառնալիս հասկանալի է,որ արժեքի մասին միասնական տեսություն չի ձևավորվել քանի որ գիտական իմաստասիրական միտքը չէր զարգացել քաղաքակրթու թյան զարգացման տվյալ աստիճանին:Այդ ժամանակահատվածում արժեքի գաղափարը եղել է սոցիալականը, գեղագիտականը, բարոյականը:

Արժեքի գաղափարի աստիճանական էվոլյուցիան համընկնում է հայ իմաս տասիրական և մանկավարժական մտքի զարգացման հետևյալ շրջանների հետ, որոնք պայմանականորեն կարելի է դասակարգել մի քանի փուլերի՝

1. հեթանոսական և իմաստասիրական մտքի զարգացման,

2. քրիստոնեության ընդունման ու տարածման,

3. գրերի գյուտին հաջորդած իմաստասիրական մտքի ու դպրության զար- գացման/ոսկեդար/,

4. միջնադարյան եկեղեցական-վանական դպրության և իմաստասիրութ- յան ձևավորման ու զարգացման,

5. հայկական վերածնունդ,

6. գիտական մանկավարժության և իմաստասիրական մտքի զարգացման 17- 21-րդ դդ.:

Այս փուլերից յուրաքանչյուրում իմաստասիրական և մանկավարժական հիմնախնդիրները դիտարկվել են արժեքային մոտեցման տեսանկյունից՝ ըստ դիալեկտիկայի սկզբունքի:

Հայաստանում աստիճանաբար տեղի է ունենում քրիստոնեական և հեթանոսական հոգևոր արժեքների միացում:Մեր նախնիների շնորհիվ պահպանվել են հոգևոր արժեքները՝տոները,ծեսերը,արվեստի,գրի ու դպրության նախորդ շրջանի վկայագրերը, ինչը որ փրկվել է ոչնչացումից աս- տիճանաբար ներմուծվել են քրիստոնեական հոգևոր արժեքային համակարգի մեջ,որը այդ պատմաշրջանում դիտվում է որպես առաջադիմական երևույթ:

Դպրությունը, գիրն ու գրականությունը հայ իմաստասիրական մտքում միշտ էլ դիտարկվել է որպես բարձրագույն արժեք:Հայ պատմագրության սկզբնավորումն ու զարգացումը կապված են Մ.Մաշտոցի և նրա աշակերտների,մասնավորապես պատմահայր Մ.Խորենացու գործունեության հետ:Մ.Խորենացին Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի կրտսեր աշակերտներից է,որ իր ուսումը կատարելագործել է Ալեքսանդրիայում, Եդեսիայում,Երուսաղեմում,Աթենքում,Հռոմում և վերադարձել Հայաստան՝քերթողական,քերականական ու ճարտասանական վիթխարի գիտելիքներով: Համարվել գիտնական-պատմիչ:Նրան շնորհվել է պատմահայր, քեր- թողահայր տիտղոսը, որն իր ժողովրդին մատուցած մեծագույն ծառայությունների թերևս ամենամեծ գնահատականն է:Սակայն հայրենիք վե րադառնալուց հետո Խորենացին, հակառակ սպասածի,իր ընկերակիցների հետ միասին սառը ընդունելության է արժանանում,որի պատճառը բանասերների կարծիքով ասորական և պարսկական մշակույթի կողմնակիցների թշնամանքն էր:Ուրեմն,ըստ էության, սկզբից ևեթ, հանգամանքների բերումով ստիպված էր կռվով ու պայքարով պաշտպանելու գրական ու գիտական իր դավանանքը:Հունական կրթություն ստացած Խորենացին,որ ծանոթ էր աշխարհի ուրիշ շատ ժողովուրդների մշակույթին՝ եգիպտական, քաղդեական,հրեական,ասորական,պարսկական և այլն, ձգտում է հույների փորձը արմատավորել հայ իրականության մեջ և որպեսզի իր ձգտումը սուբյեկտիվ չթվա, հիմնավորում է գիտականորեն: Նա իր պատմության մեջ նշում է, որ թեև պարսիկներն ու քաղդեացիներն էլ ունեն մատյաններ ու մատենագիրներ, բայց ինքը հույներին է օրինակ վերցնում,քանի որ հույները ոչ միայն գրի առան իրենց ազգի պատմությունը,այլև հունարեն թարգմանեցին ուրիշ ազգերի մեծամեծ ու զարմանքի արժանի արվեստները և դրանով փառավորեցին Հունաստանը: Հատկանշական է,որ սկզբից ևեթ Խորենացին ուշադրություն է հրավիրում գիտության և արվեստի նկատմամբ հասարակական դիրքորոշման, ամբողջ հույն ժողովրդի ցուցաբերած բարեհաճ և նպաստավոր վերաբերմունքի վրա:Այսինքն, գիտության ու արվեստի բարգավաճումը չի կարող սոսկ անհատական կամեցողության արդյունք լինել, դրա համար հասարակական հող է հարկավոր, պետական ու ժողովըր- դական վերաբերմունք: Հունաստանում մշակույթը բուռն կերպով զարգա- ցավ, բոլոր անհրաժեշտ ուժերի՝պետության,գիտնականների ու արվեստագետների և բուն հույն ժողովրդի միացյալ ջանքերով:Ահա գիտությունների նկատմամբ հույների այս խնամքոտ վերաբերմունքը նկատի ունենալով է,որ Խորենացին նրանց գիտությունների մայր կամ դայակ է անվանում:Ըստ Խորենացու՝ հույներն օրինակ են, որոնց պետք է հետևեն իր հայրենակիցները՝աշխարհի քաղաքակիրթ ազգերի շարքում տեղ գրավելու համար:

Խորենացին առաջինը եղավ, որ գրեց հայ ազգի սիստեմական պատմությունը սկզբից մինչև իր ժամանակները... Սա մի ծննդյան վկայական էր մերազգի համար, որ մինչև այդ ժամանակ չգիտեր,թե ո՞վ է ինքը և ի՞նչ ծագում ունի:Կապելով հայ ազգի սկզբնավորությունը  Սուրբ Գրքի հետ, ծագեցնելով հայերին Հաբեթի ցեղից՝ նա  հայ  ազգի  համար  ստեղծեց  պատվավոր  տեղ  մյուս  հին  ազգերի շարքում:

Իսկ ինչո՞ւ է առաջանում վեպ,զրույց կամ պատմություն շարադրելու պահանջը: Դաստիարակության, ընդօրինակության համար,-պատասխանում է Խորենացին: Նախ՝ նման գործեր կարդալով մենք ծանոթանում ենք աշխարհի օրենքներին, քաղաքական կարգեր ենք սովորում և ապա՝ ճառեր ու զրույցներ կարդալով, մեր մեջ էլ են ծնվում հերոսության ու իմաստության ձգտումներ:Ուրեմն, նախ և առաջ վեպ ու պատմություն ստեղծելը օգտակար գործ է,սերունդներին դաստիարակում է հերոսության ոգով: Հարց է առաջանում, արդյոք բավական չէի՞ն եղած օտարազգի մատ յաննները, չէի՞ն կարող նրանք թարգմանաբար ծառայել նաև հայերի շահերին:Այստեղ է,որ Խորենացին առաջադրում է մի հարց,որ դառնում է նրա գրականագիտական հայացքների հիմքը, կենտրոնը: Հայերը կարող էին և պետք է ունենան ազգային բովանդակությամբ իրենց մատենագրությունը, որովհետև ազգային իրականությունը և անցյալի պատմությունը բավարար հիմք են տալիս դրա համար:Կարևոր է շեշտել այն հանգամանքը,որ Խորենացին նկատի ունի որ միայն պատմությունը,այլև գեղարվեստական գրականությունը՝ վեպը, զրույցը, բանավոր երգարանները:Ազգային գրականություն ստեղծելու համար հարկավոր է հենվել ազգային կյանքի ու պատմության վրա,և այստեղ չեն կարող օգնել օտարները և ոչ իսկ հույները: Օտարներից կարելի է փոխառնել ձևը, շարադրության եղանակը, օրենքներն ու կանոնները,բայց չի կարելի փոխառնել բովանդակությունը,քանի որ գրականությունն ու պատմագրությունը ազգային երևույթներ են:Խորենացու բերած օրինակներից ու բացատրություններից բխում է տրամաբանական եզրակացությունը. ազգային գրականությունը պատմագրություն, վեպ, զրույց և այլն պետք է ստեղծել սեփական կյանքից,սեփական ուժերով:Նա ինքը առաջնորդվելով իր իսկ առաջ քաշած այս սկզբունքով՝զուսպ հպարտությամբ ստեղծում է իր ժողովրդի հերոսական կյանքի պատմությունը,ներբողում է այն անձանց , ովքեր քաջ էին, բարեգործ, առաքինի, հզոր ու գեղեցիկ և ովքեր կարող էին օրինակ ծառայել հետնորդների համար :

Խորենացին կրթությունը,գիտությունը համարում է բարձրագույն արժեքներ,գտնում է, որ իմաստությամբ կարելի է բազմապատկել ուժերը, իսկ անուսումությունը համարել է ահավոր չարիք:Ըստ Խորենացու գիտության գլխավոր արժեքը այն է,որ հնարավորություն է տալիս մեզ ճշմարտությունը տարբերակել կեղծիքից և օգնում է ճիշտ կողմնորոշվել կյանքում:Խորենացին օրինակ է բերում Մակեդոնացուն. ,,Եթե նա չտիրապետեր արիստոտելյան գիտությանը,երբեք աշխարհն իրեն ենթարկել չէր կարող,,: Խորենացին բարձր է գնահատում մշակույթը,արվեստն ու գիտությունը՝ դրանք համարելով ստեղծագործության ուրույն ոլորտ,որի միջոցով կարելի է բարի ու լավ գործեր անել,բարոյակկան արժեքներ սերմանել և ազատել վատից:Արվեստը նաև կրթում և գեղագիտական հաճույք է պատճառում մարդկանց,Խորենացին գնահատել և կարևորել է գեղագիտականի և բարոյականի միասնության սկզբունքը՝համոզված լինելով, որ բարոյականը գեղեցիկ է, իսկ գեղեցիկը՝ բարոյական:

Տիգրան Ա-ն(Երվանդյան) ու Արա Գեղեցիկը, Հայկ ու Զարմայր Նահապետները Խորենացու գրչի տակ վերաճում են իդեալ կերպարների: Տեսականորեն Խորենացին առաջ էր քաշում ազգային գրականության խըն դիրը, գործնականում ինքը տալիս էր օրինակները և երկու եղանակով էլ ընթերցողների մոտ առաջացնում էր ազգային ինքնագիտակցություն, արժանապատվության զգացում: Խոսքի,պատմության մեջ,իր պատմական-իդեալ հերոսներին կերպավորելիս քերթողահայրը շեշտում է նրանց մեջ գեղեցիկը՝թե նրանց արարքներում և թե արտաքինի մեջ:Թեև գեղեցիկի պահանջը վստահորեն կարելի է բխեցնել Խորենացու ստեղծագործությունից, սակայն երբեմն-երբեմն նա ինքը խոստովանություններ էլ է անում (իսկ այս պարագայում կարևորը հենց դրանք են), որոնք լույս են սփռում նրա գեղագիտական հայացքների վրա: Այս առումով հատկանշական է Զարմայր Նահապետի մահվան նկարագրությունը տրոյական պատերազմի ժամանակ:Նախ՝Խորենացին խոսում է արագ,ստույգ և գեղեցիկ գրելու դժվարության մասին:Նա դժգոհում է իր պատվիրատու Սահակ Բագրատունի իշխանից, որ պահանջում է իրենից գրել համառոտ, ստույգ և միևնույն ժամանակ՝ պերճ ու պայծառ,ինչպես Պլատոնի խոսքերը՝ Գեղեցկությունը ջանք է պահանջում, որ չի համատեղվում արագագ- րության հետ:Գեղեցիկը նաև ամեն ինչը տեղը տեղին և ժամանակին, հեր թականությամբ և հաջորդաբար պատմելու մեջ է կայանում, այսինքն, կառուցվածքը ևս նպաստում է գեղեցիկին հասնելուն, գեղեցիկ խոսք ստեղծելուն: Ահա այդ պատճառով էլ նա հանդիմանում է իրեն՝ մեկենասին ասելով, որ նրա շտապողականության պատճառով ինքը մոռացավ համա պատասխան տեղում հիշելու Ալեքսանդր Մակեդոնացու և Եղիական (իլիական, տրոյական) պատերազմի մասին և հիմա,երբ ստիպված է նրանց մասին ուշացումով և ոչ իր տեղում հիշելու:Խոսելով Հոմերոսի կողմից հիշվող հայոց Զորամայր Նահապետի մասին, որ զոհվել է տրոյական պատերազմի ժամանակ,պատմահայրը ցանկություն է հայտնում,որ լավ կլիներ, եթե հայ Նահապետը զոհված լիներ Աքիլլեսի սրով և ոչ մեկ ուրիշի. և մեր Զարմայրի ծառայութեան Ասորեստանեայց սակաւոք ընդ Եթովպացի զօրուն օգնական Պռիամու, և անդ ի քաջացն հելլենացւոց վիրաւորեալ մեռանի, այլ կամ իմ Աքիլլեա, և մի յայլմէ՝ումեքէ իքաջացն(էջ 106): Սոսկ հերոսությունը չի բավարարում Խորենացուն,նա գեղեցկություն է փնտրում նաև հերոսության մեջ: Առանց սխալվելուց վախենալու կարելի է ասել,որ նա գրականության ազգային բովանդակության ազգի կատարած քաջություններ, հերոսություններ պահանջը զուգակցում է գեղեցիկի պահանջի հետ: Դեռ ավելին, ըստ էության Խորենացին գեղեցիկն ըմբռնում է իր օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ կողմերով: Օբյեկտիվը մարդկային արարքների,անգամ հերոսությունների ու քաջագործությունների բովանդակությունն է՝ հանրօգուտ վարքագիծը, հերոսական մահը և այլն, սուբ- յեկտիվը այդ ամենի համապատասխան նկարագրությունն է՝Պլատոնի պես պերճ ու պայծառ գրելը: Գեղեցկության ըմբռնման հարցում Խորենացին ձգտում է ձևի ու բովանդակության ներդաշնակության: Մի առիթով նա խոսում է հունական առասպելների մասին, բարձր է գնահատում նրանց ձևի գեղեցկությունը և այդ գեղեցկության համապատասխանութ- յունը ճշմարիտ բովանդակությանը:Նա հակադրում է այս իմաստով հունականը պարսականին՝գտնելով,որ հունական առասպելները և ճշմարիտ են ու պատճառաբանված ( բովանդակալից են), և պերճ են ու ողորկ(ձևը):

Մ. Խորենացին արժեքային մոտեցում է դրսևորել նաև սոցիալական բազմաթիվ երևույթների նկատմամբ:,,Հայոց պատմություն,, ,,Ողբ,, հատվածում նա դառնորեն զգում է անապատներում ցիրուցան եղած հայ ժողովրդի ճակատագիրը, երկրում առաջացած քաոսն ու աններդաշնակությունը, իշխանների անմիաբանությունը, երկիրն ավերող գործերը. ,,Ողբում եմ քեզ հայոց աշխարհ, ողբում եմ քեզ բոլոր հյուսիսային ազգերի մեջ վեհագույնդ, որվհետև վերացան թագավորդ ու քահանադ,,: Այս առումով բացառիկ երևույթ եղավ 5-րդ դարի մաքառումների գաղափարաբանությունը որն այսօր էլ պահպանել է իր կենսունակությունը: Մ. Խորենացու ,,Ողբը,, 20-րդ դարում էլ անգամ պահպանում է ցրված հայության միավորման հավաքական ամբողջության գաղափարը՝ հատկապես աղետների ժամանակ:

Մ.Խորենացին շարունակում է մեր հայրենասեր պատմիչների,հատկապես Եղիշեի գաղափարները, նրանից շատ ավելի առաջ անցնելով՝ նա բարձր է գնահատում հայրենասիրությունը՝ որպես բարոյաքաղաքական արժեք, նպատակամեդ ձևով կարևորում է նաև ազգային ինքնագիտակցության արթնացումը՝ գտնելով, թե ինչ կերպ կարելի է հասնել հայ մշակույթի զարգացմանը: Իր ,,Պատմության,, մեջ անդրադառնալով Արտաշիսյան հարստության թագավորների, մասնավորապես առանձնացնում է Տիգրան 2-րդին: Տիգրան մեծին նա համարել է թագավորներից ամենահզորն ու ամենախոհեմը՝դրանով գալիք սերունդների համար իսկական հայրենա- սիրության օրինակ դարձնելով հզոր ու անպարտելի արքայի կերպարը: Խորենացու արժեքային համկարգի ամենալավ գնահատականը տվել է իրեն ծնող ժողովուրդը՝ նրան համարելով քերթողահայր, մեծ ու անզուգական,որի համար բարձրագույն արժեք են ժողովուրդը, հայրենիքը, նրա մշակույթը, լեզուն, կրոնը և այլն:

Իր պատմության բազմաթիվ էջերում իր նախասիրություններն ու գեղագիտական պահանջները շարադրելիս,Խորենացին հիշում է գրական ստեղծագործության այնպիսի տեսակներ, որոնք դուրս են գալիս պատմագրության շրջանակներից և հաճախ էլ մտնում են գեղարվեստական գրականության ոլորտը: Տարբեր առիթներով, իր օգտագործած մատյանների մասին խոսելիս, ելնելով նրանց բովանդակությունից, օգտագործում է տարբեր անվանումներ՝ վեպ-պատմությունն, դիվանների մատենագրու- թյուն, գիտական ճառ, պատմական գրվածք, իմաստալից(բանավոր) երգարան և այլն: Այսպիսի բաժանումը հանգում է ժանրային տարբերակման: Թվարկված անուններից շատերի մասին դեռևս 19-րդ դարում Խորենացու հետազոտողները նկատել են, որ դրանք ըստ էության աշխարհիկ բովան դակություն ունեցող,թերևս նաև գեղարվեստական երկեր են:Իր պատմության առաջին գրքի գլխում պատմիչը շատ որոշակի ու տարբերակված է խոսում մեհենիցի պատմությունների, մատյան թագավորաց և արքունական դիվաններում պահվող գուսանական մատյանների մասին: Եթե դրանցից առաջինները կրոնական-քրմական արարողությունների նկարագրություն ու պատմություն են, ունեն կրոնական բովանդակություն, երկրորդն ունի աշխարհիկ բովանդակություն, ապա երրորդները՝ գուսանականը, գեղարվեստականության ոչ մի կասկած չեն թողնում: Նույն գլխում Խորենացին հիշում է մի չորրորդ ժանրը՝ զրույցը, որի բնութագիրը նա բարեբախտաբար տալիս է: Զրույցների մեջ, ըստ պատմիչի բնութագրման, պատմվում են զանազան տեղերի և առանձին մարդկանց քաջության գործերը: Այդ ժանրերի բովանդակության մասին հետաքրքիր բացատրություն է տալիս Մ.Էմինը:,,Մատեան թագավորաց,, նշանակում է թագավորների գիրք: Այդ արտահայտությունը հաճախ հանդիպում է Խորենացու մոտ և ստիպում է մտածել, որ հեթանոսական Հայաստանում հնագույն ժամանակներից թագավորների գործերն ու սխրագործությունները ներմուծվում էին մի գրքի մեջ, այսպես կոչված ,,թագավորների գրքի,, , որում և կազմում էր երկրի քաղաքական պատմությունը: Այդ կարևոր աղբյուրները մեզ չեն հասել: Հայստանում և հարևան Պարսկաստանում պատմությունը կոչվում էր ,,թագավորների գիրք,,՝ ,,Շահնամե,,: ,,Թագավորների գրքի,, կողքին գոյություն ուներ ,,Տաճարների գիրք,, կամ ,,Տաճարների պատմություն,,:

«Պատմություն Հայոց»-ը շուրջ 1400 տարի եղել է դասագիրք,միաժամանակ` օրինակ և չափանիշ միջնադարյան հայ բոլոր պատմագիրների համար: Անգնահատելի են Հայաստանի ներքին կյանքի ու արտաքին հարաբերությունների, քաղաքական պատմության, տնտեսական,հասարակական և պետական կառուցվածքի, կրոնի տարբեր շերտերի, նաև հավաստի և արժեքավոր տեղեկությունները Հայաստանի մերձավոր ու հեռավոր երկրների պատմության վերաբերյալ:Մով­սես Խո­րե­նա­ցու գոյա­մատ­յա­նը եր­կար դա­րե­րի դա­սա­գիրք է եղել,և այդ առա­քե­լու­թյու­նը կան­խո­րոշ­ել է նրա հե­ղի­նա­կը` ոչ մի­այն գր­քի գործ­նա­կան ընդգրկ­ման ու գի­տա­կա­նու­թյան, պատու­մի գե­ղար­վես­տա­կան բնույ­թով,այլև իր իսկ տե­սա­կան բնութագրու­ մ­նե­րի մեջ: Խո­րե­նա­ցու դա­սե­րի առանց­քա­յին նպա­տա­կը, գր­քի կա­ռուց­ված­քի ու պատ­ի­չի ներ­կա­յու­թյան ողջ ուղղ­վա­ծու­թյու­նը պե­տա­կա­նու­թյան գո­յաձևի շեշ­տումն է,և ինք­նու­րույ­նու­թյան կորս­տից մոտ 60 տա­րի հե­տո ստեղծ­ված Մատ­յա­նը գո­յատևելու գաղտ­նիք­ներ է առա­ջադ­րում և ու­սու­ցա­նում Հայ­կի ազա­տա­սի­րու­թյու­նը,երբ գե­րա­դա­սում է թող­նել տու­նը, ըն­տա­նի­քով գո­յու­թյան կռ­վի ել­նել, բայց անա­զատ չլի­նել, քա­նի որ ար­դեն անա­զատ է նա, ով չու­նի ազա­տու­թյան գի­տակ­ցու­թյու­նը. Արա­մի մեջ պե­տա­կա­նու­թյան ընդգ­ծու­մը, երբ նա ընդ­լայ­նեց երկ­րի սահ­ման­նե­րը, կազ­մա­վո­րեց չորս Հայ­քը, իր երկ­րի լե­զուն պար­տա­դիր հա­յե­րե­նը դարձ­րեց, և ու­րիշ­նե­րը նրա անու­նով ճա­նա­չե­ցին մեզ. Տիգ­րա­նի մի­ջո­ցով ար­ժա­նա­պատ­վու­թյան կորս­տի վտան­գը, որ պի­տի հաղ­թա­հար­վեր «լուծ կրո­ղից լուծ դնող» ան­ցու­մի ու­ժով, և այդ ու­ժի բե­րած ազ­գա­յին մի­աս­նա­կա­նու­թյու­նը պի­տի հիմ­նա­վո­րեր հա­մընդ­հա­նուր բա­րօ­րու­թյան ապա­հով­մամբ, որ Տիգ­րանն արեց` բո­լո­րին իր մտ­քի հա­վա­սար կշեռ­քով դա­տե­լով նաև անիշ­խա­նու­թյան պայ­ման­նե­րում, սա­կայն նպա­տա­կա­մետ դիր­քո­րոշ­ու­մը պե­տա­կա­նու­թյան ինք­նա­հաս­տատ ներ­բողն է: Խո­րե­նա­ցին յուրահա­տուկ գի­տա­կան պար­զո­րոշ­ու­թյամբ ձևակեր­պում և սո­վո­րեց­նում է պե­տու­թյան ատ­րի­բուտ­նե­րը ժա­մա­նա­կա­տա­րա­ծա­կան շարժ­ման ու ընդ­հան­րու­թյան մեջ. Առա­ջին Ար­շա­կու­նի Վա­ղար­շա­կին այս առու­մով է նա օրի­նա­կե­լի դարձ­նում.

1) ճա­նա­չել անց­յա­լը, որ հս­տակ­վի ապա­գա տա­նող ու­ղին: Վա­ղար­շա­կը «իր իշ­խա­նու­թյու­նը լի­ո­վին կար­գի բե­րե­լով` կա­մե­ցավ իմա­նալ, թե ով­քեր են արդ­յոք և ինչ­պի­սի մար­դիկ են տի­րե­լիս եղել Հա­յաս­տա­նի վրա իրե­նից առաջ, արդ­յոք ին­քը անց­յա­լի քա­ջե­րի՞ տեղն է գրա­վում, թե՞ ապի­կար­նե­րի»: Նկա­տի ու­նե­նա­լով, որ պատ­մագ­րու­թյան մեջ նա­մակ­նե­րը մեծ մա­սամբ վա­վե­րա­կան չեն, նշենք, որ Վա­ղար­շա­կի նա­մա­կը Խորե­նա­ցու հա­յացք­նե­րի ար­տա­հայ­տու­թյունն է և վե­րո­հիշ­յալ պա­հանջ­նե­րի հիմ­նա­վո­րու­մը: Եվ եթե Վա­ղար­շա­կը գրում է, թե «այս­տեղ ոչ հայտ­նի կար­գեր են եղել, ոչ այս երկ­րի գլ­խա­վոր­նե­րից առա­ջինն է հայտ­նի և ոչ վեր­ջի­նը, ամեն ինչ խառ­նի­խուռն է և վայ­րի­վե­րո», ապա դա ար­վում է հա­մա­ժա­մա­նակ­յա կարևորու­թյուն ու­նե­ցող եզ­րա­հան­գում­նե­րի հա­մար:

2) Պե­տա­կան կար­գե­րի ու ներ­քին կար­գա­վոր­վա­ծու­թյան ստեղ­ծում. այս Վա­ղար­շա­կը, «խո­հեմ մարդ լի­նե­լով, ան­կա­խո­րեն տի­րեց իր սահ­ման­նե­րում և կա­ռա­վար­ման կար­գեր հաս­տա­տեց մեր երկ­րում», սահ­մա­նեց նա­խա­րա­րու­թյուն­ներ, ճշ­տեց նրանց պար­տա­կա­նու­թյուն­նե­րը և դիր­քը, որոշ­եց մայ­րա­քա­ղա­քը և ար­քու­նի­քի ամա­ռա­նոց­նե­րը, ամ­րաց­րեց զոր­քը, և ահա թե ին­չու «այս գլու­խը ար­ժա­նի է ըն­դար­ձակ և կո­կիկ պատմ­վե­լու, որով­հետև շատ բան կա այս­տեղ պատ­մե­լու ընդ­հան­րա­պես թա­գա­վո­րու­թյան կար­գե­րի և կար­գա­վոր­ման վե­րա­բեր­յալ, ինչ­պես նաև թա­գա­վո­րու­թյան հետ կապ­ված զոր­քե­րի, զո­րա­պե­տե­րի, կող­մե­րի կու­սա­կալ­նե­րի և սրանց նման­նե­րի մա­սին»:

3) Սթափ ու հան­դարտ և ոչ թե սնա­պարծ կամ ստր­կա­հաճ հա­րա­բե­րու­թյան պահ­պա­նու­մը հարևան­նե­րի հետ: Ին­քը խա­ղաղ ար­ժա­նա­պատ­վու­թյամբ և հիմ­նա­վոր վկա­յա­կո­չում­նե­րով է գրում այն մա­սին, թե ոմանք ասում են` Կյու­րոսն է սպա­նել Կրե­սո­սին, «բայց որով­հետև շա­տերն են ասում, թե մեր Ար­տաշ­եսն է բռ­նել Կրե­սո­սին և հա­վաս­տի ձևով են պատ­մում, ուս­տի և ես հա­մոզ­վում եմ: Խորե­նա­ցին ու­ժի զգա­ցո­ղու­թյունն է նե­րար­կում այն, որ ծո­վե­րը լց­րեց նա­վե­րի բազ­մու­թյամբ` կա­մե­նա­լով« ամ­բողջ արևմուտքն իրեն հպա­տա­կեց­նել. այս կերպ բնա­կան է դառ­նում ար­ժա­նա­պատ­վու­թյան ու­ժը հա­ջոր­դող Տիգ­րա­նի աշ­խար­հա­կա­լու­թյամբ: Խն­դի­րը պե­տա­կա­նու­թյան ինք­նա­հաս­տատ փաս­տար­կում­-ու­սու­ցու­մից դուրս այլ շեր­տեր էլ ու­նի, ինք­նին կարևոր­վում է հա­յի կշի­ռը, լավն ու վա­տը ար­տա­քին ու ներ­քին բարդ հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի մեջ: Պատ­մի­չի հա­մար պե­տա­կա­նու­թյան գի­տակ­ցու­թյունն ամ­բող­ջաց­նող ու­սա­նե­լի գոր­ծոն­նե­րից մե­կը «բնիկ նախ­նի­նե­րի նշա­նա­վոր ծա­գումն ու քա­ջա­զուն լի­նելն է, և միշտ կեն­սա­կան է մնում բա­նաձևը` քա­ջե­րի սահ­մա­նը նրանց զենքն է: Նա հո­գա­տար ջեր­մու­թյամբ է գրում ոչ մի­այն առաս­պել­նե­րի ու վի­պեր­գե­րի հայտ­նի հե­րոս­նե­րի մա­սին, հպար­տու­թյամբ առանձ­նաց­նում «մեր թա­գա­վոր­նե­րից ամե­նահ­զոր և ամե­նա­խո­հեմը Տիգ­րա­նին, այլև պատ­մա­քա­ղա­քա­կան կարևոր դեր չխա­ղա­ցած Զայր­մայրն է հիշ­ե­լու ար­ժա­նի` որ­պես Աքիլ­լե­սին հա­վա­սար ու զի­նա­կից, կամ տպա­վո­րիչ պետք է լի­նի «մի նոր Ոդիսևսէ Տր­դատ Բագրատու­նու ու­ժի ցույ­ցը Նա­զե­նի­կին տի­րե­լու կռ­վում: Ար­ժա­նա­պատ­վու­թյան ընդգծումը միշտ դաս պետք է լի­նի ան­գամ ան­կարևոր թվա­ցող դր­վագ­նե­րում, ինչ­պես օրի­նակ, այն­տեղ, ուր պատմ­վում է որ­սի ժա­մա­նակ Ատոմ Մո­կա­ցի իշ­խա­նի պահ­ված­քի մա­սին` մե­ծա­միտ պար­սի­կին տված ծաղ­րա­պա­տաս­խա­նի մի­ջո­ցով: Վռամ­շա­պու­հից հե­տո որոշ շր­ջան տի­րա­կա­լած Հազ­կերտ առա­ջի­նի որ­դի Շա­պու­հին հայ իշ­խա­նը կնա­մար­դի է կո­չում, մի ու­րիշ ան­գամ նույն Շա­պու­հի հո­խոր­տան­քին` չա­փը չանց­նե­լու մա­սին, Շա­վասպ Արծրու­նին պա­տաս­խան­ում է, որ ին­քը ճա­նա­չում է իր չա­փը և նրան էլ հիշ­եց­նում, թե «ես էլ ար­քայ­որ­դի եմ` Սա­նա­սա­րի սե­րունդից` հիշ­եց­նե­լով աստ­վա­ծաշնչ­յան պատ­մութ­յու­նը Սա­նատ­րու­կի և նրա­նից Հա­յաս­տան փա­խած եր­կու որ­դի­նե­րի մասին­:

Խորենացին իր դաստիարակչական պատկերացումները և իդեալները ար- տահայտում է իր կերպարների միջոցով և իր պարզ ու մատչելի լինելու շնոր հիվ ընդունվել ու սիրվել է հասարակության կողմից:Խորենացու չափանիշները որոշակիորեն բխում են նրա հասարակական և քաղաքական իդեալներից: Երվանդյան Տիգրանը Խորենացու իդեալն է, որ իր մեջ մարմնավորում է հզոր,բանական ու խելացի թագավորի լավագույն հատկությունները: Խորենացին իր հիացմունքը տեղափոխում է նաև Տիգրանի որդուն՝ Վահագ նին վերաբերող զրույցների վրա, հավաստելով՝ թե ինքն իր ականջով է լսել Վահագնի երգը: Առասպելների գնահատման որոշակի սուբյեկտիվիզմը, որ բխում է գնահատողի հասարակական ու քաղաքական իդեալներից, ավելիակնառու կերպով երևան է գալիս պարսից առասպելների գնահատության ժամանակ: Խորենացին տհաճությամբ է ընդառաջում իր պատմության մեջ պարսկական առասպելներին տեղ տալու վերաբերյալ իր մեկենասի խնդրանքին:Նա անպիտան, անճոռնի ու անճաշակ է համարում պարսից առասպելները,որակում նրանց որպես անմիտ ու անհանճար զրույցներ:Նա առաջնությունը տալիս էր հունական առասպելներին: Սակայն Խորենացին զուտ սուբյեկտիվ չափանիշներով չի առաջնորդվում:,,Պատճառավոր բաներ,, փնտրող Խորենացին պարսկական առասպելները չէր հավանում նաև նրանց անբնական չափազանցությունների և անհավանականության համար:Պատահական չէ,որ նա բացասական վերաբերմունք ուներ նաև այն հայկական առասպելների նկատմամբ, որոնք իրենց անհավանականությամբ հիշեցնում էին պարսկականը: Նա անբարեհաճությամբ է խոսում Տորք Անգեղի մասին, քանի որ այդ առասպելում ժողովրդական երևակայությունը շատ է գերազանցում բնականի սահմանները, Տորքին վերագրվում են այնպիսի հատկանիշներ, որոնք բնորոշ էին պարսկական Ռոստոմ Սարգսի-կին:

Առասպելների,անգիր զրույցների ու թվեցյալ երգերի պատմելու ու գնահատելու ժամանակ Խորենացին իրեն դրսևորում է իբրև իսկական քննադատ: Նախ՝ այդ զրույցների ու երգերի մեծ մասը կենդանի էր ժողովրդի մեջ (ինչպես օր. Վահագնի ծնունդը), երգվում ու պատմվում էր, և հեղինա- կըն ինքն էր իր ականջով լսել ու գրի առել: Հետևաբա և՝ թեկուզ բանավոր, դրանք կենդանի, ապրող գրականություն էին: Եվ ապա՝ Խորենացին այդ առասպելները չի պատմում չեզոք դիրքորոշումով, նա բացատրում է, մեկնաբանում, հավանում կամ մերժում: Մի դեպքում Արտաշեսի և Սաթենիկի առասպելի առիթով բացատրում է, թե ինչ է նշանակում ,,Տեղ ոսկի տեղ- այր…,,արտահայտությունը,մյուս դեպքում հիշում է Արտավազդի կամ Շամիրամի մահվան մասին պատմող առասպելների տարբերակները և առաջարկում իր հավանական բացատրությունը,մերժում է այս կամ այն տարբե րակի հավանականությունը և այլն:Ըստ էության Խորենացու Պատմության մեջ երևան են գալիս գրականության պատմության տարրերը:Եթե Խորենա ցին գնահատում ու թվարկում է իրենից առաջ ստեղծված ոչ միայն պատմա գրական, այլև գրական աղբյուրները, ժողովրդական գրի առնված բանավոր ստեղծագործությունները, իրեն նախորդած Կորյունի և Ագաթանգեղոսի երկերը,մեջբերումներ է անում Հոմերոսից ու չորս հագներգությունների իմաս տուն հեղինակից, ապա ինչ-որ չափով հող է նախապատրաստում գրականության պատմության համար՝դնելով ավարտված պարբերաշրջանի գրականության գնահատման ավանդի սկիզբը: Խորենացու գրականագիտական հայացքները զգալիորեն լայնացնում են նրան վերագրվող քերականական մեկնությունը և ճարտասանական Յաղագս Պիտոյից աշխատությունը, որի նկատմամբ բանասիրությունը լուրջ վերապահումներ ունի այդ աշխատությունները Խորենացուն վերագրելու հարցում:

Այսպիսով «Պատմություն Հայոց»-ը դուրս է եկել ազգային պատմության շրջանակներից և դարձել համաշխարհային պատմագիտական մտքի նշանավոր կոթողներից: Մովսես Խորենցու դավանաբանական աշխատություն ները զգալիորեն նպաստել են նաև հայ աստվածաբանական մտքի զարգաց մանը:

Այս­պի­սով, պատ­մու­թյու­նը կա­րող է ու­սու­ցիչ լի­նել, եթե սե­րունդ­նե­րը դաս առ­նե­լու հակում ու կա­րո­ղու­թյուն ու­նե­նան,եթե զգուշ­ա­վոր կամ վախ­կոտ չլի­նեն ինքնաճանաչման սար­սու­ռի նկատ­մամբ,եթե օտա­րի հետ հա­րա­բեր­ու­թյուն­նե­րի գնա­հատ­ման մեջ ևս ինք­նա­գովքն ու ինք­նա­դա­տը հա­վա­սարա­կշռ­վեն:Եվ Խորե­նա­ցին պե­տա­կա­նու­թյան գոյաձևային ար­ժե­քի,ազ­գա­յին տե­ սա­կի, ծագ­ման ու «բնիկ» լի­նե­լու իմաս­տի, նաև անկում­նե­րի ու թե­րու­թյուն­նե­րի վտան­գա­վո­րու­թյան կող­քին կարևորում է դր­սի աշխարհի հետ հա­րա­բե­րո­թյուն­նե­րի սթափ ըն­կալ­ման սահ­մա­նը, որ ի վեր­ջո գո­յու­թյան հանգրվ­ա­նի հիմ­նա­կան դա­սե­րից մե­կը հա­մա­րի խո­հա­կա­նու­թյան լույ­սի ներ­քո իմաստավոր­ված կա­ռու­ցում­նե­րի մշա­կու­թա­յին շա­րու­նա­կա­կա­նու­թյան ինքն­ա­պահ­պան ու­ժը:

«Մենք և աշ­խար­հը» կա­պի խն­դիր­նե­րը տա­րաբ­նույթ են իրենց բո­վան­դա­կու­թյամբ և ու­սու­ցո­ղա­կան նպա­տա­կա­մե­տու­թյան դե­րով: Չա­փա­նիշ­ը միշտ բա­նա­կա­նու­թյան դատն է, նա­խընտ­րե­լի գո­յաձևը` բնիկ տի­րա­կալ­նե­րի առ­կա­յու­թյու­նը:Բայց եթե պար­տադր­ված օտա­րը (ան­ձը կամ գա­ղա­փա­րը ի դեմս, օրի­նակ, Վա­ղար­շա­կի և քրիս­տո­նե­ու­թյան) գո­յա­բա­նում է ազ­գի ու երկ­րի ճա­նա­պար­հի պե­տա­կան-­ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան և հոգևոր-մ­շա­կու­թա­յին խթանիչ­նե­րը,ապա վե­րա­նում է «մե­րի և ոչ մե­րի» սահ­մա­նը. և ոչ մի­այն Պա­րույր Սկա­յոր­դուց մինչև Տիգ­րան` «մեր թա­գա­վոր­նե­րի մեջ ինձ այս մար­դիկ են սիրե­լի, իբրև բնիկ­ներ, ար­յու­նա­կից­ներ և իս­կա­կան հա­րա­զատ­ներ»,այլև ընդ- ունելի են պարթև Վա­ղար­շա­կը, Ար­շա­կու­նի մի ճյու­ղից սերած և ապօ­րի­նի գա­հա­կա­լած Եր­վանդն ան­գամ` կա­ռու­ցում­նե­րի և մի­ա­բա­նու­թյան փոր­ձի հա­մար, երբ նա «իր խո­նար­հու­թյամբ ու առա­տա­ձեռ­նու­թյամբ բո­լո­րին իր կող­մը գրա­վեց» և այլն:

Բայց օտա­րի նշա­նա­կար­գերն են մնում կռի­վը-­ա­վե­րը-­կո­տո­րա­ծը և ինչ­պես նա­խորդ հա­րա­բե­րու­թյան, այն­պես էլ սրա` ուղ­ղա­կի գնա­հա­տա­կան-­դա­սը արդ­յու­նա­վետ է սթա­փու­թյան ու հս­տակ կողմ­նո­րոշ­ման սահ­ման­նե­րում, որ, ան­շուշտ, դժ­վար է նա­խորդ բա­ղադ­րիչ­նե­րի նման: Ահա օտա­րի կամ ու­ժեղ և վտան­գա­վոր հարևանի նման դե­րա­կա­տար­ման խոր­հուր­դը Պատ­մա­հայ­րը բա­նաձևում է Տիգ­րա­նա­կեր­տի գրավ­ման ու ավե­րի տե­սա­րա­նում այս­պես. «Պարս­կա­կան ձեռ­քը չէր հոգ­նում բազ­մա­խող­խող սու­րը ար­յու­նով հա­գեց­նե­լուց, այն­պես որ, սպան­ված­նե­րի ար­յու­նով լց­վում էին հիմ­քե­րը: Իսկ հու­նա­կան ձեռ­քը կրա­կի էր մատ­նում բո­լոր փայ­տա­կերտ շի­նու­թյուն­նե­րը»: Այս պայ­ման­նե­րում նաև դաս­տի­ա­րակ­չա­կան իմաստ ու­նի նույ­նիսկ օր­հա­սա­կան ցա­քուց­րիվ կռի­վը, ինչ­պի­սին անում է ան­հայտ նա­խա­րար­նե­րից մե­կը, այլևս դե­պի ան­դունդ գա­հա­վի­ժող Ար­շա­կուն­յաց գա­հի վեր­ջին օրե­րի ուր­վա­պատ­կե­րի մեջ` «Քաջ և բա­րե­բախտ Ներ­սես Ճիճ­րա­կե­ցին… հա­վա­քեց հա­յոց նա­խա­րար­նե­րին իրենց զոր­քե­րով, պար­սից գն­դի դեմ պա­տե­րազ­մե­ցին, նրանց զոր­քե­րը կո­տո­րե­ցին»:

Ու­րեմն` ամե­նա­կարևոր գո­յա­հիմ­քե­րից մե­կը, որի դա­սը իմաս­տա­վոր­վում է Մաշ­տո­ցի գոր­ծով և ամ­րապնդ­վում նրա հան­ճա­րեղ աշ­ա­կեր­տի` Մով­սես Խորե­նա­ցու խո­հա­կա­նու­թյամբ, հոգևոր-մ­շա­կու­թա­յին կեն­սի­մաստն է, կառ­ու­ցում­նե­րի շեշ­տը, որոնց ան­թա­քույց դրսևորում­նե­րից մե­կը Քեր­թո­ղա­հայ­րը հա­մա­րում է իր իսկ Մատ­յա­նը: Կր­կին նկա­տենք, որ նա շատ ավե­լի մեծ հա­ճույ­քով պատ­մում է շե­նու­թյան ու կա­ռու­ցում­նե­րի և նրանց հե­ղի­նակ­նե­րի մասին (եթե նույ­նիսկ դա Շա­մի­րամն է), քան տա­րեգ­րում պա­տե­րազմ­նե­րի ու հաղ­թա­նակ­նե­րի դեպ­քե­րը: Նրա հա­մար մե­կընդ­միշտ և բո­լոր դա­րե­րի մեջ կա­յուն գա­ղա­փար է մշա­կու­թա­յին շա­րու­նա­կա­կա­նու­թյու­նը ազ­գա­պահ­պան հիմք հա­մա­րե­լը. այդ պատ­ճա­ռով է նա ոչ մի­այն հա­տուկ ջա­նադ­րու­թյամբ գրա­ռում-­պատ­մում, ան­գամ ուղ­ղա­կի հատ­ված­ներ մեջ­բե­րում ավե­րա­ծութ­յամբ մեր հիշ­ո­ղու­թյու­նից վտար­ված Գող­թան եր­գե­րից, առաս­պել­նե­րից ու վի­պեր­գե­րից, այլև բա­րեխղ­ճո­րեն նշում է, թե «այս բո­լո­րը քեզ հայտ­նի են վի­պա­սան­նե­րի եր­գե­րից», կամ` «վի­պա­սան­նե­րը եր­գե­լիս այս տեղն առաս­պե­լա­բա­նում են», և կամ`«հա­մա­ձայն առաս­պե­լի, որ շատ հե­ռու չէ ճշ­մար­տութ­յու­նից», և կր­կին` «Գող­թան եր­գիչ­ներն այս­պես են առաս­պե­լա­բա­նում », ու ան­գամ` «պա­ռավ­նե­րը սրա մա­սին զրու­ցում են», և այս­պես անընդ­հատ:

Ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան իրա­դար­ձու­թյուն­նե­րի չա­փա­վոր տա­րեգ­րում­նե­րի մեջ ան­գամ ընդգծ­վում է մշա­կու­թա­յին գոր­ծը` ոգևորու­թյու­նը ան­կաշ­կանդ պա­հե­լով նաև հե­թա­նո­սա­կան ժա­մա­նակ­նե­րի նկատ­մամբ: Ահա օրի­նակ, Տիգ­րան Եր­վանդ­յա­նը, հույ­նե­րի դեմ «դուրս գա­լով, նրանց ար­շա­վանքն ար­գե­լում է և ետ մղում… Մեհ­յան­ներ շի­նե­լով և բա­գին­ներ կանգ­նեց­նե­լով` հրա­մա­յում է երկր­պա­գու­թյուն անել»: Կա­ռու­ցում­նե­րի պայ­ծա­ռու­թյու­նը տրամա­դ­րում է ան­գամ ման­րու­քը մեկ­նա­բա­նել լու­սա­վոր սի­րո մեջ. Սա­նատ­րու­կը երկ­րա­շար­ժից խախտ­ված Մծ­բին քա­ղա­քը «քան­դեց ու նո­րից շի­նեց ավե­լի պայ­ծառ. քա­ղա­քի մեջ կանգ­նեց­րեց իր ար­ձա­նը` ձեռ­քին մի դրամ բռ­նած, որ այս է նշա­նա­կում, թե այս քա­ղա­քի շի­նու­թյան վրա բո­լոր գան­ձերս ծախս­վե­ցին, և այս մի­այն մնաց»: Ուղ­ղա­կի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան բուռն ոգևորու­թյամբ է Քեր­թո­ղա­հայ­րը կա­ռու­ցում­նե­րի ոգին ներ­դաշ­նա­կում բնա­պատ­կե­րի ման­րա­մաս­նե­րին և այս­տեղ ևս,ինչ­պես պե­տա­կա­նու­թյան գո­յա­հիմ­քի, բնիկ նախ նի­նե­րի» նշա­նա­վոր ծագ­ման ու դյու­ցազ­նա­կան գոր­ծե­րի,Հա­յաս­տա­նի ու հա­յի ներ­բո­ղա­յին (նաև քն­նա­դա­տա­կան) ըն­կա­լում­նե­րի և այլ դա­սե­րի լա­վագու­յն ժա­ռան­գորդ-­տե­րը հա­ջորդ մեծ լու­սա­վո­րիչն է` Խաչա­տուր Աբով­յա­նը, ու դրա մեջ մեծ խոր­հուրդ կա:

Կա­ռու­ցում­նե­րի ու մշա­կու­թա­յին դե­րի մեջ անկրկ­նե­լի է մնում Ար­տաշ­ե­սը, որը և կեր­պա­վոր­վում է որ­պես երկ­րի բա­րօ­րու­թյան մյուս խորհր­դա­նիշ­ը (Տիգրա­նից հե­տո). «Որով­հետև նա մեր եր­կի­րը բազ­մա­մար­դաց­րեց», հրա­մա­յեց գյու­ղե­րի ու ագա­րակ­նե­րի սահ­ման­նե­րը որոշ­ել, քա­նի որ «ասում են, թե Ար­տաշ­ե­սի ժա­մա­նակ մեր Հա­յաս­տա­նում անմ­շակ հող չմ­նաց` ոչ լեռ­նա­յին և ոչ դաշ­տա­յին,այն­քան շե­նա­ցել էր եր­կի­րը»:Եվ ինչ­պես Վա­ղար­շա­կի` պե­տակա­նու­թյան ամ­րապնդ­ման ու կար­գե­րի հաս­տատ­ման մա­սին պատ­մե­լիս է Խո- րե­նա­ցին այդ գլու­խը հա­մա­րում խիստ կարևոր, այն­պես էլ այժմ նույն կերպ նա շեշ­տում է շե­նու­թյան ու բա­րօ­րու­թյան ու­սու­ցո­ղա­կան մեծ առա­քե­լու­թյու­նը. «Մենք շատ գլուխ­նե­րի բա­ժա­նե­ցինք, որ­պես­զի խոս­քի եր­կա­րու­թյու­նը ձանձ­րա­լի չդառ­նա (դա­սի կա­ռուց­ված­քի, ինչ­պես և ամ­բողջ գր­քի արդ­յու­նա­վե­տու­թյու­նը – Վ.Ս.)…Ո­րով­հետև թե­պետ նա­խորդ գլուխ­նե­րում հիշ­ա­տակ­ած կար­գերն ու գե­ղե­ցիկ սո­վո­րու­թյուն­նե­րը սահ­ման­վե­ցին Վա­ղար­շա­կից և ու­րիշ հին թա­գա­վոր­նե­րից, բայց նրանք մե­ծա­մեծ ար­հեստ­նե­րից ու գի­տութ­յուն­նե­րից զուրկ էին մնա­ցել:Այս բո­լո­րը սահ­ման­վե­ցին Ար­տաշ­ե­սի ժա­ման­ակ»:

Ու­սու­ցիչ-­պատ­մա­հայ­րը լավ գի­տեր, որ դա­սի հա­մա­ժա­մա­նակ­յա արդ­յուն­ա­վե­տու­թյան մե­ծա­գույն գոր­ծոն­նե­րից մե­կը մատ­չե­լի­ու­թյունն է, և իր գր­քի հետ կապ­ված այլևայլ սկզ­բունք­նե­րի կող­քին շեշ­տում է նաև դա. կար­դա­ցած ու լսած բա­զում դեպ­քե­րի մա­սին գրել է` «հա­սա­րակ լեզ­վով այս պատ­մութ­յուն­ներն անե­լով, որ­պես­զի այն­պես չերևա, թե մե­կը փա­փա­գում է /կար­դալ/ պեր­ճա­բա­նու­թյու­նից գրավ­վե­լով»: Հենց մշա­կու­թա­յին դա­սա­ռու­թյան առանց­ քա­յին դե­րը` որ­պես յու­րօ­րի­նակ ցն­ցում, առա­ջար­կե­լու նպա­տա­կով է Խորե­նա­ցին եր­բեմն սրում ձևակեր­պում­նե­րը` վա­խե­նա­լով կար­ծես, որ պարզ ճըշ­մար­տու­թյուն­ներն ան­գամ դաս չեն լի­նե­լու սե­րունդ­նե­րին.երկ­րորդ գր­քի ավ- ար­տը նշող փոքր ող­բի մեջ (մեծ Ող­բը ամ­փո­փում է «Հա­յոց պատ­մու­թյունը» - Աստ­ված մի արաս­ցե…), իր բո­լոր պարզ ըն­կա­լե­լի դա­սե­րից հե­տո մշուշ­ում է խոս­քը` կար­ծես վա­խե­նա­լով փոր­ձա­ռու մար­գա­րե­ու­թյու­նից.«Այս­տեղ կար ­ճում ենք մեր խոս­քը` զուր նե­ղու­թյուն չկ­րե­լով խո­սե­լու մե­ռած­նե­րի (չհաս­կա­ցող­նե­րի ) ականջ­նե­րին», քա­նի որ պատ­մու­թյան ըն­թաց­քը պի­տի հա­սունա­ց­նի մեծ ող­բում ար­վող այն ծան­րաշ­ունչ եզ­րա­հան­գու­մը,թե «աստ­վա­ծապաշ­­տո­ւթյու­նը (այն է` հոգևոր գո­յու­թյունն ու բա­նա­կան ձգ­տու­մը ) մո­ռաց­ված է, ու կա դժոխ­քի ակն­կա­լու­թյուն»… Այն­պես որ, մեր վեր­ջին մե­ծի` Եղիշ­ե Չար­են­ցի նի­հի­լիզ­մի ակուն­քը մի­այն իր ժա­մա­նա­կի ան­բա­նա­կան հա­լա­ծանք­նե­րի մեջ չփնտ­րենք, այլև Խորե­նա­ցու դա­սե­րի մեջ ևս: Իսկ դա­սը,իս­կա­պես,միայն զուտ ման­կա­վար­ժա­կան գոր­ծըն­թաց չէր, այլ` ան­հա­տի ու ազ­գի կազ­մա­վոր­ման գո­յաձևային մեծ խթա­նիչ, եթե դաս տվող­նե­րի կող­քին սկ­սի գոր­ծել նաև դաս առ­նող­նե­րի ցան­կու­թյունն ու ներ­քին մղու­մը: Եթե…

Մեծանուն մարդկաց կարծիքները Մովսես Խորենացու մասին.

«Մովսես Խորենացին բազմագիտակ է .... Նա հին աշխարհի ամենանշանավոր հեղինակներից էր.... Նա բարձր է կանգնած իր դարաշրջանի մտածողությունից և հայրենի պատմագիտությունը հսկայական քայլերով առաջ է մղել: Կգա մի օր, որ գիտական Եվրոպան նրան կհայտարարի Մեծ՝ իր ապրած ժամանակի համար,կգա մի օր, որ Մովսես Խորենացուն մեղադրողները կարդարացնեն նրան, որովհետև եթե լավ հետազոտեն Խորենացուն, կճանաչեն նրա անկեղծությունը և համաձայն կլինեն անվանելու նրան Հայոց Պատմա-հայր»: /ՎիկտորԼանգլուա/

«Խորենացին առաջինը եղավ, որ գրեց հայ ազգի սիստեմական պատմությունը սկզբից մինչև իր ժամանակները.... Սա մի ծննդյան վկայական էր մեր ազգի համար,որ մինչև այդ ժամանակ չգիտեր,թե ո՞վ է ինքը և ի՞նչ ծագում ունիԿապելով հայ ազգի սկզբնավորությունը Սուրբ Գրքի հետ, ծագեցնելով հայերին Հաբեթի  ցեղից՝ նա հայ ազգի համար  ստեղծեց պատվավոր  տեղ մյուս  հին ազգերի շարքում»: /Ստեփան Մալխասյանց/

«Խորենացու «Պատմություն Հայոց»ը գրված է խորունկ հայրենասիրությամբ .... Նա չբավարարվեց մի  ժամանակագրություն  գրելով: Նա կամեցավ  ստեղծել  իր  ազգի պատմությունը:Այդ նպատակով դիմեց հույն, պարսիկ,ասորի, քաղդեացի այն պատմիչներին, որոնց գործերը կարողացավ ուսումնասիրել:

Մովսես Խորենացին ամենաբարեխիղճ մատենագիրներից է՝ հայ թե օտար... Նա որոնում էր այն փաստերը, որոնք պետք է հաստատեին պատմական ճշմարտությունը»: /Ֆրեդերիկ Ֆեյդի/

Եզրակացություն

Իմ կարծիքը.

Կյանքում ոսկե կանոնի պես պետք է հիշել, և ինչու ոչ կիրառել Խորենացու արտահայտած մտքերը.

Քաջերի սահմանը իրենց զենքն է, որքան կտրի այնքան էլ կտիրի:

Ինչն մարդն ու նրա գործերն են, այն էլ նրա պատմությունն է:

Թե դու Շարայի վորկորն ունես, մենք Շիրակի ամբարները չունենք:

Ինչպես հովհազը չի կարող իր խայտերը փոխել և Եթովպիային թխությունը, այնպես էլ ամբարիշտ մարդը իր բարքը:

Մահկանացուների ժամանակը կարճ է և անհայտ: 

Եթե մարդկությունը դասեր քաղի Խորենացու պատմություններից, որոնք պարզ և մատչելի գրված էին,և փորձի կյանքում առաջնորդվել մեր մեծերի ար ժեքային գաղափարների չնչին մասով,ապա մեր երկիրը բարգավաճում կապ րի: Քանի որ Խորենացին արժևորում և մեծ տեղ էր կյանքում տալիս դաստիա րակված և կրթված մարդուն,արշևորում էր հոգևոր արժեքները՝ տոները, ծես երը, արվեստի, գրի ու դպրության նախորդ շրջանի վկայագրերը:Նա առաջ նորդվում էր այն սկզբունքով, որ պահպանելով հինը,ավանդականը պետք է նաև առաջ գնալ,ստեղծել նորը հնի հիմքով: Խորենացին չեր ընդունում նաև կեղծիքը և այն ամենը ինչը հիմնված էր կեղծիքի վրա: Այդ իսկ պատճառով չէր ընդունում պարսկական բարքերը ու մտքերը և մեծ տեղ էր տալիս հու- նականին, որը միայն ճիշտ և պարզ բարքերի վրա էր հիմնված:

Գրացանկ

1. Անահիտ Գևորգի Նահապետյան- Հայ գրաքննադատության պատմություն:

2. Բանասիրության Հանրագիտարան –,,Խորենացու Դասերը,,

3. Թորգրմյան Լ.-Արժեբանություն

4. Տարընթերցում ,,Գրական,, -Մ.Խորենացի ,,Հայոց պատմություն,, www.tarntercum.ru

5. litopedia.org/index.php?title=Մովսես_Խորենացի

20