Музыканттар жана инструменттер

Мукаш Абдраев

М.Абдраевдин ой санаасын тынч койбогон максаты ишке ашып, ал музыкалык окуу жайга кабыл алынат. Мукаш бул окуу жайында 1940 – жылга чейин окуйт. Ошол эле жылы Москвадагы Чайковский атындагы консерваториянын алдындагы улуттук студияга кабыл алынат. М. Абдраев советтик композитордун көрүнүктүүлөрүнүн бири Береден, Василенькодон, Пейкодон сабак алат. Мукаштын шыгынын эрте ойгонгонуна кыргыздын эл куудулу Термечиков көп тааламин тийгизген Аламүдүн районунун ″Чоң жар″ колхозунан келген Мукаш консерваториянын алдындагы улуттук студияны 1943 – жылы бүттү. 1953 – жылы ал Н. Байтемировдун либереттосуна ″Жаш жүрөктөр″ деген операсын жазды. М. Абдраев лирик – композитор. Анын алган темасы да, жазган чыгармалары да лирикалуу келет. Абдраев ″Ардак белгиси″ ордени менен сыйланат. Композиторго 1961 – жылы доцент деген наам берилет. 1963 – жылы депутат кылып шайлайт. Балдар үчүн ″Достук үн менен″, ″ Жаша Ленинчилер маршы″ , ″Пахта терем″ ″Турумтан″ деген ырлары бар.

1981 – жылы дүйнөдөн кайтты.

К омуз чеберлери

Ата өнөрүгана эмес тээ байыртан атадан балага өтүп келе жаткан комуз жана андан алынган күүнү угуп олтурган адамдын көз алдында бирде теңсиз, замандын жүрөк толгаткан муңдуу ыйы элестет, бирде бүгүнкүжаңы турмуш ээлеринин ой – тилеги оболоп жүрөгүндү толкундаткан. Бул комуз күүсүнүн сыйкырыбы же күү ээсинин чеберчилигиби? Айтор экөө тең бири – бирине эриш – аркак, эч кынтыксыз. Мындай чеберчилик комуз кармагандын баарында эле бербестир. Ошол үчүн алар кыргыз күүсүн аздектегендердин арасынан улам илгерилеп марага жакындап жүзү башкаларга таанылып келет.

Ошондолордун бири кыргыз күүсү менен сырдашып, аны ыйык тутуп, кубул жута чертип, бут дүйнөгө даңазаланган комузчу үй – бүлө, атасы менен баласы.

Үй – бүлө демекчи, учурунда бул үйдүн уул – кыздары атасы Эшмамбетке кошулуп, комуз чертишип үй – бүлөлүк чакан ансамбилди түзөр эле.Азыр ал уул – кыздары үйлөнуп, жайланып ар тарапты болуп, үйдө 10 – клааста окууган уулу, эң кенжеси Рахатбек гана калган. Бул баласы башкалардан айырмаланып, комуз дегенде ичкен ашын жерге коюп, атасы кандай күү чертсе, аны жадынан чыгарбай, дал өзүндөй чертүүгө далалаттончу.Бара – бара айыл ичи гана эмес, эл чыгармачылыгынын райондук, областтык кароолоруна уулу экөө тең катышып, эл алдында залкар комузчулардын күүлөрүн чертип, телефизордун экранынан көрүнө калып жүрүштү. Мезгил өткөн сайын Эшмамбет дасыккан улгайган комузчулар менен ат салышып чертсе, Рахатбеги да дал ошондой чертип, улгайган комузчулар ага суктанышты. Ай сайын каны – жанына биротоло сиңип калган комузчулук шык аны өргө сүрөп бара жатты.

Май айларында болуп өткөн райондор арасындагы «Тогуз кайрык» телеконкурсунда Эшмамбет Молдокунов уулу Рахатбек экөө райондон барган комузчулар менен бирдикте К.Орозовдун, Ы.Тумановдун жана башка залкар комузчулар көптөгөн күүлөрүн чертүү менен Ат – Башы районунун намысын коргоп келишти. Эшенманбет бул күндө «Пограничник» колхозунда эмгектенет. Ал өзүнүн ички дүйнөсүнөн жаралган «Комлеунизм урааны», «Кайра куруу», «Жол кербез» аттуу күүлөрүнүн автору.

Август айынын аяк чени. Пржевальск шаарында Карамолдо Орозовдун эскерүү иретинде улуу комузчунун күүлөрү чертилип, бардык областардан келишкен өнөрпоздор комузда кол ойнотушуп жатышты. Ошондо кароого катышкан 65 комузчунун арасында Молдокуновтор да жүрүштү. Кезек жетип, «Кайра куруу» күүсүн чертишти. Көрүүчүлөрдүн жана жюри мүчөлөрүнүн жактыруусу менен Молдокуновдор бул кароодо экинчи орунду ээлеп эл чыгармачылыгынын. Бүкүл союздук II фестивалынын Москвада өтүүчү күндөрүндө катышуу укугун алышты.Ошону менен бирге атасы Кыргыз ССР маданият Министерсвосу тарабынан берилген II даражадагы дипломун,баласы ушул эле Министерствонун Ардак грамотасын жана шахмат сыйлыктарын жеңип алышты. Дагы бир кубанычтуу нерсе Э.Молдокуновдун өзү чыгарган къъл=ръ телек=рс=тъъ жана радио уктуруу комитети тарабынан колдоого алынып, нотага жана пластинкага жаздыруу сунуш кылынды.

Айтаарлык нерсе, Бъткъл союздук фестивалга республика боюнча жалгыз гана Молдакуновдор жана Ош областындагы «Ариет» аваздык – аспаптык ансамблинин к=рс=тълъшъ болду. Бул Молдакуновдор ъчън эщ сонун жогорку жетишкендик эле. Москвадан алар эл чыгармачылыгын Бъткъл союздук II фестивалынын медалын жана лауриаты деген наамды алып, Улуу октябрдын 70 жылдыгына арналган эл чыгармачылыгынын II фестивалынын жещъъчъл=ръ деген т=ш белгилерин алып кайтышты.

Симфониялык оркестр жана анын аспаптары.

Кылдуу аспаптар, духовой, сурнай, чоор, барабан жана башка музыкалык аспатардын бир нечесинен түзүлгөн оркестрди симфониялык оркестр деп атайбыз.

17-кылымдын биринчи жарымында Европада ар кандай музыкалык аспаптан оркестр уюшулат.

Симфониялылык оркестр экиге бөлүнөт чоң, кичине. Алардын 4 группасынан түзүлөлөт. Биринчиси кылдуу жаа , жыгач үйлөмө, үчүнчү жез үйлөмө, төртүнчү урма. Кичине оркестр 17 – кылымдын аягында чоң оркестр 19 – кылымдын жарымында жаралат.

1936 – жылы Сов.Союз мамлекетик оркестри жаралат. Анын биринчи концерти Москва консерваториясынын чоң залында өтөт. Оркестр Бетховендин биринчи үчүнчү симфонияларын аткарат.

Симфониялык оркестр алгачкы жылдарда эле репертуар жагына көп көнүл бөлөт. Оркестрде дүйнөлүк классиктер, Бах Моцарт, Бержоз, Вагнер, Дворжак, Шуберт Чайковский, Глинка, Мусоргский, Римский Королков чыгармалары аткарылат.

К ыргыздын көрүнүктүү композиторлору А.Малдыбаевдин, Абдраевдин, Тулеевдин, Молдобасановдун чыгармалары оркесрде ойнолот.

Аспаптык музыкасынын өнүгүштөрүнө жөнүндө баалуу пикирлерди айткан. Чайковский бешинчи жолу жазган «Воевода» «Ундина » операларын өзү жоготуп жиберген.Ал эми үчүнчү « Опричник » аттуу операсы 1814 – жылы Петербургда коюлгат . Бул операнын музыкасы орустун элдик музыкасынын негизинен жасалган . Айрыкча Наташанын ариясы «Соловушка» деген элдик татынакай күүдөн алынган . Композитор «Черевичка» аттуу операсынын үстүндө он бир жыл иштейт . Бул опера эл арасына кеңири тарай баштайт. Анын музыкасы негизинен украина элдеринин ырларынан алынган Ал элдик чыгармалар операнын жакшы чыгышына себепкер болгон. Чайковский 26 жашында симфониянын мазмуну орус турмушу менен жаратылышына байланышат. Композитор аны «Кышкы кыфялдар» деп атаган . Тетр Ильичтин экинчи симфониясы угуучулар да тарабынан татыктуу баасын алат .Айрыкча финалы эң кызык жазылган . Ага украинанын элдик бийи «Каркыранын» обону алынган жагымдуу мүнөздөгү ыр бардык музыкалык кайталоолордо чебер берилген . Чайковскийдин үчүнчү симфониясы да өзүнүн өзгөчөлүгү меен башка чыгармаларынан айырмаланып турат. Симфония беш бөлүмдөн турат . Анын ар бир бөлүмү ар кандай музыкалык асыл ойлордун ширөөсүнөн бүткөн симфония салтанаттуу жеңиштен кабар бергенсийт. Чайковский өзүнүн симфонияларына адабияттык сюжеттерди да пайдаланган , анын мындай чыгармаларына «Ромео менен Джульетта , «Франческа да Римини» аттуу симфониялык фантазиялары кирет.Күүлөрү телекөрсөтүү жана радио уктуруу комитети тарабынан колдоого алынып , нотага жана пластинкага жаздыруу сунуш кылынды.

Айтаарлык нерсе , Бүткүл союздук фестивалга республика боюнча жалгыз гана Молдакуновтор жана Ощ областындагы «Ариет» аваздык – аспаптык ансамблинин көрсөтүлүшү болду .Бул Молдакуновтор үчүн эң сонун жогорку жетишкендик эле . Москвадан алар эл чыгармачылыгынын Бүткүл союздук «фестивалынын медалын жана лауреаты деген наамды . Улуу Октябрдын 70 жылдыгына арналган эл чыгармачылыгынын 2-фестивалынын жеңүүчүлөрү деген төш белгилерин алып кайтышты.

Ч анай Жумаканов

1930 – жылы Жети – Өгүз районундагы Шевченко атындыгы колхоздо туулган. Чанай өздүк көркөм кружогуна активдүү катышчу. Он жылдык мектепти ийгиликтүү бүтүргөндөн кийин борбор шаарыбыздагы М.Куренкеев окуу жайына хор дирижёрлук бөлүмүнө кабыл алынат. Жумаканов Кыргыз ССРинин искусствосуна эмгек сиңирген ишмери, дирижёр Троненскийден сабак алат. Музыкалык окуу жайын 1952 – жылы бүтүргөндөн кийин Кыргыз Республикасынын хоруна дирижёр болуп иштеп калат. Чанай Жумакановдун хорго дирижёрлук кылышы аны жекече ырларга музыка жазууга шыктандырат. Акыркы мезгилде 20дан ашуун хорлордун автору. Чанай Жумаканов драматург Т.Абдымомуновдун сөзүнө жазылган ”Ашырбай“ аттуу пьесасын жазды. Композитор мектеп окуучуларынын досу. 1961 – жылы кыргыз композиторлорунун үчүнчү съездинде Чанайдын чыгармалары аткарылган.

Ыбырай Туманов

Ыбырай Туманов

1888- жылы Ысык – Көлдүн көкүрөгүндөгү Каракол уездинин Ак- Булуң айылында кедей дыйкандын үй- бүлөсүндө туулган.Анын атасы Тулсан анча- мынча чоор тартып ,ач жылаңач үй- бүлөсүнүн көңүлүн эртели кеч жубатар эле.Ыбырайдын чоң атасы жолбун болсо 3-4 күүнүн башын комузда чертип ,уулун обончо шыктандыруучу.Баласынын мындай комузга тубаса шыгын байкаган чоң атасы , ага «Калмак бий» жана башка майда элден күүлөрдү үйрөтө баштайт.Баатырдын өзүн көрбөй «даңкып алыстан ук» дегендей .Ыбырай аттуу чыгаан комузчунун ысмы 12 ге келгенде көлдүн күнгөй-тескей өөрөнүнө чагылгандай тез таралат. Таланты көңүлүн көтөргөн Ыбырай «Жаш тилек» деген сонун күүсүн 1925 – жылы тилге келтирген . Ыбырай ушул күндөрдө мына ушундай жаңы темадагы 70 тен ашып обон ж-а залкар күүлөрдүн автору Ыбырай Туманаов 1918-жылы «Ооган» деген сюжеттүү күүсүн түздү. Ал күүсү өзүнүп ыраттуу көп кайрыктары менен көркөм. Ал эми 1921 – 1923 – жылдарда Октябрь ревелюциясынын жеңишине арнап «Кеңеш» ,Өзгөрүш аттуу күүлөрүн чыгарат.Ыбрай 1937-жылы СССр композиторлор Союзунун мүчөлүгүнө кабыл алынат.Ыбрайды 1951-жылы «Эмгек кызыл Туу» ордени менен сыйлады. Ошол эле жылы Кыргыз СССРинин эл артисти деген наам берилди.

Кыргыздардын элдик ырларынын жанрлары.

Карапайым калкыбыздын кылымдаган –кылымга тарткан азабы кубаныч менен сүйүүсү эрдиги менен эмгеги бүгүнкү бактылуу доору эӊсеген тилектенүүсү чагылдырылган.

Кыргыздын элдик ырлары ар кандай жанырларга бөлүнгөн. Алсак эмгек дыйканчылык турмуштук санат насыят терме эпикалык.

Эмгек ырларына «Бекбекей» « Шырылдаӊ» «Оп майда» «Тон чык» «бешик» «оюн» «сүйүү» «айтыш» «арман» «санат насыят»ж.б кирген .

Эпикалык жанрларга «Манас» «Курманбек» «Эр Табылды» «Эр Төштүк» «Олжобай Кишимжан» ж.б эпостор кирген

Ырым ырлары элдин тарыхый турмушуна байланыштуу аӊчылык малчылык дыйканчылык болуп бөлүнөт.

М:« бешик ыры» терметкен ак бөпөнү алдейлеген эненин көшүлунку кыймылы созулуӊку обондо ырдалат

Алдей алдей бөбөгүм артка сүйөөр жөлөгүм .

Кунай койдун куйругун бышырдым жегин өбогум

Алдей алдей ак бөбөк ак бешике жат .

Аман эсен чоӊоюп атакеӊе бол жөлөк

Эпикалык чыгармалар айтыштар дарым ырлары обон менен ырдалат.

Баатырдык эпос сөз обон кыймыл ымдоо жаӊдоо аркылуу аткарылат.

Булар «Манас» тын көркүнө –көрк кошуп ажарын ачат. Ар бир манасчы өзүнө тааныдык обон менен айтат.

Э лдик ырлардын ушундай ар кандай түрлөрүн жанрлар дейбиз.

М: Манастан.

Тональность

Кандай гана обон күүлөр болдбосун, алар ар түрдүү добуштардан башталып ырдалат. Обондун лады сакталат, бирок бардык добуштары төмөн же жогору көчүрүлөт.

Т ональность деп ладдын добушунан бийиктик абалын айтабыз. Ачкычка жазылган диез же бемоль белгилерине обон-күүлөрдүн туруктуу добушу тоникасы аркылуу ажыратабыз. до добушунан.

Тональнось тоника болгон добуштун жана ладдык аты менен белгиленет.Мисалы фа, до мажор. Ре, -ми минор.

Музыканын к=рк=м каражаттары.

музыка турмуштагы ар търдъъ окуяларды к=рк=м каражаттары аркылуу тъшъндъръл=т. Ар бир музыкалык чыгармаларда обон къъл=рд= добуштар ладда =лч=мд=, ритмде, интервалдарды уюштурат.

Музыканын к=рк=м каражаттары: лад, интервал, =лч=м, ритм, темп.

Музыкада да к=р=м каражаттар бар. Алар – гармония, аспапташтыруу. Жогорудагы каражаттардын жардамы менен композитор =зънън оюн, сезимин берип, угуучуларга жеткиръъг= аракет кылат.

М: орус элинин “Силер курман болдущар” деген эски революциялык ыры

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________

Бул ырдын аза кътъъ, кайгылуу мън=зъ бир убакта бир нече каражаттар аркылуу: жай темп,лад. Эгерде бир эле =зг=рм=, анда ырдын мън=зъ да =зг=ръп кетъъг= мъмкън.

Жумамүдүн Шералиев

Ат-Башынын Туюк-Богошту айылында 1915-жылы сентябрь айында туулган. Жумамүдүн 2ге чыкканда Улуу Октябрдык таӊы атат. Кичинесинен эле комузга шыктуу болот. Күн өткөн сайын жомокко, ырга болгон кызыгуусу артат.Кичинесинен эле «Ак Зыйнат» ,«Ъкөй» «Изакандын обону» деген ырларды ырдап эл алдына алып чыгат.

Жумамүдүн айылга Чоробай деген киши келет. Анын комузун колуна алып чертет. Андан кийин Боогачыны көрөт анын айтулуу «Укөйү» «Сеткетпайы» менен «Күӊөтайы» деген ырларын таӊдан алган. Ошентип жүрүп көптөгөн ырларды өзүнун жөндөмүнө жараша шыгы ойгонот .

Шералиевдин алгачкы ырлыры «Богошту» ,«Ала-Тоом», «Мекенге» ,«Туулган жерге» деген ырлары бар. Шералиевдин 400гө жакын чыгарма жараткан. Драмаларга комедияларга чыгарган музыкалары бар.

1939-ж Жумамүдүн учүн эстен чыккыс күн болуп эсептелет. Масквага он күндүк декадага барып келет. «Түшүмдө», «Созулма» ырларын тартуулайт. Төшүнө «Ардак белгиси» ордени тагылат. 1941-жылы Кыргыз СССРинин эмгек синирген артисти деген наам алат. 1973-жылы эл артисти наамын алат. Мамлекеттик Токтогул атындагы сыйлыгынын лауеаты болот.

А тактуу Жумамүдүн Шералиев лирикалык компазитор.

П .Ф.Шубиндин =мъръ чыгармачылык жолу

Кыргыздын элдик жана профессионалдуу музыкасын өнүктүрүүдө чоӊ эмгек сиӊирген Петр Федорович Шубин 1894-жылы Оренбург областындагы Ташпа селосунда жыгаччы устанын үйбүлөсүндө туулган. Анын музыкага болгон кызыгуусу, сүйүүсү да бала күндөӊ башталат. Ал 1922-жылы Смоленскидеги төрт жылдык музыкалык курсту бүтөт. Бул курсту бүтөөр менен ал ошол жердеги хор коллективине дирижер болуп иштеп, ыр менен музыкадан сабак берет. 1935-жылы Ленинграддагы консерваторияны экстерно бүтүрөт. 1928-жылга чейин Петр Федорович Ленинград, Оренбург шаарларында жана Советтик Армиянын бөлүктөрүндө музыка сабагынан мугалим болуп иштейт. 1928-жылы Шубин Москвадан өкмөт менен партиябыздын жиберүүсү бойунча Кыргызстанга келет. Ал адеп келгендегн тартып кыргыздын провессионалдуу музыкасын өркүндөтүүгө көӊүл бөлүп, элдик музыкага кайрылат. Кыргыз музыкасын өркүндөтүп, өстүрүү үчүн баардык күчүн жумшайт. Драма театрынын алдына комуз, кыл кыяк жана башка ар түрдүү эл аспаптарынан турган ансамбли уюштурат. Ал эми 1936-жылы комуз менен кыл кыяка (комуз-прима, кыяк-прима, комуз- секунда, кыяк- секунда, комуз-альд, кыяк-альт деген ж.б.) жаңы тър киргизип, 70 адамдан турган азыркы Карамолдо Орозов атындагы эл аспаптарынан тъзълг=н оркестирди уюштурууга демилгечи болот. Ал кездеги оркестирдин алдынкы катышуучулары Муратаалы Кър=ңкеев, Карамолдо Орозов, Алымкул Ъс=нбаев, Осмонкул Б=л=баев, Саид Бекмуратов ж.б. ырчылар менен комузчулар эле. Шубин алардын баарына ноота уйр=тк=н жана оркестирде кандай ойноонун ыкмаларын, жол-жобосун тушундур=т, сабак берет. Шубан тарабынан уюшулган элдик оркестрдин алгачкы программасында Сатылганов, Орозов,Кър=ңкеевдин, Тумановдун къъл=ръ кеңири орунду ээлеген. Алардын арасында «Терме камбаркам.» «Камбаркам», « Ботой» =ңдъъ ж.б. къъл=р бар эле. Шубин оркестирге жетекчилик кылуу менен бирге,ага кыйла чыгармаларды да жазган. Алар =з убагында калың угуучулар тарабынан жогору бааланып, алкышына алынат.Кыргыздын элдик музыкаларын угуу менен «Кыргыз темаларына жазылган фантазия» «Ысык-К=л ыры» деген сютаны «Жаштык ыры» , « Кыргыз атчандар маршы» , « Кыргыз бийи» аттуу ж.б. ондогон чыгармаларды жаратат. Пётр Федорович элдик обонду иштеп чыгууда к=п эмгектендин. Ал «Гълд=п ал», « Гъл бурак» , « Жапарга кат» «Жаштар ай», «Унутпаймын» деген бир топ эле ырларын Фортепиано жана ън ъчън иштеп чыкты.Шубин толгон къъл=рдъ обондорду жаратты.

А спаптык музыкасынын =нъгъшт=рън= ж=нънд= баалуу пикирлерди айткан. Чайковский бешинчи жолу жазган «Воевода» «Ундина» апераларын =зъ жоготуп жиберген. Ал эми ъчънчъ «Опричник» аттуу операсы 1874-жылы Петербургда коюлат. Бул операнын музыкасы орустун элдик музыкасынын негизинен жасалган. Айрыкча Наташанын ариясы «Соловушка» деген элдик татынакай къъд=н алынган. Композитор «Черевичка»аттуу операсынын ъстънд= он бир жыл иштейт.Бул опера эл арасына кеңири тарай баштайт.Анын музыкасы негизинен Украина элдеринин ырларынан алынган. Ал элдик чыгармалар операнын жакшы чыгышына себепкер болгон.Чайковский 26 жашында биринчи симфониянын мазмуну орус турмушу менен жаратылышына байланышат.Композитор аны «Кышкы кыялдар» деп атаган. Пётр Ильичтин экинчи симфониясы учуучулар да тарабынан татыктуу баасын алат.Айрыка финалы эң кызык жазылган. Ага украинанын элдик бийи «Каркыранын» обону алынган жагымдуу мън=зд=гъ ыр бардык музыкалык кайталоолордо чебер берилген. Чайковскийдин ъчънч= симфониясы да =зънън =зг=ч=лъгъ менен башка чыгармаларынан айырмаланып турат. Симфония беш б=лъмд=н турат. Анын ар бир б=лъмъ ар кандай музыкалык асыл ойлордун шир==сън=н бътк=н симфония салтанаттуу жеңиштен кабар бергенсийт.Чайковский =зънън симфонияларына адабияттык сюжеттерди да пайдаланган ,анын мындай чыгармаларына «Ромсо менен Джульетта» «Франческа да Римини» аттуу симфониялык фантазиялары кирет.

С .Мурзакматов атындагы орто мектеби

Кружок жетекчиси: Султангазиева Алымбъбъ