Нарық түрлері, құрылымы, үлгілері

Нарық түрлері, құрылымы, үлгілері .

Жоспар

• Нарықтың (нарықтық экономиканың) қалыптасу тарихы, құрылымдық жағдайы және мәні.
• Нарық түрлері және классификация.
• Нарық құрылымы және инфрақұрылымы.

Мақсат :

• Нарықтық экономиканың құрылу тарихын, оның әкімшілдік- әміршілдік экономика алдындағы артықшылықтарын оқу,
• нарықтық экономиканың құрұлу принциптерін, қызметтері мен қатынастар жүйесін игеру,
• нарықтық әртүрлілі г ін, құрылымын және нарық экономиканың әртүрлі үлгілерін, оның ішінде қазақстандық нарықтық қалыптасу үлгісіне тоқталып өтіп жетік анықтау.

Ежелгі Греция және ежелгі Риме содан кейін ортағасырларда Европаның бірнеше қалаларында сауда орталықтарын нарық деп атаған.

Бүгінгі таңда, дамыған елдерде нарық жүйесі ретінде көптеген нарық қызметтерінің жиынтығының бірлестігін айтуға болады.

Бүгінгі таңдағы нарық жүйесіне бірнеше ірі нарықтық қызмет орталықтарын атап айтуға болады: өндіріс құралдар нарығы, қызмет көрсету нарығы, еңбек нарығы, ссудалық капитал нарығы, құнды қағаздар нарығы, валюта нарығы.

Өндірістік сала

Еңбек нарығы

Өндіріс құрал жабдығы

Тұтыну тауар мен қызмет көрсету нарығы

Қайтарымды экономикалық байланыс нарық қызметін құрайды.

• Бірінші қызметі нарық тұтыну саласын және өндіріс саласын бірлестіреді.
• Нарықтың екінші қызметі өндірістің соңғы нәтижесін бақылаушы ролін атқарады.
• Және соңғы маңызды қызметі бұл нарықтық айырбас кезіндегі сатушылар мен сатып алушылардың экономикалық қызығушылықтарын іске асыратын қызметінен көрінеді.

Hapықтың мәнiн көрсететiн қызметтеp

• Дифференциалды қызметі нарықта әртүрлі топтардың болуы.
• Баға орнатушы қызметі.

Ынталандырушы қызметі

Баға төмендеген кезде өндірушілер өндіруді қысқартып, жаңа техника, технология еңгізу, еңбектi ұйымдастыруды жетiлдiру арқылы шығындарды азайту мүмкiндiгiн iздей бастайды.

Реттеуші қызмет

Нарықтың реттеушi ролiн әкiмшiлiк басқару экономикалық жүйе түрінің өзгеруiне алып келiп, сәйкессiздiкке, тапшылықтың тууына, адамның экономикалық өcyдeгi қозғаушы күшi ролiн жоюға алып барады.

Tayapлық өндіріс өзін - өзi реттеу қызмеmi

Тауарға деген сұраныc өскен сайын өндірушілер өз өндірісі көлемін кеңейтеді және бағаны өсiредi. Соның нәтижесiнде өндiрiс қысқара бастайды.

Ақпараттық қызметі

Тауар бағасы мен қызмет көрсету, банктегi депозит пен несиеге проценттiк өciімнің призма apқылы тұрақты өзгеруi нарықтағы экономиканың барометрiне, әpi айнасына айналдырады . Нарық өндipicкe қатысушыларға қажетті өндіріс шығындары жайлы жедел ақпарат беріп отырады.

Өндірілген өнім мен еңбек шығынының қоғамдық маңыздылығын орнату қызметі.

• Бұл тапшылықсыз өнiм жағдайында (сатып алушы тандай алғанда, өндірістегі монополиялық жағдай болмағанда және олардың арасыдағы бәсекеде) әрекет ете алады.

Сауықтыру қызметі

Бәсекенің көмегімен қоғамдық өндірісті тиімсіз бірыңғай шаруашылықтан тазалап, үміт арттыратындардың дамуына ыңғайлы жағдай жасайды.

Нарық механизмi

Нарықтық механизмi – шаруашылықты ұйымдастырудың түpi. Онда жеке тұтынушы мен өндiрушiлер нарық арқылы өзара ic-әрекет жасайды және экономиканың негiзгі үш мәселесiн шешудi мақсат етедi: «Heнi өндiру керек?», «қалай өндiру керек», «кiмдер үшiн өндiру керек?».

Нарықтың механизмі - сатушы мен сатып алушының өзара іс-әрекеттерінің бәсекелестік механизмі және сұраным мен ұсынымның негізгі 3 сұраққа жауап береді.

Нарықтық экономиканың субъектiлерi

Үй

шаруашылығы

Фирма

Үкiмет

өндiрiс ресурстарын бiрiктiредi және қозғалысқа келтiрiп, өнім шығарады, қызмет көрсетедi және осы тауарды қалыптастырады

басқа фирмалардан салық алып, жеке кәсiпорындарға дотация, субсидия бередi және кәсiпкерлерден қажетті ресурстарды сатып алады.

материалдық және адами ресурстарды өткере отырып, оларды фирмаларға нарық ресурстары арқылы ұсынaды

Нарықтық экономиканың субъектiлерi

ресурстарды

материалдық және адами ресурстарды

салық

салық

Үй

шаруашылығы

Үкiмет

Фирма

дотация

субсидия

Трансферттік төлемдер

Hapық - күрделі жүйе, оның құрылымын әртүрлi белгiлермен классификациялауға болады.

Нарық классификациясы

Ұйымдық тұрғыдағы белriсi

Құрылымдық тұрғыдан бөлу

Территориялық

Базар, биржа, аукцион, жәрменке, аймақтық нарық, ішкі нарық, әлемдiк нарық

Бесекелестiк сипат пен деңгейi тұрғысынан

Монополиялық, олигополиялық, монополиялық бәсеке, еркін, реттеушi

Пропорционалдық деңгейi тұрғысынан

Салалық сипаты тұрғысынан

Баланстанған,баланстанбаған

Сала аралық, салалық, ішкі салалық (өндірicтiк сала, қызмет көрсету салалары, материалдық емес игiлiктер)

Тауарды бағыттау тұрғысынан

Азық-тулiктiк, азық- түліктік емес, тағамдық , тағамдық емес

Заңдылыққа сай келу .

Арнайы ресми, ресми емес

Жетiлу деңгейi тұрғысынан

Дамыған нарық, қалыптасушы нарық

Нарық субъектiсi тұрғысынан

Сатушы нарығы, тұтынушы нарығы

Нарықты қалыптастыратын адамзат қызметінің саласы

Қаржы саласы

Рухани сала

Бағалы қағаздар нарығы

Ақпараттық нарық

Қағаз нарығы

Ғылыми-техникалық нарық

Валюталық нарық

Ғылыми-техника өнімі нарығы

Рухани идея мен өнім нарығы

Капитал нарығы

Көлеңкелі нарық

Қазiргi Hapық курделi жүйенi құрап , ол көптеген саладан және табиғаты әртурлi функционалдық жүйелер тобынан тұрып, өндiрушi мен тұтынушы арасындағы шаруашылықтың байланыстарын құрайды.

• Нарықтық экономиканың ерекшелiктерi:
• 1) Нарықта тауар массасының болуы;
• 2) Нарықта дамыған және нарақты ақша жүйесi бар;
• 3) Нарық өзiнiң еркiндiгiне қарамастан сұраныс, ұсыныс, баға, бәсекелестiк заңдылықтарына тәуелдi;
• 4) Нарық дүниежузiлiк нарықтың алдында ашық болады.

Hap ықтың

артықшылықтары

кемшiлiктерi

• Pесурстарды тиімді бөлу.
• Ақпараттың шектеулiгiне қарамастан, оның табысты қызметi.
• Шарттардың өзгеруiне икемдiлiгi мен бейiмделуi.
• Fылыми - технологиялық революция нәтижелерiн оңтайлы пайдалану.
• Тұтынушылар мен кәсіпкерлердің таңдау және әрекет еркіндігі
• Тауар және қызмет сапасының жоғарлауынан әр түрлі қажеттiлiктердi қанағаттандыру қабiлеттiлiгi.

• Қайта өндiрiлмейтiн ресурстарды сақтауды қамтамасыз ете алмауы.
• Қоршаған ортаны қорғауға экономикалық механизмнiң жоқтығы
• Еңбек және табыс құқығына кепiл бермейдi.
• Ақшасы бар тұлғалардың сұранысын қанағаттандыруға бағытталған.
• Жалпы адам ресурстарын пайдалануды бақылай алмайды.

Нарықтық инфрақұрылым.

Инфрақұылым - бұл институттар (ұйымдар, мекемелер, фирма) жиынтығынан тұpaды. Нарықтық экономикаға жұмыс істейтін қызметтер саласының жүйесі.

Нарықтық инфрақұрылым элементтері

Әлеуметтік

Экономикалық

Материалдық

• Энергиямен қамтамасыз ету жүйесі
• Ұлттық экономиканың аумақтық – экономикалық құрылымы
• Жолдар, құбырлар. Порттар, әуежайлар жүйесі
• ақпараттық жүйелер

• Білім беру жүйесі
• Денсаулық сақтау
• Ұлттық ғылыми мәдени деңгейі

• Елдің валюталық жүйесі
• Мемлекеттің ақша – қаржылық жүйесі
• тауарлық қор биржасы,
• еңбек биржасы
• аукциондар
• жәрмеңкелер

Нарықта жетістіктерге жету үшін

Әрбір жеке өндіріс түрін оптималды түрде ұйымдастыру

Қоғамның қолындағы санаулы өндіріс, экономикалық ресурстарды ең тиімді түрде өндіріс салаларына бөлу керек

Өндірілген тауарларды, игіліктерді тиімді әрбір адамның қажеттілігіне сәйкес бөлу керек

• Әрібір жүйеде өзінің ерекше маманданған белгісі бар экономикалық өмірді ұйымдастырудың ұлттық үлгісі болады.
• Американдық үлгісі: кәсіпкерлікті байыту және қолдау.
• Жапондық үлгі: ұлттық дәстүрдің жоғарғы деңгейіне негізделген.
• Неміс үлгісі: әлеуметтік нарықтық шаруашылықтарға бағытталған.
• Қытай үлгісі: шаруашылықтың барлық секторын қамтиды.